Արվեստաբան Անելկա Գրիգորյանին ծանոթ եւ նրա դասախոսությունները լսած մարդիկ այլեւս չեն կարողանում մոռանալ նրա մագնետիկ կերպարը, մտքերն ու խոսելաոճը: Թատրոնի եւ կինոյի ինստիտուտի ուսանողները միշտ շնորհակալ են նրան` արվեստի մասին արվեստի լեզվով պատմելու համար: Լուրջ ու սթափ չափանիշներով ինքդ քեզ գնահատելու, սեփական կարողությունների սահմանները հասկանալու համար նա միշտ, կամա թե ակամա, անդրադառնում է Շեքսպիրին: Նրա համոզմամբ` Շեքսպիրը կյանքը հասկանալու ամենագեղեցիկ բանալին է: Հայաստանի պատմության թանգարանում վերջին տարիներին բացված նախաքրիստոնեական Հայաստանի պատմության ու մշակույթի կամ հայկական տարազի ցուցադրությունները կարելի է էտալոնային համարել. ցուցադրված նմուշներն իրենց ժամանակի հավերժ հոսքի վկաներն են դառնում: Դիտելով այդ ամենը, լուռ ընդունում ես, թե ինչքան քիչ բան ես ճանաչում, որ կարողանաս ասել` գիտեմ, ճանաչում եմ ու հպարտ եմ այդ անցյալով: Ու ասել դա ոչ իբրեւ ուրիշից լսած, դպրոցում սերտած եւ հոգնած մի ճշմարտություն, այլ իբրեւ սեփական ապրումի լիցքերով տրոփող իրողություն: Պատմությունը մեզ է նայում կարծրացած պատկերացումների ճեղքերի արանքից ու իր բացահայտմանն ու ճանաչմանն է սպասում: Իսկ թանգարանը փորձում է նման բացահայտումների համար տեղ բացել ու տարածքը մաքրել: Այդ թվում` նաեւ դահլիճների ու մարդկանց սրտերի տարածքը:
– Պատմություն պատմելիս միշտ անուններ, անցքեր, թվեր ես նշում, այսինքն` ով, երբ, ինչ: Պատմությունը միշտ անցյալ կատարյալ է: Որեւէ ժամանակաշրջանի էությունը հասկանալու համար, իհարկե, պետք են գիտելիքներ «ով, երբ, ինչ»-ի մասին, բայց ոչ այնքան առանձին առած, որքան այն համատեքստի մեջ, որի ծնունդն են եղել այդ երեք բաղկացուցիչները: Ընդ որում, դրանք կարող են տարբեր էություն ու կերպարանք ունենալ, երբեմն եւ հաճախ` նույնիսկ իրարամերժ, անսպասելիորեն բազմազան, բայց արմատը նույնն է: Նրանք անանջատելիորեն փոխկապակցված են, մեկը մյուսի պատճառն ու հետեւանքն են միաժամանակ, մեկը մյուսի էության կայացման ու բացահայտման ակունքը: Պատմությունը` իր բոլոր դրվագներով, հաղթանակներով ու կորուստներով, մեղքերով ու հատուցումներով, իր գործող անձանցով` լուսավոր, ստոր, չար ու բարի` միասնական, կառուցիկ մի ամբողջություն է: Եվ ամենաարժեքավորը` պատմության մեջ ապագան է փակցված իբրեւ պատանդ, որին ուզում ես ազատել ու տեսնել ի շահ քո ներկայի: Քանի որ Շեքսպիրից խոսեցինք, կուզեի հիշեցնել «Հենրի IV»-ից մի կտոր.
«…պատմության մեջ մի ինչ-որ կարգ կա,
որ բացահայտում է անցած օրերի բնույթը ճշտիվ,
ըմբռնելով այն, հնարավոր է կանխել նաեւ հիմնական երթը գալիք դեպքերի,
որ իրենց տկար սկիզբների մեջ
իրենց հունդերը թաքուն պահում են ներկայի խորքում»:
Պատմության ճանաչումը ներկայի, ուստի` ողջերի պատասխանատվությունն է ապագայի հանդեպ, քանզի հայտնի են դեպքեր, երբ պատմության որեւէ դրվագի թյուրըմբռնումը, թերըմբռնումը, միտումնավոր անտեսումը կամ գերագնահատումը դառնում են անթոթափելի չարիք հարյուրամյակներ շարունակ: Ի դեպ, թանգարանում Եղեռնի 90-ամյակի ցուցահանդեսը պատրաստելիս, երբ որոշվեց այդ ահասարսուռ պատմության մեզ հասած փաստերն ու լուսանկարները ներկայացնել Հովհաննես Թումանյանի մեկնություններով, մեր երաշխիքը ոչ միայն նրա` ականատեսի ու ամենատեսի վկայությունների ճշգրտությունն էր, այլեւ նրա` հանճարեղ մարդու` ներկան անցյալի մեջ տեսնելու խորաթափանց հորդորը լսելի դարձնելը: Լսիր այդ տողերը.
Մի «Հայոց պատմություն»: Մի «Հայոց պատմություն» պետք է տալ այս ժողովրդին, նրան դատողը դատելիս կարողանա ծանոթանալ ու այնպես դատել, որ նրան պաշտպանողը նրան պաշտպանելիս առաջ քաշի այդ պատմությունը եւ այնպես պաշտպանի, որ նա ինքը` պատասխանի կանչվելիս բաց անի այդ պատմությունը ու այնտեղից հանի իր պատասխանը, որ ուրիշներն էլ ճանաչեն նրան, ինքն էլ ճանաչի իրեն: Մի «Հայոց պատմություն»:
Տես, թե ինչպես է ստեղծում բանաստեղծն այդ արմատի անջատելի պատկերը` պատճառայնության իրողությունը «որ»-երի հոսուն, միջամուխ ռիթմի ընթացքով: Զարմանալի է, չէ՞, որ սա` այս տողերը, գրում է մի մարդ, ով ամենից լավ գիտեր մեր պատմությունը: Հայոց պատմությունը գրված չէ … ահա նրան տանջող ցավը, վտանգի նրա ահազանգը: Հազարավոր գրքեր կան, բայց եթե քո երեխան այդ պատմությունը ցանկանա կարդալ, նա չի հասկանա եղածը, քանզի այն մի նշանակության տակ է կուտակած եւ չի կարող այնպես հայտնվել մեր առջեւ, որ կարողանա ինքն իր անունից խոսել: Ինչեւէ, անկախ սրանից, ընդհանրապես թանգարանի աշխատանքի մեջ, թերեւս, ամենաճիշտ մոտեցումն այն է, երբ պատմության մեջ եղած անձին կամ իրադարձությունը, առարկան ի ցույց դնես` առավելագույնս այնպես, ինչպես այն կա` ոչինչ չավելացնել եւ ոչինչ չպակասեցնել: Այս դեպքում ներկայացվելիքդ ինքն է դառնում իր էություն կրողը, արարողը` նաեւ պատմիչը: Սա նշանակում է` պահպանել բարոյական մի «չեզոքություն», որը թույլ կտա թոթափել «իր մասին» ասվածների բեռը: Սա նշանակում է թույլ տալ, որ ինքը «խոսի» իրենից եւ իրմով, ոչ թե իրեն բանտել այս կամ այն ընկալումների եւ մեկնաբանությունների պարտադրանքի մեջ իբրեւ դատավճիռ: Սա նաեւ նշանակում է բաց պահել դուռը հնարավոր բոլոր ընկալումների եւ մեկնությունների առջեւ` թե՛ այսօր, թե՛ վաղը: Այս դեպքում «չեզոքություն» ասվածը ոչ այլ ինչ է, եթե ոչ խոհեմ ու անշտապ ընտրության պատասխանատվություն` ոչինչ չանտեսելու, ոչինչ չուրանալու պայմանով: Սա մի կողմից գիտական խնդիր է, որ պահանջում է իմացություն եւ վերլուծություն, մյուս կողմից, եթե կարելի է ասել` ստեղծագործական` անկողմնակալ, «անանձնական» լինելու առումով:
– Երբ մտնում ես Պատմության թանգարանի դահլիճները, հանկարծ հասկանում ես, որ այլեւս ժամանակի մասին չես մտածում: Նոր ցուցադրությունները հզոր լիցք են հաղորդում:
– Եթե ժամանակ ասելով` նկատի ունես առօրյան, որից կուզենայիք, որ վերանար մարդը թանգարան մտնելիս, ուրեմն հաջողել ենք, որովհետեւ թանգարանը կյանքից անդին է, վերժամանակյա, այստեղ կողք կողքի հարեւանում են տարբեր ժամանակներ: Որքան էլ իրեղեն, շոշափելի ու տեսանելի են առարկաները, միեւնույն է, նրանցով ստեղծված ժամանակի տարածքը վիրտուալ է, երեւութական: Քանզի նրանք կենդանի են, փրկված են` մեր տեսանկյունից, բայց իրականում` պոկված են իրենց արմատից, զրկված են իրենց շունչ տվող միջավայրից, խզված են վերջինիս հետ ունեցած բոլոր կապերը: Թանգարանային առարկան իր ժամանակի համրացած վկան է, նյութեղեն բեկոր, որին կենդանություն տվողն այցելուն է: Քո հայացքն է, որ նույնն է թե` քո մտածումն է, որ շնչավորում է նրա լռությունը: Ստեղծվում է փոխադարձ հայելացման այն պահը, երբ նրա միջոցով դու հանդիպում ես ինքդ քեզ, քո մեջ ապրող անծանոթիդ ու հայտնվում քո` ոչ թե ապրելու, այլ էության ժամանակի մեջ, որ նույնպես վերժամանակյա է: Նա ի զորու է ճամփորդելու ժամանակների մեջ, նա հարցեր է տալիս ու լռությունից պատասխաններ ստանում: Ի դեպ, եթե հիշում ես` անցյալ դարասկզբին ռուս նշանավոր դերասաններից Միխայիլ Չեխովը հանել էր ուրվականին «Համլետի» բեմադրությունից. ինքը հարց էր տալիս եւ ինքն էլ բարձրաձայնում նրա պատասխանը` իբրեւ միայն իրեն լսելի խոսք: Եթե հարց չկա քո մեջ, պատասխան չես ստանա Աստծո հետ խոսելիս անգամ: Ուզում եմ ասել` քո ստացած լիցքերի աղբյուրը ամենից առաջ քո մեջ է: Այլ բան է, անշուշտ, որ թանգարանն էլ մաս ունի այստեղ: Նրա բուն գործը հենց այդ երկխոսության կայացման համար միջավայր ու պայման ստեղծելն է:
– Ցուցադրվող նմուշների ճիշտ տեղում դրված լինելը նո՞ւյնպես կարեւոր է:
– Պահարան, պատվանդան, տարածության կազմակերպում, տեղադրում` մեկուսի, խմբովին, լույս, գիծ, գույն-այս ամենը` բոլոր կերպերով, նյութերով, տարբերակներով, դրանք` Արիստոտելի բառերով ասած, անհրաժեշտ ու հավանական միջոցներ են ցուցադրվող առարկան տեսցնել-ճանաչեցնելու համար: Օրինակ, երբ նայում ես մեր տարազների ձեւվածքների համամասնություններին, գունային համադրումներին, զարդանախշերին, հասկանում ես, որ նրանցից ամեն մեկի մեջ աներեւակայելի մարդկային ներկայություն կա` իր բնավորությամբ, խառնվածքով: Սա այցելուին նշմարելի ու զգայելի դարձնելու համար պահանջվում է առարկայի լավ իմացություն եւ, որ ամենակարեւորն է, առարկային ենթարկվելու, նրան ծառայելու կամք ու տակտ: Այստեղ կա երկու խնդիր. նախ` ոչինչ չկորցնել այն ինֆորմացիայից, որ նա պարունակում է իր մեջ, եւ ապա` քո ձեւավորած միջավայրով ու միջոցներով «չփոխակերպել», չդարձնել նրան ուրիշ, այլ կերպ ասած`չխաղացնել քո ուզածով: Այս կետում է, որ թանգարանի ցուցադրությունը տարբերվում է թատրոնից եւ թանկարժեք իրերի խանութից: Խանութում իրը գին ունի, եւ ցուցադրությունն արվում է հանուն վաճառքի, քանզի ծախվելիքը երբեք ավելին չէ, քան իր գինը, իսկ թանգարանի նմուշը խորհուրդ ունի իր մեջ, որը արժեք է եւ այն էլ` բացարձակ` իրական, առանց պատրանքի, ինքն ավելին է, քան դու ի վիճակի ես հասկանալ, եւ ցուցադրությունն արվում է իբրեւ հաղորդության հրավեր: Գարեգին Առաջին կաթողիկոսը հուշամատյանում թողած իր գրության մեջ Պատմության թանգարանն անվանում է հաղորդության տուն: Մենք հաճախ ենք ասում, որ վիթխարի ու հարուստ մշակույթ ունենք, սակայն դրանք լոկ բառեր են, ինչպես կասեր Համլետը` բառեր, բառեր, բառեր…
– Բայց ձեր թանգարանի ցուցադրություններում բառը շատ մեծ տեղ ունի, հենց բառն է մարդկանց ստիպում կանգ առնել իրերի առջեւ ու մտածել:
– Եթե այդպես է, ուրեմն տեղին է արված: Կուզենայի, որ բառը, այսինքն` տեքստը, չդառնար այցելուի աչքը, այլ սներ այդ աչքը, բացեր այն: Առարկայի իրական ներկայությունը պետք է մնա միշտ գերակա, այդ ներկայության ուժը չպիտի կաշկանդել բառային տարբեր ձեւակերպումներով եւ որակումներով, ճիշտ նույնպես այցելուին պետք է թողնել ազատ` սեփական ընկալումների մեջ: Երբ մարդը գալիս է թանգարան` նա չի գալիս լսելու, գալիս է տեսնելու: Այստեղ էականը վերջինիս հնարավոր հարցերի կռահումն է: Բացատրագրերն իրերի հետ շփվելու բանալիներ են, այցելուի ընկալումն ու ապրումն ուղղորդող կողմնացույց: Երբ նա դահլիճ մտնի ու տեսնի, ասենք, բրոնզեդարյան կարասը, նրան պետք է հուշել, որ կարասը ժամանակին պտղաբերության, ծնունդի, կյանքի` Մայրաստվածության խորհրդանիշն էր: Եվ իբրեւ այդպիսին` համարվում էր տիեզերքի խորհրդանիշ, որ նրա զարդանախշերը երբեք պատահական չեն, այլ տիեզերքի երեք ոլորտների խորհրդանիշեր են եւ ունեն իրենց հաստատուն տեղերը կարասի վրա:
– Ուրեմն անշտապ զննելու պատրաստ պետք է լինի նաեւ մարդը, որն այսօր ամեն ինչ աշխատում է արագ անել:
– Բայց նա գոնե պետք է իմանա, որ այդպիսի անշտապ տարածք գոյություն ունի: Ասված խոսք է` արվեստը փոխհատուցում է կյանքի անկատարությունը: Մեր թանգարանի դահլիճները փոքր են, բայց մենք ավելի ենք փոքրացրել դրանք. կուզենայի մի «անփախչելի» տարածք ստեղծել, որտեղ մարդը իրեն տեր զգա եւ ազատ:
– Հաճախ մտածում ենք, որ մեզ ազատ լինելու եւ իրացվելու հնարավորություն չեն տալիս:
– Այդտեղից ծնվում են հավակնությունները, որոնք երբեմն կարող են ճշմարիտ լինել, երբեմն էլ` հիվանդագին: Ամենադժվարը ինքդ քո առջեւ հաշվետու լինելն է: Երկու բան կա. այն, ինչը պետք է անես, եւ այն, թե ինչպես անել այդ «պետք է»-ն: Իսկ ամենավատը ոչ թե ինչ-որ բաներից զրկվելը, հրաժարվելը կամ վտարվելն է, այլ` ինքդ քեզնից հեռանալը, ինքդ քեզ չճանաչելը:
– Պրոպագանդան չի՞ սահմանափակում մարդուն:
– Ինչպե՞ս կարող է երկիրը գոյություն ունենալ եւ պրոպագանդա չունենալ: Եթե ուշադիր նայենք, Ագաթանգեղոսը, Եղիշեն, նրանք էլ պրոպագանդա էին անում. մենք այնքան ենք զզվել սուտ պրոպագանդայից, որ մեզ թվում է` կարող ենք առանց դրա ապրել: Պրոպագանդան լակմուսի թուղթն է, որի մեջ եւս կարող ես ինքդ քեզ տեսնել:
– Թատրոնին կարոտո՞ւմ եք:
– Շատ եմ կարոտում, բայց դա ուրիշ զրույց է…