Ադրբեջանցի լրագրող ու կոմպոզիտոր Էլմիր Միրզոեւը Հայաստան էր ժամանել իր ադրբեջանցի գործընկերոջ հետ` «Խաղաղարար նախաձեռնությունների Կովկասյան ինստիտուտի» հրավերով: Մեր զրույցի ընթացքում նա հաճախ խնդրում էր իր կարծիքը չնույնացնել ադրբեջանական պաշտոնական խոսքերի հետ` ընդգծելով, որ եկել է միայն ծանոթանալու ու շփվելու հայերի հետ:
– Մշակույթն ազգային լինո՞ւմ է:
– Մշակույթում «ազգային» հասկացողություն լինել չի կարող: Փոքր երկրներում, որտեղ մարդիկ փակ տարածքի վրա են ապրում, լայն իմաստով մշակույթ լինել չի կարող, կարող է լինել միայն ֆոլկլոր: Ֆոլկլորը բոլորովին այլ մտածելակերպ է պահանջում, քան` մշակույթը: Մեր երկրում այդպես է, համոզված եմ, որ այստեղ էլ է այդպես: Իսկ դա գավառամտություն է:
– Կարելի՞ է ասել, որ Ադրբեջանում ավելի լավ իրավիճակ է:
– Այդպես ասել չի կարելի: Ես վերջերս մի շատ հետաքրքիր մարդու հետ ծանոթացա, ով մասնագիտությամբ խոհարար է, բայց իր ինտելեկտով մի քանի անգամ ավելի բարձր է, քան բոլոր բաքվեցի պրոֆեսորները: Նա ասաց, որ մենք հիմա մի մեծ պատերազմի մեջ ենք հայտնվել: «Տոլմա ենք եփում: Հայաստանը, Բուլղարիան, Հունաստանը, Թուրքիան, Ադրբեջանն ու Իրանն իրար վրա պատրաստ են հրթիռներ արձակել, որպեսզի պարզեն` թե ո՞վ է հաղթողը: Ով հաղթի ու կենդանի մնա` նա էլ տոլմա կեփի»,- ասաց նա: Հասկանո՞ւմ եք, դա անհեթեթություն է: Պարզել, թե ով ունի տոլմա եփելու իրավունքը՝ իսկական աբսուրդ է: Ընդհանրապես, «ազգություն» հասկացողությունը համեմատաբար կարճ կյանք ունեցող հասկացողություն է, այն ծագել է 18-րդ դարում, ֆրանսիական հեղափոխությունից հետո: Մինչ այդ օգտագործվում էր «ումա» հասկացողությունը, որն իսլամական տերմինոլոգիայում նշանակում էր ապրելու մի ընդհանուր արեալ: Ո՞վ կարող է ասել, թե ի՞նչ ազգություն ունեին, ասենք, խաչակիրները: Ոչ ոք չի կարող ասել: Պարզապես մարդիկ` հետեւելով սեփական իդեալներին, միավորվել էին մի գաղափարի շուրջը: Իսկ ֆրանսիական հեղափոխությունից հետո մարդկության ուշադրության կենտրոնում հայտնվեց ինքը` մարդը, եւ տիեզերական գիտակցությունը փոխարինվեց հումանիզմով: Եվ Ադրբեջանում, եւ Հայաստանում հումանիզմը սխալ են հասկանում, թարգմանում են` որպես «մարդասիրություն», բայց այն ավելի լայն իմաստ ունի, քանի որ մարդը դառնում է ամեն ինչի կենտրոնն ու պատճառը: Եվ այդ պահից ի հայտ է գալիս «ազգություն» հասկացողությունը:
– Անկախ Ադրբեջանում ուժեղացե՞լ է կրոնական ազդեցությունը:
– Ոչ, ադրբեջանցիները հիմնականում նույն սովետական մարդիկ են մնացել: Ոմանք սպեկուլյացիաներ են անում կրոնական հողի վրա: Կարծում եմ, Հայաստանում էլ է այդպես: Ադրբեջանում որոշ գյուղեր կան, որտեղ շատ ուժեղ գործում են կրոնական էլեմենտները, եւ մարդիկ` սրտնեղելով սոցիալական դժվար պայմաններից, գնում են ապրելու այդ գյուղերում եւ փրկությունը կրոնի մեջ են տեսնում: Այդ պրոցեսը խթանվում է որոշ ուժերի կողմից, եւ հաճախ «կրոնական հովանավորներն» այլ երկրներից են լինում: Դա նորմալ երեւույթ է, քանի որ բոլոր պետություններն էլ միշտ միմյանց վրա փոխազդեցություն են ունենում: Բոլոր երկրներում էլ տարածքային վեճեր են լինում: Պատմությունն, իհարկե, գիտություն է, բայց այն մարդկանց կողմից է գրվում: Իսկ մարդն ամեն ինչի ընդունակ «հասարակական երեւույթ» է: Ես ինքս էլ Ձեզ ուղղված մի հարց ունեմ` ո՞ւմն է դուդուկը: Ձերոնք ասում են, որ դուդուկը ձերն է, իսկ մերոնք ասում են, որ մերն է…
– Ասում են, որ դուդուկն ադրբեջանակա՞ն երաժշտական գործիք է… Զարմանալի է: Տոլմայի ծագման մասին վեճերը հասկանալ դեռ կարելի է, բայց դուդուկի շուրջ բանավեճերն ուղղակի զարմանք են առաջացնում:
– Այո, իսկ ինչո՞ւ եք զարմանում: Այդ դեպքում ասեք` իսկ ո՞ւմն է կլարնետը` գերմանացիների՞նը, թե՞ ֆրանսիացիներինը:
– Կլարնետն, ինչպես նաեւ դուդուկը, ողջ աշխարհին են պատկանում, բայց դուդուկը հայ հողի վրա է ծնվել:
– Դուդուկը կոնկրետ մի արեալի քաղաքակրթության մասնիկն է: Իսկ այդ արեալը շատ մեծ էր, ընդգրկում էր եւ Հայաստանը, եւ Ադրբեջանը` մինչ այն պահը, երբ արեալում հայտնվեց Ռուսաստանը եւ օկուպացրեց մեր տարածքի հյուսիսային մասերը:
– Իսկ հիմա գոնե տեսականորեն կարելի՞ է ենթադրել, որ հայ եւ ադրբեջանցի արվեստագետների շփումից նոր մշակութային տարածք կարող է ձեւավորվել:
– Ես դրան չեմ հավատում, քանի որ մարդկանց մեծամասնությունը քաղաքականացված է եւ ապրում է այն կլիշեներով, որոնք ծնվեցին Խորհրդային Միության փլուզումից հետո: Իսկ Խորհրդային Միությունը շատ հզոր քաղաքակրթական արեալ էր: Ընդհանրապես, ես համոզված եմ, որ բոլոր խոշոր ու արժեքավոր բաները ստեղծվում են մեծ տարածքներում: Հիմա էլ մեծ տարածքներ ստեղծելու տենդենց է նկատվում:
– Նկատի ունեք «գլոբալիզացիա» ասա՞ծը:
– Գլոբալացումը հիմա որպես ամերիկացում է ընկալվում: Ամերիկացումը ծովի գաղափարից է սկսվել: Ասիական ու եվրոպական ավանդական ցամաքային ժողովուրդների կյանքում ծովը գոյություն չի ունեցել` ոչ որպես նավարկության միջոց, ոչ էլ որպես ազգային խոհանոցի մի մասնիկ: Իսկ ծովային երկրների` Անգլիայի, Հոլանդիայի համար, որոնք առանց ծով իրենց կյանքը պատկերացնել անգամ չէին կարող, ծովը փոխել է նաեւ «հայրենիք» հասկացողությունը: Նրանց համար Հայրենիքը բազմաթիվ նավերից մեկն է դարձել, քանի որ նրանք կապված չեն եղել իրենց հողի հետ: Նրանց համար Հայրենիքն ավելի լայն նշանակություն է ունեցել:
– Որքան նկատում ենք, Դուք ձեզ Հայաստանում բավականին հարմարավետ եք զգում: Կարո՞ղ եք պատկերացնել, որ մի օր հանկարծ հայ լրագրողները կամ երաժիշտները Բաքու կգան, հանգիստ կքայլեն փողոցով ու որպես հայ կարող են ներկայանալ:
– Պաշտոնապես հայ պատվիրակություն Ադրբեջան ժամանել, իհարկե, չի կարողանա, բայց անհատները գուցեեւ կկարողանան: Վերջին վեց տարիների ընթացքում հայերը Բաքու չեն գալիս, քանի որ գոյություն ունի… Դե, դուք ինքներդ գիտեք` ինչ գոյություն ունի…
– Երեւանն ինչպե՞ս Ձեզ ընդունեց:
– Երեւանը շատ գեղեցիկ փոքր քաղաք է, հավասարաչափ զարգացած ու մաքուր: Բայց այստեղ կոսմոպոլիտիզմի էլեմենտներ չկան: Ուրիշ ազգերի ներկայացուցիչների նման` բավականին փակ, մոնոէթնիկ հասարակության մեջ ապրելը դժվար է: Մայրաքաղաքն, առավելեւս, չի կարող մոնոէթնիկ լինել: Բաքուն ունի այդ կոսմոպոլիտիզմը, սակայն դա մեր ավելի լավ ու զարգացած լինելու շնորհիվ չէ: Պարզապես, Բաքվում համաշխարհային հանիբալիստական` մարդակեր բիզնես-կենտրոն կա, որտեղից իրենց «փայն» են ուզում ստանալ տարբեր ազգերի ներկայացուցիչները: Դա նավթի բիզնեսն է, որը մեր քաղաքը կոսմոպոլիտ է դարձնում: