Առավոտվա առաջին ժամերին մետրոյի վագոններում քիչ մարդ է լինում: Ես սիրում եմ հենց այդ ժամերին գնալ աշխատանքի, որովհետեւ չեմ սիրում մարդկային ամբոխ, հրմշտոց, եւ, կարելի է ասել, զզվում եմ օծանելիքի ու քրտինքի միացյալ բույրից: Շուտ եմ գնում նաեւ այն պատճառով, որ սիրում եմ առաջին սուրճը խմել գրասենյակում, քանի դեռ գործընկերներս չեն եկել, ու քանի դեռ չեն հնչում հեռախոսները:
Առավոտվա առաջին ժամերին, երբ մետրոյի վագոնները կիսադատարկ են, ես սիրում եմ նստել մի անկյունում ու զննել վաղ արթնացող ուղեւորներին, ինքս ինձ, մտքում պարզել նրանց վաղ արթնանալու պատճառը, գուշակել նրանց ով լինելը եւ գուշակություններիս ճշգրտությունն ապացուցել իմ միանգամայն անհիմն կռահումներով:
Առավոտվա առաջին ժամերին մետրոյի կիսադատարկ վագոններում հայտնվում են առաջին մուրացկանները: Նրանք սովորաբար մանկահասակ են: Ես պարտադիր նրանց տասը դրամ եմ տալիս եւ գրեթե միշտ մտածում նույն բանը. մտածում եմ նրանց անցյալի եւ ապագայի մասին: Ճիշտ հասկացեք, ես ոչ թե նրանց մասին եմ մտածում, այլ նրանց անցյալի ու ապագայի: Նրանց մարդկային էությունն ինձ չի հետաքրքրում, բայց մեծ հետաքրքրությամբ մտածում եմ, թե որտեղ են քնում ու որտեղ են արթնանում այդ մանուկները: Եվ երբ ասում եմ` «Անցյալ», հենց դա նկատի ունեմ, ուրիշ էլ ի՞նչ կարող եմ նկատի ունենալ: Նկատի ունեմ, թե որտեղ արթնացավ այս մարդը, որ փողոցով եկավ, որ կայարանում թափանցեց վագոն:
Նրանք անցնում են ուղեւորների կողքով, կարծես լող են տալիս ակվարիումի մեջ, եւ նրանց երգած երգերը՝ կիսատ-պռատ, սխալ բառերով, անբարեհունչ-աղավաղված մեղեդիով, ոչ այլ ինչ են, քան այդ ակվարիումի օրգանական իմաստը՝ լռություն:
Եվ ոչ ոք, եւ ես էլ` այդ ոչ ոքի հետ, չենք կարող ասել, թե մենք կարեկից ենք, գթասիրտ ու նման բաներ, երբ ակվարիումի ապակե պատից մանկահասակ մուրացկանին ենք պարզում տասը կամ քսան դրամանոցը: Համենայն դեպս, ես չեմ մտածում այդ պահին ոչինչ, գործում եմ մեքենայաբար ու չեմ նայում շուրջս՝ չորսալու համար մեկնումեկի քաջալերող հայացքը, որ ուղղակիորեն նվաստացնում է. «Տես, տես, ինչ բարեսիրտ տղա է»: Անկեղծ ասած` չեմ էլ մտածում այդ տասը դրամի շրջանառության եւ վերադարձի մասին, ինչին, սակայն, հավատում եմ:
Ընդհանրապես ավելի թեթեւ եմ համարում այն օրը, երբ վաղ առավոտվա ժամերին ինձ չեն հանդիպում մանկահասակ մուրացկաններ, որովհետեւ, նորից եմ կրկնում, նրանք ստիպում են մտածել անցյալի ու ապագայի մասին, թեեւ թվում է, թե մուրացկան տեսնելով եւ ողորմություն տալով սկսված օրը պիտի հաջող լինի: Ես չեմ ժխտում, մյուս օրերից, անշուշտ, ավելի հաջող է լինում, բայցեւ լինում է մռայլ ու պայծառությունից զուրկ:
Մանկահասակ մուրացկանը քեզանից հետո ամբողջ մի օր շարունակում է իր երթեւեկը մետրոյի անդրաշխարհում, եւ նրա մանկական փոքրիկ բռիկը կարծես դառնում է տիեզերքի նմանակում: Չէ՞ որ նրա բռի մեջ դրված տասը դրամը (կամ 20, կամ 50, կամ 100) մեզանից չի անջատվում որպես նյութական արժեքի մասնիկ, այլ ճառագայթվում է մեր ներսից: Եվ իմ տված էներգիային սկսում է խանգարել մեկ ուրիշի տված էներգիան, մեկ ուրիշի էներգիային՝ իմը: Եվ այն, ինչ կատարվում է մեզանից միլիոնավոր լուսատարիներ հեռավորության վրա, կրկնվում է մանկահասակ մուրացկանի փափլիկ բռի մեջ մեր ներկայությամբ եւ որ, ամենասարսափելին է, մեր քաղաքի անդրաշխարհում:
Եթե այդպես է, ուրեմն՝ չպետք է տալ: Բայց տալիս ենք, որովհետեւ ի բնե բարեկիրթ ենք կամ ջանում ենք բարեկիրթ երեւալ, կամ միամտաբար կարծում ենք, թե երեկ կամ երկու օր առաջ գործած մեղքն այսպես քավվում է: Թեեւ ես ինձ բարեկիրթ եմ համարում, բայց չեմ կարծում, թե դա է պատճառը, կամ մյուս երկուսից որեւէ մեկը:
Ես ինձ թույլ չեմ տալիս դատել մանկահասակ մուրացկանին, քննել նրա մարդկային էությունը: Հարգում եմ տեսակների բազմազանությունը եւ դրանց գոյության իրավունքը: Այդ բազմազանության մեջ ինձ համար ընդունելի են բոլորը՝ նույնիսկ ամբարտավանները, հանուն որոնց փրկության ես միշտ գերադասում եմ ետ քաշվել: Որովհետեւ բարեկրթությունը՝ բարեկրթություն, հարգանքը՝ հարգանք, բայց դե ես էլ զուրկ չեմ մարդկային թուլություններից, եւ ինձ էլ երբեմն թվում է, թե մի ծանր բան հաճույքով կիջեցնեի ամբարտավանի գլխին: Խոստովանում եմ, մարդկային տեսակների բազմազանության մեջ ամբարտավանը միակն է, որ գրգռում է իմ մարդկային թուլությունները, ծնում բացասական կրքեր:
Մարդկային տեսակների բազմազանության մեջ կան ընդգծված ստախոսներ, շողոքորթներ, պոռնիկներ, վնասարարներ, գողեր, մարդասպաններ, կեղծավորներ, նախանձներ… Նրանք իմ մեջ ըմբռնման ձգտում են առաջացնում, որովհետեւ այդ տեսակներից մի քիչ-մի քիչ, աննշան կամ նշմարելի բաղադրությամբ կա ամենքիս մեջ: Եվ հասկանալու, ճիշտ ըմբռնման հաջողությունից է կախված, թե այդ որակներն ինչ չափով կկարողանանք դուրս մղել մեզանից:
Իսկ մի քիչ ամբարտավան չի լինում: Մարդը կամ լինում է ամբարտավան, կամ չի լինում ամբարտավան: Աստվածաշնչում ամբարտավան է համարվում Նոյի որդի Քամը: Ինչի՞ համար էր նա արժանացել այդ որակմանը: Ընդամենը հարբած ու մերկ հոր վրա ծիծաղելու համար: Եթե Քամն իսկապես ամբարտավան լիներ, Աստված չեղյալ կհամարեր Ջրհեղեղն ու լաց կլիներ այնքան, մինչեւ սկիզբ առներ մի նոր ջրհեղեղ:
Ես սիրում եմ խոսել տեսակների բազմազանության մասին, բայց այսքան երկար գրել չէի պատրաստվում: Ուզում էի կրկին անցնել առավոտվա առաջին ժամերի կիսադատարկ վագոնների ու մանկահասակ մուրացկանների իբր փիլիսոփայական խնդրին, երբ հանկարծ ինքս ինձ գյուտ արեցի: Մուրացկանը պոզիտիվ ամբարտավան է կամ հակառակը՝ ամբարտավանը` նեգատիվ մուրացկան:
Իսկ բոլոր մյուս տեսակներն ուղեւորներ են, որ սիրում են աշխատանքի գնալ առավոտվա առաջին ժամերի մետրոյի կիսադատարկ վագոնով կամ արթնանում են ուշ ու հրմշտվելով խցկվում նախամիջօրեի մետրոյի մարդաշատ վագոնները: