Սկիզբը՝ Պետք է գործոն դառնալ
– Դուք նշեցիք, որ պետք է ստեղծել այնպիսի գործոններ, որոնք, Ադրբեջանի տեսակետից, կվտանգեին ԼՂ-ն ետ ստանալու նրա հնարավորությունը, եւ որպես այդպիսի գործոն` առաջարկում եք բնակեցնել այսօր ԼՂՀ վերահսկողության տակ գտնվող տարածքները: Կոնկրետ բնակեցումն ի՞նչ կտա հայկական կողմին: Արդյո՞ք դա լրացուցիչ լարվածություն ու խոչընդոտներ չի առաջացնի:
– Մասսայական բնակեցումն ինքնըստինքյան Լեռնային Ղարաբաղի խնդրի կարգավորման գործում առաջացնում է նոր գործոն. դա դառնում է հումանիտար մեծ պրոբլեմ: Պատկերացրեք` այդ տարածքներում այսօր ապրում էր մեկ միլիոն մարդ: Դա արդեն նշանակում է, որ Ադրբեջանը, տեսնելով, որ այդ տարածքների բնակեցումը դառնում է հավերժ պրոբլեմ, ինչպիսին այսօր կա Մերձավոր Արեւելքում, ուզի թե չուզի, պետք է նստի բանակցությունների: Եվ, ուզի թե չուզի, պետք է գնա զիջումների: Այլեւս ագրեսիվ հոխորտալու տեղ չի ունենա: Վերջապես, ասենք` մեկ միլիոն մարդով այդ տարածքները բնակեցնելը նշանակում է` այդ տարածքները դարձնել, այսպես ասած` հակաադրբեջանական ճակատ: Բնակեցումը կնշանակի, որ այդ տարածքները կենսականորեն անհրաժեշտ են հայերին, անհրաժեշտ են ԼՂ-ի հետագա գոյությունը պահպանելու համար: Վերջին հաշվով, իրոք, կենսատարածքների անընդհատ կրճատման պատճառով (անշուշտ ոչ միայն) հայությունը բռնել է գաղթի ճամփան։ Ո՞ւր է Ադրբեջանից գաղթած հայությունը։ Մեծ մասը դրսում են։ Իսկ այնտեղ ոչ ոք նրանց չի սպասում։ Բացառությամբ առանձին դեպքերի, երբ ասենք ինչ-որ մասնագետի հրավիրել են աշխատանքի, մնացած մասը համարվում է անցանկալի տարր (թե՛ Եվրոպայում, թե՛ ԱՄՆ-ում եւ թե՛ Ռուսաստանում)։ Մինչդեռ մեր տրամադրության տակ գտնվող մեր պատմական հայրենիքը դատարկ է։ Ավելին, կատարվում է ճիշտ հակառակը: Այդ բնակչությունը պակասում է: Նույնիսկ վերջին տասը տարիներին բնակեցվածների կեսը հեռացել են: Ի վերջո, այն հանգամանքից, որ այդ տարածքները բնակեցված չեն, տարբեր կառույցներում ԼՂ հարցի վերաբերյալ ընդունվող բանաձեւերը Հայաստանի նկատմամբ ավելի մեղմ չեն դառնում: Ես հավատացնում եմ, որ այդ տարածքների բնակեցումից հետո բոլոր բանաձեւերը կմեղմանան: Պետք է հասկանանք, որ պատմականորեն, երկար ժամանակի առումով աշխատում է միայն մեկ գործոն. դա դեմոգրաֆիական աճն է: Մենք պետք է հստակորեն հասկանանք, որ պետք է ԼՂ խնդրին նայել 30, 50, 60 տարվա հեռանկարից:
– Դժվար չէ ենթադրել, որ այդ տարածքների բնակեցման պարագայում է՛լ ավելի կսրվեն հայ-ադրբեջանական հարաբերությունները: Ինչպե՞ս ենք պատասխանելու Ադրբեջանի այդ ռեակցիային:
– Աշխարհում, մանավանդ այս տարածաշրջանում, եթե որեւէ երկիր թույլ է, պետք է հասկանա, որ իր քաղաքական բախտը զիջելու է հարեւանին: Ադրբեջանը մեզ վրա կհարձակվի թե չի հարձակվի, կախված չէ մեր այդ գործողություններից: Ես ռազմական կոնֆրոնտացիայի կոչ չեմ անում: Ամենեւին: Պարզապես ուզում եմ նշել. կամ մենք բանակցություններում իսկապես գնում ենք լուրջ զիջումների, կամ էլ, եթե այսպես մնում է, պետք է որոշակի քայլեր ձեռնարկել, որովհետեւ ժամանակը միանշանակ Հայաստանի օգտին չի աշխատում: Դրա վկայությունն է Ադրբեջանի դիրքորոշման` օրեցօր կոշտացումը: Այդ դիրքորոշման կոշտացումն ինքնըստինքյան նշանակում է, որ այսօր Ադրբեջանն ավելի ուժեղ է, քան երեկ:
– Ի՞նչ եք կարծում, մեր իշխանությունները չե՞ն տեսնում, որ ժամանակը մեր օգտին չի աշխատում:
– Իմ կարծիքով` չեն տեսնում: Մեր իշխանությունները կարծում են, որ իրենք շատ լավ վարպետացել են ԼՂ խնդրի բանակցությունների գործում, ավելի խելոք են, քան Իլհամ Ալիեւը, եւ ուրեմն` անպայման հաղթելու են:
– Այդ դեպքում բանակցությունները ձգձգելով մենք ի՞նչ ենք ստանում:
– Իշխանությանը թվում է, թե այն, որ իր իշխանական կյանքը մի փոքր երկարաձգվում է, նաեւ ժողովրդի հաջողությունն է:
– Շատ է խոսվում այն մասին, որ եթե ՀՀ-ն ու ԼՂՀ-ն ժողովրդավարական երկրներ լինեն, ապա աշխարհի վերաբերմունքը ԼՂ հարցում միանգամայն այլ կլինի, քանզի ոչ ոք չի փորձի ժողովրդավարական ԼՂՀ-ն մտցնել ոչ ժողովրդավարական Ադրբեջանի կազմի մեջ: ՀՀ-ում ու ԼՂՀ-ում ժողովրդավարության հաստատումը կարելի՞ է դասել Ձեր նշած գործոնների շարքին:
– Այդտեղ, իհարկե, ճշմարտություն կա: Սակայն ԼՂ-ի ու Հայաստանի ժողովրդավարական լինելը մեզ պետք է ոչ թե նրա համար, որ աշխարհը մեր մասին լավ մտածի, եւ դա ինքնըստինքյան գործոն դառնա: Ժողովրդավարությունն ինքնըստինքյան գործոն չի դառնա: Ժողովրդավարությունը մեզ պետք է նրա համար, որպեսզի հայն իր հայրենիքը համարի Հայաստանը: Համարի, որ այստեղ արդարություն կա բիզնեսի, քաղաքականության, սոցիալական, մշակութային հարցերում, որ ներդրումներ կատարի, ծաղկեցնի այդ հայրենիքը…: Ժողովրդավարության պարագայում մարդու գործելու հնարավորություններն ավելանում են: Սրա համար է մեզ պետք ժողովրդավարությունը:
– Վերեւում նշեցիք, թե աստիճանաբար քաղաքական ասպարեզ է գալիս հայ-թուրքական առճակատումը: Ի՞նչը նկատի ունեք:
– Ես նկատում եմ, որ հայ-ադրբեջանական առճակատումն արդեն աստիճանաբար կարող է վերածվել հայ-թուրքական առճակատման: Թուրքիան հարեւան երկիր է, որի հետ մենք պետք է հաշվի նստենք: Կարծում եմ, որ մենք պատմական մեծ սխալ ենք թույլ տալիս` խառնելով ցեղասպանության հարցը Թուրքիայի` Եվրամիությանն անդամակցելու խնդրին: Բանն այն է, որ ցանկացած հարմար առիթ պետք է օգտագործել Թուրքիայի հետ ինչ-ինչ հարաբերություններ հաստատելու համար: Ստացվել է այնպես, որ Թուրքիան ուզում է Եվրամիության անդամ դառնալ: Դա պետք է եւ՛ Թուրքիային, եւ՛, իմ խորին համոզմամբ` նաեւ Եվրոպային, որովհետեւ դա միակ ճանապարհն է, որպեսզի Եվրոպան լուծի իր աշխատանքային ռեսուրսների հարցը: Եվրոպայի աշխատաշուկայում 2-3 անգամ կրճատվել է գործազրկությունը ոչ միայն այն պատճառով, որ էկոնոմիկան է լավ զարգացել, այլ նաեւ այն պատճառով, որ աշխատանքային նոր ռեսուրսներ տնտեսություն մուտք չեն գործում: Եվրոպան պարզապես չունի աշխատանքային ռեսուրսներ: Դրա համար էլ Եվրոպան ունի Թուրքիայի կարիքը: Այլ հարց է, որ մարտավարական առումով Եվրոպան պատրաստ չէ կրելու Թուրքիայի համեմատաբար հետամնաց տնտեսությունը զարգացնելու հոգսը։ Ես հասկանում եմ, որ ասում եմ կարծիք, որը չի համընկնի հայերի մեծ մասի կարծիքի հետ, որովհետեւ մենք անպայման ուզում ենք, որ ինչ-որ մի վատ բան լինի Թուրքիայի հետ: Բայց եկեք մտածենք: Ստացվել է այնպես, որ Թուրքիայի այսօրվա պատմական շահը դեպի արեւմուտք գնալու մեջ է: Ընդհանրապես, երկիրն իր գեոպոլիտիկայով կարող է գնալ կամ դեպի արեւմուտք, կամ դեպի արեւելք (իսկ այստեղ էլ մենք տեսնում ենք Հայաստանը): Հյուսիսն ու հարավը բացառվում են (ծով է)։ Եվ ահա Եվրոպան, որ դեռ լավ չի կողմնորոշվել` ի՞նչ անի, ընթացիկ շահերի ճնշման տակ, օգտագործելով տարբեր լծակներ, փորձում է պատնեշել Թուրքիայի մուտքը։ Այստեղ օգտագործվում է նաեւ հայերի ցեղասպանության խնդիրը: Իմ խորին համոզմամբ` մենք պետք է միանշանակ ասեինք, որ մենք ցեղասպանության տերն ենք, բայց դեմ ենք, որ ցեղասպանության հարցը խաղարկվի Թուրքիա-Եվրամիություն հարցը կարգավորելիս: Հայաստանի իրական շահը պահանջում է, որպեսզի Թուրքիան շատ արագ դառնա Եվրամիության անդամ: Այն, ինչ ես ասում եմ, նորություն չէ. կարծեք թե երկրի ղեկավարը մի անգամ Եվրախորհրդում այդպես էլ հայտարարեց, բայց եթե նայում ենք առօրյա քաղաքականությունը, տեսնում ենք, որ մենք լավ էլ թույլ ենք տալիս, որ հայկական հարցը, հայկական խաղաքարտը խաղարկվի Եվրոպա-Թուրքիա հարաբերությունները կարգավորելու համար: Ակամա մտաբերում եմ 1822թ. Վերոնայի կոնգրեսը եւ Արեւելյան հարցի բարձրացումը։ Հայերից բացի ոչ ոք դրան լուրջ չէր հավատում։ Այդ ամենն ի վերջո ավարտվեց 19-րդ դարի վերջի եւ 20-րդի սկզբի հայերի զանգվածային կոտորածներով։ Պետք է խելքի գալ եւ դաս առնել պատմությունից։ Եթե Թուրքիան Եվրամիությանը չանդամակցի, մենք ենք տուժելու. եւ Թուրքիան, ի վերջո, արեւմուտք գնալու փոխարեն շուռ է գալու դեպի արեւելք, ուժեղացնելու է իր արեւելյան քաղաքականությունը, եւ դրա հետ կապված այդ ճնշումը մենք մեր կաշվի վրա ենք զգալու։ Այդ օրը երկար սպասեցնել չի տա: Իսկ եվրոպացիք շուտ-ուշ լավացնելու են հարաբերությունները Թուրքիայի հետ։ Ցեղասպանությունն այլ խնդիր է: Մենք պայքարելու ենք այն ճանաչելու համար, բայց դա բոլորովին կապ չունի Եվրոպա-Թուրքիա հարաբերությունների հետ: Այլապես, մենք Եվրոպա-Թուրքիա հարաբերություններում խառնակչի դեր կարող ենք խաղալ` մոռանալով, որ այդուհանդերձ մեր անմիջական հարեւանը ոչ թե Եվրոպան է, այլ` Թուրքիան: Պարզապես դավաճան պետք է համարել այն մարդուն, ով թույլ է տալիս, որպեսզի հայկական հարցը խաղարկվի Թուրքիայի` Եվրամիությանն անդամակցելու խնդրում, որովհետեւ մեզ համար ծայրահեղ շահեկան է, որ Թուրքիան դառնա Եվրամիության անդամ: Եվ քանի որ հայոց ցեղասպանության խնդիրը Եվրոպան օգտագործում է, Թուրքիայում դա առաջացնում եւ խորացնում է հակահայկականությունը: Այսօրվա Թուրքիան այն չէ, ինչ տասը տարի առաջ: Տասը տարի առաջ հասարակական կարծիքում հայի թշնամական կերպար գոյություն չուներ: Այսօր ամենուրեք կա: Չմոռանանք, որ դա մեծ իսլամական երկիր է: Մեզ օգտագործելով` Եվրոպան փակում է Թուրքիայի ճանապարհը դեպի արեւմուտք: Այսինքն` օգնելով Եվրոպային, որպեսզի Թուրքիան չգնա Եվրոպա, մենք դժվարացնում ենք մեր կյանքը, որովհետեւ ստիպում ենք, որպեսզի Թուրքիան գա մեզ վրա: Եվ սա բացարձակ հիմարություն է: Ավելին, ինչպես ասացի, դավաճանություն է` իրական ազգային շահերի նկատմամբ: Հայաստանն ակտիվորեն Թուրքիային պետք է օգնի Եվրամիության անդամ դառնալ, որովհետեւ դա շանս է տալիս ինչ-որ հարաբերություններ ունենալ Թուրքիայի հետ: Իսկ ցեղասպանության խնդիրը մենք պետք է լուծենք Թուրքիայի հետ միասին:
– Եվ մի վերջին հարց: Շատ է խոսվում այն մասին, որ տարածաշրջանի երկրները պետք է լինեն անվտանգության մեկ համակարգում, ինչի համար էլ Հայաստանը պետք է դուրս գա ՀԱՊԿ-ից ու ձգտի դեպի ՆԱՏՕ: Դուք անվտանգության ո՞ր համակարգում եք տեսնում Հայաստանը:
– Իմ խորին համոզմամբ` այս պահին Հարավային Կովկասը ռեալ գործընկեր չի կարող լինել ինչպես ՆԱՏՕ-ի, այնպես էլ ՀԱՊԿ-ի համար: Խորապես համոզված եմ, որ եթե վաղը լինի հայ-ադրբեջանական առճակատում, ՀԱՊԿ-ի անդամ երկրները չեն միջամտելու այդ խնդրին: Աշխարհում գեոպոլիտիկ զարգացումներն այնպիսին են, որ Եվրոպան գտնում է, որ ամբողջ արեւելք-արեւմուտք առճակատումը ճիշտ կլինի լուծել Ռուսաստանի հաշվին: Դրա համար էլ Ռուսաստանին կից շատ պետությունների` Վրաստանին, Մերձբալթյան երկրներին եւ այլ երկրների փորձ է անում գրգռել Ռուսաստանի դեմ: Այսօր Հարավային Կովկասի երկրները հայտնվել են եռակի աշխարհաքաղաքական խաղերի մեջ: Վստահ եմ, որ եթե այսօր Հայաստանը ձգտեր դեպի ՆԱՏՕ, ՆԱՏՕ-ի կողմից արժանի արձագանք չէր գտնելու: Իսկ Ադրբեջանն, իմ կարծիքով` այսօր չի մտածում ո՛չ ՆԱՏՕ-ի, ո՛չ էլ Ռուսաստանի մասին: Այն առայժմ մտածում է իր սեփական անկախության մասին` անկախությանը խանգարող հանգամանք դիտելով ինչպես ՆԱՏՕ-ն, այնպես էլ սերտացումը ՀԱՊԿ-ի, կնշանակի` Ռուսաստանի հետ: Ես չեմ կարող գնահատականներ տալ, թե որն է ճիշտ, որը` ոչ: Վերջին հաշվով եւ՛ Հայաստանը, եւ՛ Ադրբեջանը փոքր պետություններ են այն աստիճանի, որ, անկախ ռազմավարական շահերից, ստիպված են ավելի շատ ու ավելի շուտ մշտապես առաջնորդվել մարտավարական խնդիրներով (սա փոքր քաղաքական միավորների դժբախտությունն է այս աշխարհում)։ Հայաստանը փորձում է (եւ չէի ասի` բոլորովին անիմաստ), լինելով ՀԱՊԿ-ի շրջանակներում, հարաբերությունները զարգացնել ՆԱՏՕ-ի հետ: Երեւի թե առայժմ պետք է զարգացնել այդ հարաբերություններն առ այն, մինչեւ տեսնենք, թե ի՞նչ ընթացք կստանան ՆԱՏՕ-Ռուսաստան հարաբերությունները: Բայց մեր վերջին 1500 տարվա պատմությունը ցույց է տվել. ոչ մի ՀԱՊԿ կամ ոչ մի ՆԱՏՕ էլ չի գալու մեզ փրկի, այլ մեր զինված ուժերը պետք է իրենցից ինչ-որ բան ներկայացնեն: