Նախորդ ամսվա վերջում Ազգային ժողովը երկրորդ ընթերցմամբ ընդունեց երկքաղաքացիությանը վերաբերող օրենսդրական փաթեթը:
Եվ «168 Ժամին» կից գործող «Պրեսսինգ» ակումբի հերթական քննարկումը նվիրված էր հենց երկքաղաքացիությանը: Ի՞նչ է նշանակում` «երկքաղաքացիության ինստիտուտ»:
Ըստ ՀՀՇ վարչության անդամ Հովհաննես Իգիթյանի, դա նշանակում է, որ երկու կամ մի քանի երկրներ որոշում են իրենց քաղաքացիների եւ իրենց պետությունների հարաբերությունները` երկքաղաքացու, պետության եւ այլ պետության հարաբերությունները: «Այսինքն, երկքաղաքացիության ինստիտուտը համարվում է աշխատող, երբ պետությունները պայմանագիր են կնքում եւ ֆիքսում են իրենց քաղաքացիների հարաբերությունները՝ պարտականությունների եւ իրավունքների մասով»,- նշեց նա: Հ. Իգիթյանի կարծիքով, եթե օրենք պետք է ընդունեինք, մեր երկրի Սահմանադրության մեջ պետք է նշված լիներ, որ երկքաղաքացիության հարցը պայմանավորվում է երկկողմ պայմանագրերով: Նրա խոսքերով` ժամանակին մենք ՌԴ-ի հետ պայմանագիր ենք կնքել` «մշտապես բնակչի մասին»: «Այսինքն, թե, օրինակ, ՀՀ քաղաքացին որ ՌԴ-ում մշտապես բնակվում է, ինչպե՞ս է լուծվում բանակի հարցը եւ այլն»,- նշեց նա: Բացի այդ, ըստ Հ. Իգիթյանի, կան մի քանի հարցեր, որոնք վտանգների տեսանկյունից ընդհանրապես չեն քննարկվել, օրինակ` հանրաքվեի հարցը: «Որեւէ ձեւով կարգավորված չէ եւ փաթեթի մեջ ներառված չէր հանրաքվեին երկքաղաքացու մասնակցության հարցը: Նշանակում է, որ այս հարցը մնում է չլուծված: Կամ կուսակցության հարցը: Ըստ օրենքի, քաղաքական գործունեությունը պետք է ծավալվի միայն ՀՀ-ում, կուսակցության անդամ կարող է լինել միայն ՀՀ քաղաքացին, կուսակցությունը դրսից չպետք է ֆինանսավորվի, ղեկավար մարմինը պետք է գրանցված լինի այստեղ»,- նկատեց Հ. Իգիթյանը: Ըստ նրա` այսօր գոյություն ունեցող քաղաքական դաշտի վրա երկքաղաքացիության մասին օրենքն այս կամ այն ձեւով կարող է չազդել, «որովհետեւ ընտրական մեխանիզմը վերահսկող մարդիկ այս կամ այն ձեւով սահմանափակում են նույնիսկ ՀՀ քաղաքացիների քվեարկելու իրավունքը, եւ ընտրություններով չի որոշվում ընտրությունների արդյունքը»: Հ. Իգիթյանը նշեց նաեւ, որ հայկական ամենամեծ սփյուռք ունեցող երկիրը` ՌԴ-ն, ասում է` «դու իմ քաղաքացին ես, ինձ չի հետաքրքրում, թե ինչ անձնագրեր ունես քո գրպանում: Այսինքն, ըստ էության, ինքն անտեսում է այդ փաստը»: «Ավելին, ՌԴ-ում քսենոֆոբիայի դրսեւորումներից զերծ չեն մնում նաեւ ամբողջ կյանքն այնտեղ ապրած հայերը: Իսկ ԱՄՆ-ը, օրինակ, ունի մի քանի հոդվածներ, որոնց համաձայն, այլ անձնագիր ունենալը կարող է մեկնաբանվել որպես այդ պետությանը ոչ հավատարիմ լինել: Ընդ որում, ԱՄՆ-ում կա մի շատ լավ ինստիտուտ` լոբբինգը, որից հայերը լավ օգտվում են: Այնտեղ պարզ նշված է, որ լոբբինգով չպետք է զբաղվեն այլ երկրի քաղաքացիները, ընդ որում, նշված չէ` երկքաղաքացիներին վերաբերո՞ւմ է, թե՞ ոչ: Ֆրանսիան էլ է նույնն ասում, ասում է` ես աչքս կփակեմ, որ դու քո երկրորդ անձնագիրը որեւէ տեղ ցույց տաս, բայց եթե դա ինչ-որ տեղ դիտարկվի որպես իմ օրենքի խախտում, ես քեզ կպատժեմ օրենքիս ամենայն խստությամբ»,- շարունակեց նա: Անդրադառնալով վրացահայերին` Հ. Իգիթյանը հարցրեց. պատկերացնո՞ւմ եք, թե ինչ կլինի այն ջավախահայերի հետ, ովքեր այնտեղ ասում են` մենք Վրաստանի քաղաքացիներ ենք, մեզ տվեք «հայերեն անցնելու իրավունք»:
Քննարկումը վարող, «168 Ժամ» թերթի փոխխմբագիր Արմեն Բաղդասարյանն առաջարկեց խոսել ոչ միայն այն մասին, թե ՀՀ-ի կողմից երկքաղաքացիության ընդունումն ի՞նչ ազդեցություն կունենա տարբեր երկրների հայկական սփյուռքի վրա, այլ նաեւ այն մասին, թե դա ի՞նչ կտա ՀՀ-ում ապրողներին: Հ. Իգիթյանն էլ կարծիք հայտնեց, թե երկքաղաքացիության ընդունումը կնպաստի ՀՀ-ից արտագաղթին, քանզի «ահռելի հնարավորություններ են բացվում, օրինակ, Ֆրանսիայի քաղաքացու անձնագիր ձեռք բերած մարդու համար»:
Գործարար, իրավաբան Սարգիս Աղաբեկյանն էլ այն կարծիքին է, որ երկքաղաքացիության ինստիտուտը Հայաստանին պետք է, «որովհետեւ ամբողջ աշխարհում ռեսուրսների պայքար է ընթանում»: Նրա խոսքերով` մարդկային ռեսուրսների տեսքով մենք ունենք ամբողջ աշխարհի մշակույթի, տեխնիկայի, տեխնոլոգիայի հետ շփվող սփյուռք: Նա մեր պետության համար կարեւոր է համարում սփյուռքի ռեսուրսներն ավելի կազմակերպված ձեւով օգտագործելը: «Ինչպե՞ս օգտագործենք սփյուռքի ռեսուրսները, որպեսզի մեր պետության շինարարության գործը դարձնենք ավելի արդյունավետ: Կարծում եմ, որ երկքաղաքացիության մասին օրենքում կարելի էր մի դրույթ մտցնել` պայմանագրի դրույթը: Այսինքն` այն երկքաղաքացիները, ովքեր ուզում են օգտվել ընտրելու եւ ընտրվելու իրավունքից, կնքում են պայմանագիր, որով ծագում են նրա պարտականությունները` բանակում ծառայելու եւ այլնի մասին: Դա ավելի վերադաս իրավական ուժ պետք է ունենա, քան նրա երկրորդ քաղաքացիությունը: Եթե չի կնքում այդ պայմանագիրը, նշանակում է` ինքն է հրաժարվում այստեղ ընտրելու, ընտրվելու եւ այլ իրավունքներից»,- նշեց Ս. Աղաբեկյանը: Վերջինս, ընդգծելով, թե ամրագրվել է, որ երկքաղաքացին չի կարող ընտրվել ո՛չ ՀՀ նախագահ, ո՛չ պատգամավոր, կարծիք հայտնեց, թե երկքաղաքացիության մասին` արդեն ընդունված օրենքի ռեժիմը ենթադրում է, որ շատ մարդիկ կցանկանան դառնալ երկքաղաքացիներ, կլինի` կես թե մեկ միլիոն, թե` ավելին: «Այդ տեւական ժամանակահատվածում (կլինի` 2 տարի, 5 կամ 7 տարի) մարդիկ տարբեր շահերով ձուլվելու են ՀՀ-ի հետ` մեկն ամուսնանալու է, մեկը բիզնես է ունենալու, մյուսը հանրային կյանքին մասնակցելու է այլ հիմունքներով: Եթե ՀՀ ԱԺ-ն ձեւավորված է ՀՀ քաղաքացիներից, եկեք 5-6 տարի հետո ռեժիմը հստակեցնենք, ձեռք բերված ռեսուրսներին ասենք` կամ մտնում եք այս խաղի դաշտ, կամ մնում եք այլ դաշտում: Կամ էլ պայմանագրային հիմունքներով (քաղաքացու եւ պետության միջեւ) կարող ենք այս խնդիրները լուծել: Ես կարծում եմ, որ եթե մենք երկքաղաքացիության ինստիտուտը ճիշտ օգտագործենք, ռեսուրսների առումով մի քանի տարի հետո ավելի արտոնյալ կարգավիճակում կհայտնվենք»,- գտնում է նա:
Իսկ «Այլընտրանք» հասարակական-քաղաքական նախաձեռնության նախաձեռնող խմբի անդամ Վահագն Խաչատրյանն էլ նշեց. «Ցավում եմ, որ մարդիկ չեն տեսնում այս ինստիտուտի վտանգները, որոնք կախված են եղել դեռ 1990-91 թվականներից: Երկքաղաքացիության մասին քննարկումները դեռ այն ժամանակ են եղել, ինչը պայմանավորված է եղել հայ ժողովրդի ճակատագրով, մեր ցրվածությամբ»: Ըստ նրա` այդ խնդիրը երկքաղաքացիությամբ չէ, որ պետք է լուծվի: Վ. Խաչատրյանը կարծում է, որ այդ խնդիրը լուծվում է պետության այսօրվա իրավիճակով, եւ, եթե պետության մեջ մարդու ապրելու, գործելու, բիզնեսով զբաղվելու պայմանները կան, ապա մարդիկ երկրից չեն գնա: Միաժամանակ Վ. Խաչատրյանը նշեց. «Երկքաղաքացիության օրենքն ավելի շատ քաղաքական նպատակ է հետապնդել: Դրա նպատակ հետապնդողը եղել է մի կուսակցություն` ՀՅԴ-ն: Իրականում այս օրենքով ՀՅԴ-ն իր կարգավիճակն օրինականացրեց, քանի որ մինչեւ 2007թ. ՀՅԴ-ն գտնվում էր անօրինական կարգավիճակում: Խոսքն այն մասին է, որ այդ կուսակցությունն իրավունք չուներ այս պետության մեջ գործելու, խորհրդարանում էլ իրավունք չուներ հայտնվելու: Մենք լավ գիտենք, թե կուսակցության փողերը որտեղից են գալիս: Իմ տեղեկություններով, ՀՅԴ հաշվետվության մեջ հետաքրքիր թվեր կան, թե ՀՅԴ յուրաքանչյուր անդամի անունով որքան հաշիվ կա: Այս օրենքով հիմնականում այս տիպի խնդիր է լուծվել: ՀՀ քաղաքացու կամ սփյուռքահայի շահ կամ օգուտ չկա այստեղ»: Նա ամենամեծ վտանգը տեսնում է նրանում, որ այդ օրենքի ընդունումից հետո ՀՀ-ին վերաբերող հարցերը կարող են լուծվել ոչ թե ՀՀ-ում, այլ ՀՀ-ից դուրս, ինչպես ժամանակին Թբիլիսիում, Բաքվում կամ Մոսկվայում էր: «Բացի այդ, մենք փաստորեն երկու սորտի ՀՀ քաղաքացի ենք ունենալու` ՀՀ քաղաքացի, որ մենք ենք, եւ ՀՀ քաղաքացի, որն ուզում է դառնալ երկքաղաքացի: Զգացմունքային դաշտում մեկն ասելու է` ես ՀՀ քաղաքացի եմ, Արգենտինայից եմ, մյուսն Իրանից է լինելու, ասելու է` բա ես ո՞վ եմ այդ դեպքում: Այս խնդիրները չեն կարգավորվել: Պարզապես իշխանությունների կողմից պարտավորություն կար եւ դա պետք է կատարվեր մինչեւ մայիսի 12-ը, եւ համապատասխան մարդը կամ մարդիկ շնորհակալության արժանացան ինչ-որ մարդկանց կողմից»,- ասաց Վ. Խաչատրյանը:
ԱԺ ՀՀԿ խմբակցության անդամ Արմեն Աշոտյանն էլ՝ ընդգծելով, որ երկքաղաքացիությանը վերաբերող օրենսդրական փաթեթի քննարկումների ժամանակ գրավոր առաջարկություն եղել է միայն ՀՀԿ խմբակցության կողմից, կարծիք հայտնեց, թե, եթե ցանկություն ունենք անվտանգ պետականո0ւթյուն ունենալ, ապա մեր երկրի Սահմանադրության մեջ կան հոդվածներ, որոնք մենք կարող ենք մեկնաբանել ըստ այդմ: «Օրինակ, մարդու իրավունքները, այդ թվում` ընտրելու եւ ընտրվելու իրավունքը, կարող են սահմանափակվել միայն օրենքով, եթե դա անհրաժեշտ է ժողովրդավարական հասարակության մեջ պետական անվտանգությանը: Եթե դրսում ունես ավելի շատ քվեարկող, քան ներսում, ապա դա պետական անվտանգություն է: Մենք ունենք հստակ սահմանադրական հիմքեր` կարգավորելու այս ինստիտուտի ներդրումը, օրենսդրական դաշտում արդեն ունենք թերի օրենք: Ենթաօրենսդրական ակտերի մակարդակով դեռ որեւէ քայլ արված չէ: Վտանգները կան, բայց թեւաթափ լինելու եւ հուսահատվելու հիմքեր չկան»,- գտնում է Ա. Աշոտյանը:
Իսկ ՀՀԿ խմբակցության մեկ այլ ներկայացուցիչ` Սամվել Նիկոյանը, նշեց, թե իրենց առաջարկներից մեկն այն էր, որ օրենքը գոնե ուժի մեջ մտնի որոշ ժամանակ անց, որպեսզի «ընտրությունների հետ կապված մտահոգությունները վերանան»: Նրա խոսքերով` ըստ էության, ուզում ենք՝ ազգային միասնության խնդիրներն ավելի բարձր մակարդակի հասցնել եւ ազգային ներուժն օգտագործել պետության կայացման եւ Սփյուռքի պահպանման համար: «Ո՞ր գաղափարի շուրջ պետք է կառուցվի` պետություն, պետականություն եւ ազգային շահեր: Ցավոք, ընդունված օրենքը գնաց ազգային շահերի առանցքի շուրջը: Մենք փորձում էինք դա բերել պետության շուրջ: Ես ասում էի, որ սա է մեր ռեալ հայրենիքը, որի վրա ապրում ենք, տեսնում ենք: Եթե որեւէ մեկի մոտ կա մեր իղձերի հայրենիքը, ապա դա պետք է անցնի
ՀՀ-ով: Մենք դրան հասնելու համար պետք է ՀՀ-ն ուժեղացնենք եւ չպետք է որեւիցե նոր օրենք ընդունենք, որով, թվում է, թե լուծում ենք գլոբալ խնդիրը, բայց վնասում ենք այն հիմքը, որի վրա կանգնած ենք»,- նշեց ՀՀ ԱԺ պատգամավոր Սամվել Նիկոյանը: Նա նշեց նաեւ, թե իրենք առաջարկել էին, որ ընտրելու իրավունք ունենա այն երկքաղաքացին, ով վերջին 5 տարիներից գոնե մեկում գտնվել է ՀՀ-ում, որպեսզի իրավունքի եւ պատասխանատվության համամասնությունը չխախտվի: Սա, ըստ Ս. Նիկոյանի՝ Ս. Աղաբեկյանի առաջարկած պայմանագրային տեսությունն է: «Մի մտավախություն ունեմ, որ ասվում է, թե քվեարկությունը տեղի է ունենալու ՀՀ-ում: Բանավեճը գնաց, թե մեր դեսպանատները, հյուպատոսարանները ՀՀ տարա՞ծք են, թե՞ ոչ: Արդարադատության նախարարությունը դա թողեց ԿԸՀ-ի վրա: Դա աբսուրդ էր: Վաղը նոր խորհրդարանը կարող է այդ երկու բառն էլ հանել, եւ մենք կունենանք անվերահսկելի քվեարկություն: Եվ այստեղ է, որ խախտվում է որոշում կայացնելու եւ պատասխանատվություն կրելու համամասնությունը: Մոզամբիկում ապրող հայը կարող է իշխանության ձեւավորմանը մասնակցել, բայց դրա վատը հետագայում չզգալ: Դա ահավոր բան է»,- շարունակեց Ս. Նիկոյանը: Նրա գնահատմամբ` նորմալ օրենք ունենալու համար ժամանակը շատ վատ էր ընդունված, եւ «համազգային խնդիրը լուծելու փոխարեն՝ հաղթեց էմոցիան»: Նա մտավախություն ունի նաեւ, որ սա կարող է հիասթափության եւս մի ալիք բերել հասարակության մեջ եւ հանգեցնել հայաստանցի-սփյուռքահայ վերաբերմունքի վատթարացմանը:
Քննարկման վարող Արմեն Բաղդասարյանն ուշադրություն հրավիրեց այն հանգամանքի վրա, որ, ըստ օրենքի, պատերազմի դեպքում համընդհանուր զորահավաք է լինելու: «Սա ինչպե՞ս է լուծվելու: Ես չեմ պատկերացնում, թե Ավստրալիայից ինչպես են գալու եւ մասնակցելու պատերազմին»,- նշեց նա: «Դուք միանգամայն իրավացի եք: Այդ հարցն էլ ենք բարձրացրել»,- արձագանքեց Ս. Նիկոյանը:
ՀՔԴՄ ղեկավար Խոսրով Հարությունյանն էլ նշեց, թե համամիտ է վտանգների ճնշող մեծամասնության հետ: «Ես կուզենայի այլ ասպեկտի անդրադառնալ: Դժբախտաբար, այս քննարկումներին արտախորհրդարանական ուժերը ժամանակ, հնարավորություն կամ ցանկություն չունեցան մասնակցելու: Այսինքն` սրան չնախորդեցին ավելի լուրջ քննարկումներ, ինչն, իմ կարծիքով, ամենալուրջ բացթողումն է: Սա օրենք դարձավ: Վաղը-մյուս օրը քաղաքական ուժերի հարաբերությունը եթե փոխվի, այս ամենը կարող է դառնալ զրո: Այս օրենքը կարող է հարցեր առաջացնել եւ ոչ թե հարցերի պատասխաններ: Վաղը հասարակության առաջ կանգնած հարցերից մենք չենք կարող խուսափել: Նման կարեւոր օրենքները պետք է քննարկվեն ոչ միայն ԱԺ-ում: Ի դեպ, այնպես չէ, որ այս օրենքի ընդունումից հետո աշխարհասփյուռ ամբողջ հայությունը կդառնա ՀՀ քաղաքացի»,- նշեց Խ. Հարությունյանը: Հ. Իգիթյանն էլ հարցրեց. այս օրենքով ի՞նչ խնդիր ենք լուծում, դեմոգրաֆիայի՞: «Ուզում ենք, որ ՀՀ-ում 8 մլն մա՞րդ ապրի: Այլ ճանապարհներ կան դրա համար: Օրինակ` նայենք, թե Պուտինն ինչպես է այս հարցը լուծում: Նա մի հանձնաժողով ստեղծեց հիմնականում սլավոնական ծագման ներգաղթածների համար: Բացի այդ, նա լուծում է ընտանիքներում երկրորդ-երրորդ երեխա ունենալու խրախուսման հարցը: Նա որեւէ ձեւով չի խոսում երկքաղաքացիության մասին: Հակառակը, նա մտածում է, որ դա կխանգարի»,- ասաց Հ. Իգիթյանը:
ԵՊՀ իրանագիտության ամբիոնի վարիչ Գառնիկ Ասատրյանի խոսքերով էլ՝ մենք աշխարհասփյուռ ազգ ենք, մեր ժողովրդի զգալի մասն ապրում է արտերկրում, ուստի՝ համայն հայության ներուժի կենտրոնացման, հայրենիքի հետ շաղկապելու առումով երկքաղաքացիության մասին օրենքի ընդունումը մեզանում դրական երեւույթ է, եւ ինքն էլ այն ողջունում է: Միաժամանակ Գ. Ասատրյանը գտնում է, որ այս օրենքն ընդունվեց բավական հախուռն ձեւով եւ եթե հետագայում չհղկվի ու լրացուցիչ օրենսդրական ակտերով չկարգավորվի, ապա կարող է նաեւ բացասական հետեւանքներ ունենալ: «Պետական շինարարությունն՝ իր բոլոր կողմերով, չափազանց կարծր կատեգորիա է եւ զգացականություն չի հանդուրժում: Զգացականությունը, ըստ էության, հակոտնյա է պետականության գաղափարին,- նկատեց Գ. Ասատրյանն ու հավելեց,- Այս տեսանկյունից պետք է նկատի ունենալ այն կարեւոր հայեցակարգային պոստուլատը, որ եթե մի պետության տարածք (որն է տվյալ ազգի էթնիկ տարածքը կամ դրա մի մասը) ինչ-ինչ պատճառներով (կարեւոր չէ՝ ինչ) չի ընդգրկում տվյալ ժողովրդի ամբողջությունը կամ դրա մեծ մասը, ապա համազգային շահերը միշտ չէ, որ կարող են նույնացվել պետական շահերի հետ: Այս դեպքում երկրի շահերը՝ պետության ամրապնդման եւ հարատեւության ապահովման տեսանկյունից, առաջնային են դառնում համազգային շահերի հանդեպ»: Հետեւաբար, ըստ Գ. Ասատրյանի, ոչ թե սփյուռքն է դառնում մետրոպոլիայի զավակ, այլ մետրոպոլիան է դառնում սփյուռքի զավակը, նրա հոգածության առարկան, ամբողջ էթնիկ հանրույթի գոյության իմաստն ու նկրտումների կիզակետը: Նրա գնահատմամբ՝ այս տեսանկյունից պետք է մշակվեն ու լրացվեն հետագայում խնդրո առարկա օրենքի բոլոր կետերը: Գ. Ասատրյանը կարծում է, որ ազգային պատկանելությունը լոկ ինքնության խնդիր է, «եթե կուզեք՝ մարդու հոգեկան վիճակն է արտացոլում միայն», եւ, բնականաբար, չի կարող հիմնավոր նախապայման լինել պետական շինարարության պատասխանատու գործում ընդգրկվելու համար: Գ. Ասատրյանը նաեւ համոզմունք հայտնեց, որ երկքաղաքացիության մասին օրենքը հետագայում կկատարելագործվի եւ իր նպաստը կբերի ՀՀ-ի շուրջ մեր վտարանդի հայրենակիցների համախմբման գործին:
Հոգեբան Խաչիկ Գասպարյանն էլ առաջարկեց ելնել ոչ թե այն դիրքորոշումից, թե ով է մեղավոր, այլ մտածել, թե ի՞նչ անել: Նրա գնահատմամբ` այս քննարկումները կարծես նման են ինքնասպանությունից հետո մարդու հոգեբանական վերլուծությանը: «Իրականությունը պետք է ընդունել: Ինչո՞ւ մենք մեր ուժը չէինք ներդնում մինչ այդ: Իմ տեսանկյունից` որոշ դրական բան էլ է լուծվում այս օրենքով, քանզի սփյուռքահայերը վաղուց էին սպասում սրան: Եվ միգուցե պետք է հիմա մտածենք, թե սրանից հետո ծագած հարցերն ի՞նչ ձեւով լուծենք, որ ավելի կոնստրուկտիվ լինի»,- նշեց նա: Ամփոփելով քննարկումը` Ա. Բաղդասարյանը կարծիք հայտնեց, թե այս ամենում դրական բան էլ կա: Ըստ նրա, դա այն է, որ ՀՀ քաղաքացի դառնալով` սփյուռքահայերը փոքր-ինչ ավելի պատասխանատու կվերաբերվեն այս հարցին: «Նրանք էլ, ունենալով ՀՀ քաղաքացու անձնագիր, պետք է առաջնորդվեն ՀՀ շահերով: Իմ կարծիքով` զուտ հոգեբանական առումով սա կարող է դրական ազդեցություն ունենալ»,- եզրափակեց Ա. Բաղդասարյանը: