Գեղանկարիչ, Գեղարվեստի ակադեմիայի պրոֆեսոր Մկրտիչ Սեդրակյանն 85 տարեկան է: 40 տարի է, ինչ ակադեմիայում դասավանդում է գեղանկարչություն եւ կոմպոզիցիա: Բացի ժամանակակից թեմաներից նկարում է նաեւ պատմական, պատմառեւոլյուցիոն թեմաներով: Ի տարբերություն նախորդ ամանորերի՝ այս տարի, ինչպես ինքն է ասում՝ ներվային է:
– Այս տարի ոչ տխուր եմ, ոչ էլ ուրախ, ուղղակի ներվային վիճակում եմ: Ես կյանքի մարդ եմ եղել, 19 տարեկանից Երեւանում եմ ապրում: Կառավարական շենքը, Օպերան իմ աչքի առաջ են կառուցվել, գիտեմ, թե կառավարական շենքի հիմքն ինչ խորությամբ է կառուցվել: Նոր Երեւանում եւ՛ ուրախանալու, եւ՛ ցավ զգալու բաներ շատ կան: Քաղաքը կամաց-կամաց վերականգնվում է, բայց ցավը նրանում է, որ քաղաքը շատ էկլեկտիկ է դառնում: Մենք ազգային ճարտարապետություն ունեինք, որը շատ լավն էր ու, որը ժամանակին ազդել է եվրոպական ճարտարապետության վրա: Այսօր մենք ենք ընդօրինակում եվրոպականին, այ, դա ինձ ներվայնացնում, ջղայնացնում է: Էդ բարձրահարկ շենքերը, որ տեսնում եմ, ջղայնանում եմ, որովհետեւ մենք լեռնային երկիր ենք, շրջապատված ենք չքնաղ լեռներով: Ո՞նց կարելի է էդ հորիզոնը փակել, չի կարելի: Երեւի ամեն մարդու համար դա նշանակություն չունի, բայց ես նկարիչ եմ, չէ՞: Ինձ բնության գեղեցկությունն ավելի է հետաքրքրում, քան թե զոռով սարքած գեղեցկությունը: Ինչո՞ւ Ավստրիայում 4-5 հարկից բարձր շենքեր չեն կառուցում, ի՞նչ է, հիմա՞ր են նրանք:
– Քաղաքի նոր տեսքից բարկացած որպես նկարիչ փակվո՞ւմ եք: Միգուցե պետք է պայքարե՞լ:
– Խանգարում է: Նոր ճարտարապետությունը նկարչին շատ է խանգարում: Ոչ միայն ինձ, ես, ի վերջո, 40 տարի է` սերունդ եմ դաստիարակում, մասնագիտություն եմ սովորեցնում: Հիմա նրանց ի՞նչ սովորեցնեմ, նրա՞նք էլ դառնան էկլեկտիկ մարդիկ: Թեեւ իրենց հագուստով, շարժուձեւով էկլեկտիկ են դառնում: Բան չունեմ ասելու, ժամանակները փոխվում են, բայց պետք է լավը, գեղեցիկը, պետքականը վերցնել: Չեմ ուզում մեր ազգային դեմքը կորցնենք, հարկավոր է ամուր մնալ: Ես նացիոնալիստ չեմ, բայց իմ ազգին սիրում եմ: Ի՞նչ բոյկոտել, ո՞վ բոյկոտի, մի մասը հեռացել է Հայաստանից, որտեղ հաց՝ այնտեղ կաց, մնացել ենք մի քանի ծերերով: Ջահելները չգիտեն, թե առաջ ինչպես է եղել, էսօրվա սերունդը չգիտի, թե Սովետի ժամանակ ես ոնց եմ ապրել, չի պատկերացնում: Իսպանիայում Ռուբենսին, ով նաեւ դեսպան էր, հարցնում էին, թե պարոն դեսպանը պե՞տք է նկարչությամբ զբաղվի, ասում էր՝ ո՛չ, պարոն նկարիչը երբեմն դիվանագիտությամբ կզբաղվի: Հասկանո՞ւմ եք, նկարիչն արժեք, գին է ունեցել:
– Երիտասարդ սերնդի մեջ տեսնո՞ւմ եք ստեղծագործական ներուժ, նոր բան ասելու ցանկություն ունե՞ն:
– Մեր ազգը տաղանդավոր ժողովուրդ է, գեների հարց է: Շատ լավ երիտասարդություն ունենք, բայց իմպուլս չկա: Հասկանում են, որ այստեղ ապագա չունեն: Պրոֆեսոր, ժողովրդական վաստակավոր նկարիչ եմ՝ իմ էսօրվա վիճակը տեսնելով` նրանք ձգտում կունենա՞ն առաջ գնալու: Պարզ ասեմ՝ աղջիկները գալիս են, որ տղաների հետ շփվեն ամուսնանան, իսկ տղաները, որ բանակ չգնան: Առաջ արվեստի նկատմամբ հատուկ վերաբերմունք կար, որը շատ պետք էր ազգին: Մենք, հատկապես նկարիչներս, շատ հարուստ էինք էն ժամանակ: Պետական վերաբերմունք, մակարդակ, մտածող կար քո մասին, պատվիրատու ունեինք, իսկ հիմա չկա: Մեր հիմնական պատվիրատուն պետությունն էր:
– Պետությունը հիմա նկարներ չի՞ գնում: Կառավարական, գերատեսչական շենքերի պատերին նկարներ չե՞ն փակցվում:
– Հիմա նկարիչների հանդեպ բացարձակ վերաբերմունք չկա: Ով ոնց ուզում է` թող գոյատեւի: Վիրավորական է, չէ՞: Հիմա բալանսից բալանս են նկար վերցնում, գալիս, ասում են՝ նկար պիտի տաս մեզ: Զանգ է տալիս ու պահանջում է, թե ինձ նկար է պետք, առանց գումար վճարելու, եւ թող փորձի ստորին կարգավիճակի տեր մարդն ընդվզել, մյուս օրն աթոռից կհանեն:
Ինչքան գիտեմ` մի նախարար կա, որը նկարներ է գնում, դա Տրանսպորտի եւ կապի նախարար Անդրանիկ Մանուկյանն է, կոլեկցիոներ է: Ուսանողները գալիս ինստիտուտ են ավարտում: Նախկինում 4 տարի Ուսումնարանում սովորում էին, որ դիմեն ինստիտուտ, բայց էլի ինստիտուտում կտրվում էին, իսկ հիմա ով փող է տալիս՝ ընդունվում է: Կարեւոր չէ, թե շնորհք ունի, չունի, դոլարի թուղթը ցույց են տալիս, ասում են՝ համեցե՛ք: Հատկապես դրսի երեխաները: Իմ հանրապետության երեխան վճարովի է անցնում, իսկ պարսիկները փողը տալիս, առանց քննության ընդունվում են: Լոգիկա չկա, վրձին բռնել չեն իմանում, գաղափար չունեն նկարչության մասին, բայց ընդունվում են: Ահավոր հակադրություններ կան, որոնք զավեշտի են վերածվում: Էն ժամանակ ստեղծագործական մթնոլորտ կար, մեկ օր Նկարիչների միություն չմտնեի՝ էդ օրն օր չէր, նկարիչներով կապված էինք, իրար ասելու շատ բան կար, ստեղծագործական վեճ, պայքար կար: Հանրապետական, ազատական ցուցահանդես կար: Պիտի բարոյական, ստեղծագործական արժեք, համարձակություն ունենայիր, որ անհատական ցուցահանդես ունենայիր, իսկ հիմա՞… Վերջին անգամ 2002 թվին եմ ցուցահանդես ունեցել: 2005 թվին նկար չեմ վաճառել, իսկ առաջ Մոսկվան, Գեղարվեստի ֆոնդը, Գործկոմը, Կուլտուրայի միությունը պատվերներ էին տալիս, ու դեռ մի բան էլ պիտի մտածեիր՝ ընդունե՞լ պատվերը, թե՞ ոչ:
– Եթե պոտենցյալ գնորդ չկա, ուրեմն մեր հասարակությանը պետք չե՞ն նկարներ:
– Նախ, պետք է հասկանանք, թե մեր հասարակությունն էսօր ո՞վ է, ի՞նչ մակարդակի տեր մարդիկ են: Կամ էսօր դրսում ովքե՞ր են ներկայացնում Հայաստանը: Մեր սերնդի վարպետների՝ Սուրենյանց, Թադեւոսյան, Առաքելյան, Սարյան, Կոջոյան, նկարները եթե դուրս տանեն, համաշխարհային ցուցահանդեսներին ներկայացնեն՝ որեւէ նկարիչ չի համարձակվի նրանց գործերի կողքին իր նկարը կախել: Ո՞վ է ճանաչում նրանց, կամ, եթե էսօր ես հնարավորություն չունեմ ցուցահանդես բացելու, ձեր սերունդն ինչպե՞ս պիտի ինձ ճանաչի: Ձեր սերնդի 99%-ը պատկերասրահ չի գնում, կատալոգներ, գրքեր տպելու աղբյուրներ չկան: Ինչո՞ւ շատերը Լեոնարդոյին գիտեն, բայց մեր հայ նկարիչներին չեն ճանաչում: Չնայած դա նրանից է, որ մենք ժամանակին պետականություն չենք ունեցել: Ամբողջ համաշխարհային արվեստի պատմության մեջ մտել է՝ Եգիպտոսը, Ասորեստանը, Պարսկաստանը, հետո Հունաստանը: Էդգար Շահինին ո՞վ է ճանաչում, համաշխարհային մասշտաբով ոչ մի ժողովուրդ էդպիսի օֆորտիստ չի տվել պատմության մեջ: Նայում ես ու շշմում ես, թե ինչ օֆորտիստ է:
– Մեր իրականության մեջ ի՞նչ կուզենայիք փոխել, հրաշքի հավատո՞ւմ եք:
– Կուզենայի, որ ձեր սերունդն ապագա ունենար ու, որ մարդիկ ապրեին, ոչ թե գոյություն քաշ տային: Սիրտս ցավում է, երբ մարդիկ զիբիլի յաշիկի մեջ քուջուջ են անում, դա մարդու վիճա՞կ է: Էն լավ տարիներին Երեւանում սպիտակ մազերով մի բիձա մարդ կար: Պուշկինի փողոցի վրա նստում էր: Երեւանում էդ մի պրոֆեսիոնալ աղքատ մարդն ունեինք, ողորմություն էր հավաքում, ու բոլորս ճանաչում էինք նրան: Երբ նա մեռավ` բանից պարզվեց, որ նա Երեւանի ամենահարուստ մարդն է եղել: Նրա պրոֆեսիան ողորմություն հավաքելն էր: Լենինականում էլ նման մի մարդ կար, որին, եթե 15 կոպեկից ավելի էինք տալիս` հրաժարվում էր, չէր վերցնում: Նրանք ուղղակի խենթ կենսակերպով էին ապրում: Մենք սթափարան չենք ունեցել, փողոցներում հարբած-քնած մարդիկ չէինք տեսնում, իսկ հիմա՞…
– Երեւանի տերերն այսօր ովքե՞ր են, ապագայի ճանապարհները բացողներն ովքե՞ր են:
– Դուք չգիտե՞ք` ովքեր են Երեւանի, Հայաստանի տերերը, ինչի՞ եք էդ հարցն ինձ տալիս, այ դու «կլյաուզնիկ»: Լավ էլ գիտես, թե ովքեր են: Ես տեսել եմ Իսահակյան, Տերտերյան, Սարյան, Աղաջանյան, Կոջոյան, ովքեր դուրս էին գալիս փողոց` զգում էիր, որ ժայռեր են ման գալիս փողոցով: Ժողովրդի կեսը նրանց ետեւից ման էին գալիս: Հրաչյա Ներսիսյանի հետեւից գնում էին, թե` վարպետ ջան, տանենք քեզ մի բան հյուրասիրենք: Փափազ, Խաչանյան, Ֆրունզ, Աբելյան կար: Մարդիկ կային, որոնց հետ 2 բառ փոխանակելը երազանք էր շատերի համար: Կուզենայի, որ հիմա էլ նման մարդիկ լինեն ու սերունդ կրթեն: Ես հիմա որ քայլում եմ` ինձ բարեւող չկա, ծանոթ չի մնացել:
– Ձեր ուսանողների մեջ չկա՞ն ապագա սարյաններ, կոջոյաններ:
– Տաղանդավոր երեխաներ շատ կան, բայց ստիմուլ չկա, շփոթված են, չգիտեն, թե ինչո՞ւ են սովորում: Արժեքային փոփոխության այս անկումը միայն կերպարվեստի վրա չի ազդել, նայե՛ք, մենք ի՞նչ դերասան ունենք: Վիրավորական է, նկարիչ դառնալու համար ինձնից 10 տարի պահանջվեց սովորելու համար: 10 տարի սովորես ու 30 աստիճան ցրտի տակ գնաս վերնիսաժում կանգնե՞ս: Դա վերաբերմո՞ւնք է քո երկրի նկարչի հանդեպ, ստորացուցիչ է: Ինձ ասում են` ինչո՞ւ գործերդ չես տանում վերնիսաժ: Ասում եմ` էդքան սովորել եմ, որ գնամ, խայտառա՞կ լինեմ: Սոված կմեռնեմ, բայց չեմ գնա: Ես ինձ ինչո՞ւ վիրավորեմ, բավական չի, որ կողքից վիրավորում են` ե՞ս էլ վիրավորեմ:
– Բայց ինչպես բոլոր ոլորտներում, այնպես էլ մշակույթի մարդիկ իրար «միս» են ուտում, չէ՞:
– Մի տեղ, որ մի ոսկոր լինի ու լիքը սոված շներ, բա իրար միս կուտեն: Ով ուժեղ է՝ նա էլ կհարձակվի, ոսկորը կուտի: Գոյության կռիվ է: Անցած տարի Նկարիչների միությունը Մաշտոցի անվան շքանշանի համար ինձ որպես թեկնածուի ներկայացրեց կառավարությանը: Պարզվեց, որ որպես թեկնածու կարող ես եւ ինքդ քեզ ներկայացնել, եւ կարող է կոլեկտիվը քեզ ներկայացնի: Դա ի՞նչ օրենք է, չեմ հասկանում, ես ի՞նչ բարոյական իրավունք ունեմ ինքս իմ մասին գովերգել: Գոյություն ունի ժողովուրդ, նա էլ պիտի որոշի իր ազգի արժանավորներին: Շքանշանի հավակնոդների թիվը հասավ 11-ի, պարզվեց` անհատներ են իրենք իրենց ներկայացրել, դա չկարողացա հասկանալ: Հասկանո՞ւմ ես, պետք է իրենք քեզ գտնեն, ոչ թե դու ներկայացնես ինքդ քեզ: Պարգեւատրման հանձնաժողովի նախագահն արվեստաբան Սարոն էր ու լիքը կնիկներ, ոնց որ հարեմ լիներ: Նայում եմ կնանիքին ու որպես արվեստաբանների ոչ ոքի չեմ ճանաչում: Պարզվեց, Մանկավարժական ինստիտուտում էդ անդամներից մեկի ավարտական դիպլոմը ես եմ տվել, ես եմ ստորագրել, որ դիպլոմ տան, ու նա եկել է որոշի` ինձ պրեմիա տա՞ն, թե՞ չտան: Զավեշտ է: Պարզվեց, որ Մաշտոցի շքանշանը եւ 5000 դոլար պարգեւատրումը ոչ ոքի չեն տվել, արժանին չէին գտել: Այ տենց կեղծ ու սուտ է ամեն ինչ: Էնքան մեդալ ունեմ, որ կախեմ՝ մի կողմս կծռվի:
– Դուք նաեւ մասնակցել եք Հայրենական պատերազմին, այդպե՞ս է:
– Իմ ամբողջ կյանքը շատ դառն ու դաժան է եղել: 10 տարեկան էի՝ հորս աքսորեցին Սիբիր: Մորս կանչեցին ու ասեցին` պիտի 1 հեկտար բամբակ ցանես ու հանձնես պետությանը: 1932 թվին սով էր, Ստալինն էլ կռիվը սկսել էր: Եղբորս` որպես ձայնազուրկի տղա, չթողեցին համալսարան ընդունվի, գնաց Ռոստով: Մայրս չէր կարողանում պլանը կատարել, դատեցին, մնացի մենակ: 10 տարեկան երեխա էի, մի դժբախտ օր թեւիցս բռնեցին, շպրտեցին փողոց, տունը բռնագրավեցին, ընկա փողոցները: Սունդուկի վրա էի քնում: Տարիներ անցան, հորս ազատեցին ու ուղարկեցին պատերազմ: Էդ հալիս ընդունվեցի Գեղարվեստի ուսումնարան ու 4-րդ կուրսում էի` տարան բանակ, 4 տարի կռվել եմ: Բեռլին եմ գրավել, Վարշավա, Սեւաստոպոլ, Յալթա, Ղրիմ եմ գրավել եւ ամենածանր` ռազվեդկայի զորամասում եմ եղել: Եղբայրս լագերից փախել էր, 6 ամիս գերի էր ընկել, հետո, երբ զորացրվեց, եկավ, բռնեցին 10 տարի դատեցին գերի ընկնելու համար: Ազատվեց, գնաց Միջին Ասիայում ապրելու ու մահացավ: Մայրս ուրիշի ոտքի տակի խալիներն էր լվանում, որ ուսում ստանայի: Հիմա յանի թե պրոֆեսոր եմ, հացի փող էլ չունեմ: