Ֆոլկլորը մեզ հասած ժառանգության այն մասն է, որի համար մենք միայն միջնորդ կարող ենք համարվել, քանի որ մեզնով չէ, որ այն սկսվել է եւ, հաստատ, մեզնով չի ավարտվի։
«Շողակն» ազգագրական անսամբլի մենակատար Հասմիկ Հարությունյանի համար մեր ժողովրդական երգերը, պարերն ու մեղեդիները հպարտության ու հիացմունքի անսպառ աղբյուր են։ Նա ոգեշնչվում է ամեն մի նոր հայտնաբերված եւ կատարված մեղեդիով, ամեն մի նոր ունկնդրով։ Սակայն այդ ունկնդիրները մեծ դժվարությամբ են ձեռք բերվում, քանի որ ֆոլկ-անսամբլները շոու-բիզնեսի, ժամանակակից լեզվով ասած, պահանջարկ չունեն։ Ժողովրդական երգերը հազվադեպ են հնչում իրենց անաղարտ ու «մաքուր» տեսքով: Ավելի հաճախ նրանք ենթարկվում են բազմաբնույթ փոփոխությունների՝ հիմք տալով էստրադային այն տիպի երգերի, որոնց մեջ մի քանի ֆոլկ-նոտա կամ «յար ջան» բառեր կան։ Բիզնեսի «երկար ձեռքերը» Հայաստանում դեռ չեն հասցրել հասնել մշակութային այդ շերտին, չի հասկացվել ֆոլկլորի փիլիսոփայությունն ու թատերայնությունը, ինչի միաձուլումը շատ մեծ գումարներ կարող է բերել, եթե, իհարկե, հաշվի առնենք, որ հաջողությունն ու ներդրված գումարները պետք չէ անպայման մի քանի ամսում կամ տարում շոշափելի դարձնել։
Ֆոլկլորը միտված է երկարատեւ ներդրումների ու մնայուն հաջողության, եթե գտնվեն նրա մատուցման ձեւերը։ Միայն հայկական օրորոցային երգերը հավաքելով ու ներկայացնելով` կարելի է հեղաշրջում անել մեր մշակույթում։ «Շողակնը» ու Հ. Հարությունյանը ժողովրդական օրորոցային երգերի հիանալի կատարումներ ունեն, որոնք ամբողջացել են Նյու Յորքում թողարկված ձայներիզում։ Ե՛վ օրորոցայինները, եւ՛ ձայներիզը գրեթե անծանոթ են մեզ։ Թեեւ դրանք հենց այն երգերն են, որոնք մեր տատիկներն են լսել իրենց մայրերից, սակայն արդեն սեփական զավակներին չեն երգել։ Ժամանակներն էին խառը։ Խորհրդային կարգերը համարում էին, որ ժողովրդական երգերից «թրիքի հոտ է գալիս», իսկ հիմիկվա կիսաշուկայական, կիսապոպուլիստական միջավայրում դրանք ընկալելի չեն համարվում։ Համենայնդեպս, այդպես է զգում Հ. Հարությունյանը` մեծ ներուժի, աշխատասիրության ու վարպետության տեր կինը, ով երազում է բոլոր հայ մայրերին նվիրել իրենց խմբի ձայնագրությունները։ Որպեսզի չխափանի ժամանակի շղթան ու տարաբնույթ ֆոլկլորային մշակումների կողքին մեզ հասու լինի նաեւ դրանց նախաաղբյուրը։ Օրորոցային երգերին միջազգային համաժողովներ ու դասախոսություններ են նվիրվում։ Այդ երգերի ազդեցությունն ու փիլիսոփայությունը ուսումնասիրվում է շատ երկրներում, առավել եւս` այն երկրների օրորոցայինները, որոնք ծնվել են մեզ նման երկար ու հագեցած պատմություն ունեցող տարածքներում։ Էթնիկ մշակույթն` իր բազում փոխակերպումներով, այժմ աշխարհի ուշադրության կենտրոնում է։ Էթնիկ մեղեդիներից մարդը ստանում է եւ՛ զարմանքի, եւ՛ հիացմունքի, եւ՛ իմաստության այն չափաբաժինը, առանց որի երկար ապրել չի ստացվում: Իսկ մեր ավանդական օրորոցայինները սպասում են իրենց բացահայտմանն ու ընկալմանը:
– Մի օր ես հասկացա, որ շատ օրորոցայիններ գիտեմ, եւ մեկը մեկից շքեղ է։ Երազում էի, որ այդ օրորոցայինները պետք է կապելլա կատարեմ, այնպես, ինչպես դարեր շարունակ երգել են հայ մայրերը։ Երիտասարդ մայրերը հիմա չեն երգում, որովհետեւ իրենց համար էլ այդ օրորոցայինները չեն երգել։ Սերունդների կամրջի վրա այլեւս չկա փոխանցելու կարեւորությունը։ Վստահ եմ, որ եթե երիտասարդ աղջիկներն իմանան այդ երգերի մասին, սիրով կերգեն։ Օրորոցայինները մեծ խորհուրդ ունեն իրենց մեջ։
– Օրորոցային երգերի հիմնական նպատակը միայն երեխային քնեցնե՞լն է։
– Օրորոցային երգերն ուղղակիորեն կապ են ստեղծում տիեզերքի հետ։ Եթե նայենք դրանց տեքստերին, կհասկանանք, որ դրանք ուղղակի օրորոցի մոտ կատարվող երգեր չեն։ Մայրն այդ երգերի միջոցով իր առօրյան է պատմել իր զավակին, որովհետեւ դա միակ տեղն էր, որտեղ նա կարող էր իր սիրտը բացել ու խոսել երեխայի հետ։ Հայ կինը բավականին ճնշված էր իրեն զգում տանը, իսկ օրորոցի մոտ նա կարող էր իր դարդերը, ցավերն ու հույսերը պատմել։ Երգելով` նա պատմում էր իր առաջին սիրո մասին, ընտանիքի պատմությունն էր երգում։ Մայրը հատուկ երգ չէր գրում, ուղղակի պատմում էր, զրուցում էր իր բալիկի հետ։ Կան այնպիսի օրորոցայիններ, որոնք դժվար է մաքուր օրորոցային համարել: Դրանք ավելի էպիկական բնույթ ունեն, իսկ մեղեդին էլ շշմելու աստիճանի ամբողջական է: Նույնիսկ զարմանալ կարելի է, թե ինչպե՞ս են կարողացել կիսագրագետ հայ կանայք այդպիսի մեղեդի ստեղծել։ Արտասահմանում շատերին հենց այդ ամբողջականությունն ու փիլիսոփայությունն է զարմանալի թվում։ Իսկ գաղտնիքը նրանում է, որ հայ կինը շատ մոտ է եղել բնությանը եւ բնականորեն է կրթվել, նրան համալսարանը պետք չէր։ Նա տիեզերական խորհուրդի մեջ է ապրել։
– Տիեզերական ուժերը ներկա՞ են եղել երգերում։
– Մայրն իր երեխային խաղընկերներ էր դարձնում ոչ թե սովորական մահկանացուներին, այլ՝ արեւը, լուսինն ու աստղերը, երեխայի մոտ էր կանչում սարերում ազատ վազող եղնիկներին, դաշտերում բացվող ծաղիկներին… Եվ երեխան իր լույս աշխարհ գալու խորհուրդը հասկանալով էր մեծանում, ծնված օրվանից իսկ նա ինքն իրեն այս տիեզերքի մի մասնիկն էր համարում։ Հիմա պարզվել է, որ երեխան նույնիսկ չծնված ժամանակ է գիտելիքներ ստանում։ Հղիության ինը ամիսների ընթացքում մոր ապրումները, հոգեվիճակը, զրույցները, ընկալումներն այնպայման երեխային են փոխանցվում։ Եվ դա կապ է ստեղծում սերունդների միջեւ։ Հիմա այդ կապը կորել է, բայց կապն ու արմատները կարելի է երգերի միջոցով վերագտնել։
– Հիմա օրորոցայիններ գրվո՞ւմ են։
– Հիմա էլ են փորձում օրորոցայիններ գրել։ Համոզված եմ, որ որքան շատ գրվեն, այդքան լավ կլինի, որովհետեւ շատի մեջ որակ կհայտնվի։ Գուցե ժամանակի ընթացքում ժամանակակից օրորոցայինները կարողանան հավասազոր լինել մեր ժողովրդական օրորոցայիններին՝ իրենց ուժով, իմաստով ու գիտելիքով։
– Դուք մասնակցել եք նաեւ օրորոցային երգերին նվիրված համաշխարհային գիտաժողովների, լսել ու ծանոթացել եք այլ ժողովուրդների երգերին։
– Ես շատ եմ զարմանում, թե ինչո՞ւ է ողջ աշխարհը հետաքրքրվում իրենց արմատներով, ժառանգությամբ, իսկ մենք կարծես թե բնավ էլ չենք հետաքրքրվում։ Ախր մեր գենետիկ հիշողությունն է կտրվում, իսկ մենք դրա կարեւորությունը չենք զգում։ Ամբողջ աշխարհում օրորոցայիններին նվիրված հատուկ սեմինարներ են անում, նույնիսկ «Նյու Յորք թայմսը» հատուկ ուսումնասիրություն է արել եւ մեզ շնորհակալական նամակ էր ուղարկել, քանի որ մեր ձայներիզը տարվա լավագույն ձայներիզն էր համարվել։ Սան Ֆրանցիսկոյում վերջերս մի մեծ գիտաժողով էր անցկացվել, որի ընթացքում փորձ էր արվել տարբեր երկրների օրորոցայինների ընդհանուր բանահյուսական, երաժշտական, իմաստային եզրերը գտնել։ Հիմա շատ են կիրառում երաժշտաբուժությունը եւ պարզել են, որ երեխան շատ ավելի ամուր հոգեբանություն է ունենում, երբ մեծանում է ավանդական կամ դասական երաժշտություն լսելով։ Այդպես նա իր տարածքին, լեզվին, ծնողներին հարազատ է մնում։ Գիտաժողովը նվիրված էր սերունդների խնդիրներին, ընտանիքում ծագած դժվարություններին։
– Ի՞նչ տարբերություններ եք նկատել մեր եւ այլ ազգերի օրորոցայինների միջեւ։
– Երբ համեմատում ենք մեր եւ այլ ազգերի ֆոլկլորը, տեսնում ենք, որ ոչ մի ուրիշ ժողովուրդ օրորոցայինների այսքան նմուշ չունի, որքան մենք։ Մենք կարող ենք մի քանի հիանալի ձայներիզի նյութ ձայնագրել։ Օրորոցայինները մարդկության բնօրրանի գաղափարի հետ են կապվում եւ, լայն իմաստով, բոլոր օրորոցայիններն էլ նույն շերտն են պարունակում։ Օրորոցը մարդկության սկիզբն է։ Ես շատ ժողովուրդների օրորոցայիններ եմ լսել եւ կարող եմ ասել, որ հիմնականում դրանք շատ պարզունակ են, նրանց մեղեդային կառուցվածքը շատ կարճ է, պրիմիտիվ է, իսկ տեքստերն՝ առօրեկան են, հիմնականում կառուցված են ձայնարկությունների վրա։ Իսկ մեր օրորոցայինները շատ ավելի հարուստ են: Դրանք էպոսի մակարդակի ստեղծագործություններ են՝ ամբողջական երաժշտական ֆրազներով։ Թվում է՝ դրանք երգվել են ոչ միայն երեխային քնեցնելու, այլեւ՝ ընտանիքի, ազգի ողջ պատմությունը փոխանցելու համար։ Կարծես «մայր» հասկացողության մեջ կինը մեծ պատասխանատվություն է դրել։ Նա չի ասել՝ թող իմ բալիկը լավ ուտի կամ գեղեցիկ շորեր հագնի. նա ուզել է, որ իր բալիկը հոգեւոր կապ զգա բնության հետ, հարազատանա իր շրջապատի հետ։ Միայն հին ժողովուրդներն են տիեզերական իմաստն ուղղակի բերում ու «լցնում» երեխայի օրորոցի մեջ։ Ստացվում է, որ նա լույս աշխարհ է գալիս արդեն իմաստացած ու գիտելիքների մեծ պաշարով։
– Օրորոցայինները նաեւ պաշտպանում ու կոփում են երեխային։
– Իհարկե, երեխան այդ խորհուրդը կարող է անգիտակցաբար ստանալ։ Հետագա տարիների ընթացքում այդ խորհուրդն է նրան դարձնելու ձեւավորված մարդ։ Իսկ հիմա երեխան շատ անպաշտպան է իրեն զգում, քանի որ արտաքին մշակութային հարձակումներից միայն բացասական էներգիա է ստանում։ Պետք է հիշել, որ երեխայի հոգին դատարկ անոթ է, եւ մեզնից է կախված, թե ինչով այն կլցվի։ Այսօրվա երեխային օգնել է պետք, նա պետք է հասկանա՝ ի՞նչ է կատարվում իր շուրջը։ Ֆոլկլորն իմանալով, նա կարող է մեջքն ուղիղ եւ գլուխը բարձր պահող մարդ մեծանալ։
– Ժողովրդական երգերն ավելի ծանոթ են դառնում ոչ շատ բարձր որակի փոփ-մշակումների միջոցով։ Դրանից չե՞ք նեղսրտում։
– Հիմա բոլորին թվում է, որ մեր ֆոլկլորն անտեր ապրանք է, կարելի է այն վերցնել, անգրագետ ձեւով մշակել ու սեփական անունն էլ տակը գրել։ Հիմա, երբ լսում եմ, այսպես ասած, «ժողովրդական երգերը», կարող եմ ասել, թե ո՞ր տողը որ նմուշից կամ երգից է գողացած։ Դա անպատկառություն է, որը նույնիսկ ծիծաղելի է թվում։
– Հայաստանում կարծես ավելի հազվադեպ եք ելույթ ունենում, քան արտասահմանում…
– Մենք աշխատում ենք արտասահմանյան կազմակերպությունների հետ։ Մեր ֆոլկլորը լսելով, աշխարհը նաեւ մեր պատմության, մեր ցավի ու երազանքների հետ է ծանոթանում։ Արտասահմանյան հանդիսատեսն անտեղյակ հանդիսատես չէ, նա շատ լավ գիտե, թե ինչ գանձեր ունեն հայերի նման հին ժողովուրդները։ Էթնիկ, ավանդական մշակույթը հիմա շատ մեծ տեղ ունի աշխարհում։ Աշխարհը մեզանից մոդեռն մշակութային հայտնագործություններ առանձնապես չի սպասում, չի սպասում, որ բացառիկ ջազ կնվագենք։ Մենք իրենց հետաքրքիր ենք մեր ավանդույթներով, մեր դարերից եկող երաժշտական գործիքներով, մեր ձայներով։ «Էթնիկը» նշանակում է, որ դու քո բնության ու քո պատմության նման ես երգում։ Իսկ Հայաստանում քիչ ենք ելույթ ունենում, որովհետեւ … պետք չենք, ժամանակակից լեզվով ասած՝ ընկալելի չենք։ Տարվա ընթացքում մեկ համերգ ենք ունեցել։ Դա շատ ցավոտ հարց է…
– Միգուցե այս անցողիկ ժամանակները կանցնեն ու շատ բան իր տեղը կընկնի։ Չէ՞ որ մի քանի օրվա համար գրված երգերն անհետ մոռացվում են, իսկ մեր տատերի երգերը դեռ իրենց բացահայտմանն են սպասում։
– Գուցե կանցնեն, բայց որտե՞ղ կարելի է լսել այդ երգերը: Հիմա ֆոլկլորային անսամբլները շատ քիչ են, ձայնագրությունների մեջ էլ ոչ ոք չի ուզում գումար ներդնել։ Մենք շատ էինք ձգում մեր ձայներիզի թողարկումը, ուզում էինք, որ անպայման այն Հայաստանում կատարվեր, բայց ստիպված եղանք ընդունել ամերիկացիների առաջարկը։ Եվ հիմա այդ ձայներիզը բավականին թանկ է։ Ես մի երազանք ունեմ. ուզում եմ ամեն մի նոր ծնված հայ մանուկին՝ իր ծննդյան վկայականի հետ, օրորոցային երգերի ձայնագրությունները նվիրել։ Ուզում եմ հայ կնոջ մեջ արթնացնել գենետիկ հիշողությունը։ Հենց այդ հիշողությունն արթնանա, նա ինքը կգնա ու կփնտրի իր տատերի, իր ծննդավայրին հարազատ երգերը։ Գիտե՞ք, տարբեր երկրներում ինձ հաճախ են մոտենում այնտեղ ապրող հայեր ու արցունքներն աչքերին ասում՝ այ, հենց այս երգն էր երգում իմ տատիկը, ես այն չէի հիշում, մինչեւ չլսեցի։ Ես ինձ շատ երջանիկ եմ զգում, երբ կարողանում եմ միջնորդի դեր խաղալ ու փոխանցել այդ երգերը։ Թեկուզ ամերիկացիների օգնությամբ։
– Օրորոցային երգելու համար երգել իմանալը կարեւո՞ր է։ Ես երգել չգիտեմ, բայց շատ կուզեի երեխայիս համար երգել։
– Ձայնային տվյալները բացարձակապես կարեւոր չեն։ Համոզված եղիր, որ եթե ես մի տող երգեմ, դու կարող ես այն հանգիստ կրկնել։ Օրորոցայինի մեջ առաջնայինը տրամաբանությունն ու գիտելիքն են, ձայնը բնավ էլ կարեւոր չէ։ Ոչ մի մայր երգչուհի դառնալու կամ ձայն մշակելու խնդիր չի ունեցել։ Նա պարզապես երգել, իր կյանքն է կիսել իր բալիկի հետ. դա եղել է նրա ապրելակերպը։ Մայրերի միջեւ մրցակցություն հո չի՞ եղել։