«168 Ժամ» թերթին կից գործող «Պրեսսինգ» ակումբի հերթական քննարկումը նվիրված էր ՀՀ խորհրդարանական ընտրությունների համամասնական եւ մեծամասնական ընտրակարգերի հարաբերակցությանը: Այս առումով քաղաքական ուժերի դիրքորոշումները տարբեր են. ոմանք կողմնակից են 100%-անոց համամասնական ընտրակարգին, իսկ մյուսներն էլ գտնում են, որ մեծամասնական ընտրակարգը պետք է պահպանվի: Քննարկմանը հրավիրված էին մի շարք կուսակցությունների ու ԱԺ խումբ-խմբակցությունների ներկայացուցիչներ, սակայն բանավեճին քաղաքական ուժերից ներկա էին միայն ՀՀԿ եւ ՀՀՇ անդամները:
Քննարկման վարող, «168 Ժամ»-ի փոխխմբագիր Արմեն Բաղդասարյանը կարճ ներկայացրեց համամասնական եւ մեծամասնական ընտրակարգերի կողմնակիցների բերած հիմնական փաստարկները: «Մեծամասնականի կողմնակիցները բերում են 2 հիմնական փաստարկներ: Առաջին, որ ՀՀ-ն դեռեւս այն մակարդակին չի հասել, որ ամբողջությամբ անցնենք համամասնականի, թեեւ, ըստ էության, դա սկզբունքորեն ճիշտ է, որովհետեւ պատգամավորները խնդիր ունեն նաեւ իրենց ընտրատարածքի պրոբլեմները ներկայացնելու: Երկրորդ, որ, ի վերջո, դա հակասում է ՀՀ Սահմանադրությանը, համաձայն որի, ընտրվելու իրավունք ունի յուրաքանչյուր քաղաքացի, իսկ համամասնական ընտրակարգով, ստացվում է, որ ընտրվելու իրավունք ունի միայն այն քաղաքացին, ում տվյալ կուսակցությունը կներառի իր ցուցակում»,- ասաց Ա. Բաղդասարյանը: Նրա խոսքերով, 100%-անոց համամասնականի կողմնակիցները գտնում են, որ պատգամավորի գործունեությունը քաղաքական գործունեություն է, եւ դրանով պետք է զբաղվեն կուսակցությունները: Իսկ մեծամասնական ընտրակարգի դեպքում, փորձը ցույց է տալիս, որ ընտրվում են նաեւ թաղային հեղինակությունները, որոնք ունեն ադմինիստրատիվ, ֆինանսական եւ այլ լծակներ: Ա. Բաղդասարյանը հնչեցրեց նաեւ 3-րդ տեսակետը, ըստ որի` կարեւորը ոչ թե համամասնական ու մեծամասնական ընտրակարգերի հարաբերակցությունն է, այլ քաղաքական համակարգի արմատական փոփոխությունների անհրաժեշտությունը:
ԱԺ պատգամավոր, ՀՀԿ անդամ Արմեն Աշոտյանը ներկայացրեց, թե ինչու է իր կուսակցությունը դեմ 100%-անոց համամասնական ընտրակարգին: Նա բերեց մի քանի փաստարկներ: «Նախ, չկա խորհրդարանների ձեւավորման ունիվերսալ բանաձեւ: Կան արեւմտյան ժողովրդավարություններ, որոնք ունեն միայն մեծամասնական, միայն համամասնական կամ էլ խառն ընտրակարգերով ձեւավորված ներկայացուցչական մարմին: Ասել, որ 100%-անոց համամասնականը դեմոկրատական է, իսկ մեծամասնականը` ոչ, առնվազն ոչ կոմպետենտ կարծիք է»,- գտնում է պատգամավորը: Նա նորմալ երեւույթ չի համարում այն, որ, ինչպես ցույց է տվել փորձը, ընդամենը մեկ տարվա կյանք ունեցող կուսակցությունը կարող է հայտնվել խորհրդարանում: Ա. Աշոտյանի կարծիքով, ՀՀ-ում այսօր կուսակցությունների քանակն ավելի շատ է, քան դրանց հասարակական-քաղաքական պահանջարկը, ուստի կուսակցությունների դերը նվազում է: «Ես հասկանում եմ, որ 100%-անոց համամասնականի մասին խոսում է ՀՀՇ-ն, որը տարբեր փուլեր է ապրել իր քաղաքական կենսագրության մեջ: Ես չեմ հասկանում, երբ դրա մասին խոսում են ինչ-որ նորաստեղծ կուսակցություններ»,- նշեց պատգամավորը:
«Ենթադրենք, ընդունենք 100%-անոց համամասնական ընտրակարգը, ստացվում է, որ եթե ուզում ենք քաղաքական համակարգը պատահական հայտնված մարդկանցից մաքրել, ենթադրելի է, որ չգրված օրենքով կուսակցությունները տեղական էլիտայի ներկայացուցիչներին պետք է չներառեն իրենց ցուցակներում: Այս պարագայում խզվում է շրջաններ-մայրաքաղաք կապը: Խզել այդ կապը, չներկայացնել իրականությունը ԱԺ-ում, նշանակում է ստեղծել ֆիկտիվ մարմին, որը չունի քաղաքական, տնտեսական կշիռ տեղերում: Ստացվում է, որ մենք կունենանք զուգահեռ էլիտաներ: Աժ-ում ներկայացված կլինեն մարդիկ, ովքեր չեն տիրապետի հեղինակությանը եւ իրենց կոնկրետ բնակավայրում հասարակաքաղաքական լծակներին»,- ասաց Ա. Աշոտյանն` ավելացնելով, որ այդ հեղինակությունները մեր իրականությունն են, եւ նրանց ԱԺ չբերելու դեպքում, նրանք կստեղծեն «ստվերային խորհրդարան»: «Ձեզ ինչո՞ւ են պետք այդ հեղինակությունները»,- հարցրեց Ա. Բաղդասարյանը: Ըստ պատգամավորի՝ ցանկացած քաղաքական բանաձեւ պետք է արտացոլի քաղաքական ինստիտուտի նկատմամբ հասարակության, պետության վերաբերմունքը: «Եթե դուք արգելում եք տեղական էլիտաների մուտքն ԱԺ, դուք ստեղծում եք ոչ իրական մի խորհրդարան, որը չի համապատասխանում մեր երկրի ներկա եւ մոտակա գոնե 5-10 տարիների հասարակական-քաղաքական միտումներին»,- պատասխանեց Ա. Աշոտյանը:
«P-Art» ընկերության տնօրեն Կարեն Քոչարյանը նշեց, որ ինքը կհամաձայներ Ա. Աշոտյանի հետ, եթե մարզերում ընտրված պատգամավորների մեծամասնությունը «շատ արագ երեւանցի չդառնային» ու չխզեին կապն իրենց ընտրողների հետ: Նա նաեւ ասաց, որ շատ երեւանաբնակներ պատգամավոր են ընտրվում մարզերից:
ՀՀՇ-ն 100%-անոց համամասնական ընտրակարգի կողմնակից է: «Հակառակ դեպքում մի բան ակնհայտ է՝ տեղական իշխանիկներ են ձեւավորվում (ես համաձայն չեմ տեղական էլիտա գնահատականի հետ), որոնք կարողանում են շատ լուրջ ազդեցություն ունենալ: Ի վերջո, այս երկիրը նրանց ձեռքին պատանդ է դառնում, եւ եթե այս պրոցեսը էլի շարունակվի, մենք սրա լրջագույն հասարակական վնասի ականատեսն ենք լինելու»,- իր կուսակցության տեսակետը հայտնեց ՀՀՇ վարչության նախագահ Արարատ Զուրաբյանը: Նրա կարծիքով, ՀՀ-ում գործող կուսակցությունները բավական գիտակից են եւ իրենց ցուցակները կազմելուց հաշվի կառնեն նաեւ մարզերի հեղինակություններին: «Այն օրվանից ի վեր, երբ Ռոբերտ Քոչարյանը հայտարարեց, որ իր կուսակցությունը ժողովուրդն է, բոլորը հասկացել են, որ այդպես լինել չի կարող: Յուրաքանչյուր ոք պետք է ունենա հայացքների մի փաթեթ, որով պետք է առաջնորդվի»,- ասաց Ա. Զուրաբյանն` օրինակ բերելով ԱԺ «Ժողպատգամավոր» խմբին, որի անդամները դառնում են այս կամ այն կուսակցության անդամ: Անդրադառնալով Ա. Բաղդասարյանի այն ասածին, թե 100%-անոց համամասնականը Սահմանադրության խախտում է, ՀՀՇ վարչության նախագահը նկատեց, որ եթե միայն 24 տարեկանից բարձրը կարող է դառնալ պատգամավոր, ապա կարելի է եւս մեկ սահմանափակում մտցնել է, այն է` պատգամավոր կարող է ընտրվել միայն կուսակցության համամասնական ցուցակում ընդգրկված անձը: ՀՀՇ-ն գտնում է, որ «քաղաքական կուսակցությունը» սխալ արտահայտություն է, քանզի կուսակցությունն ինքնին, ինչպես եւ խորհրդարանը, քաղաքական միավոր է:
ՀՀՇ վարչության փոխնախագահ Խաչատուր Քոքոբելյանը նույնպես գտնում է, որ «անհրաժեշտություն չկա բոլոր տեսակի էլիտաներից քաղաքական գործիչ սարքել եւ բերել պառլամենտ»: Նա գտնում է, որ ՀՀ 41 ընտրատարածքներում այնպիսի մարդիկ կառաջադրվեն, ովքեր կգործադրեն փողի, ուժի եւ այլ լծակներ, ու ոչ մի քաղաքական գործիչ չի կարողանա դրանց դեմ պայքարել: «Ինձ համար անընդունելի է, որ, օրինակ, Վազգեն Մանուկյանի նման լուրջ քաղաքական գործիչը կարող է պարտվել ինչ-որ մի խանութատիրոջ: Պահպանելով մեծամասնական ընտրակարգը` նպատակ է հետապնդվում երկու խնդիր լուծել՝ նման մարդկանց անցկացնել, արհեստական ակտիվություն ապահովել եւ կուսակցական որոշ խնդիրներ լուծել»,- ասաց Խ. Քոքոբելյանը:
Ա. Աշոտյանը նշեց, որ ՀՀԿ-ն հայտ է ներկայացրել՝ դառնալու դասական պահպանողական կուսակցություն, այսինքն՝ խոշոր բիզնեսի ներկայացուցիչների շահերն արտահայտող ազգային պահպանողական կուսակցություն: «Մենք գործատուների կուսակցություն ենք ուզում դառնալ, եւ այդպիսի քայլեր արվել են: ՀՀԿ-ի քաղաքական հատվածը միաձուլվել է ՀՀ բիզնես էլիտայի շատ ստվար հատվածի հետ եւ ստեղծում է, այսպես կոչված, ֆինանսաքաղաքական խմբավորում»,- ասաց պատգամավորը: Ա. Զուրաբյանն էլ զարմացավ, թե բիզնես էլիտայի շահերը ՀՀԿ-ն ումի՞ց է պաշտպանում` հասարակությունի՞ց, թե՞ պետությունից: «Մենք չենք ուզում պաշտպանել ոչ պետությունից, ոչ հասարակությունից, մենք ուզում ենք նրանց շահերը ներկայացնել պետության մեջ, հասարակության մեջ»,- պատասխանեց ՀՀԿ-ական պատգամավորը:
Բանավեճի ժամանակ Ա. Բաղդասարյանը մի փաստ արձանագրեց: ՀՀԿ-ն համամասնականով ստացավ 23% ձայն, ԱԺ-ում ունեցավ մոտ 30,5%: «Փաստորեն, նույնիսկ արդար ընտրությունների դեպքում ԱԺ-ում ստեղծված քաղաքական պատկերն ամենեւին էլ չի համապատասխանում ՀՀ ընդունած քաղաքական բանաձեւին»,- նշեց Ա. Բաղդասարյանը: Ա. Աշոտյանը հակափաստարկեց, ելնելով այն հանգամանքից, որ 56 մեծամասնականից ՀՀԿ-ն 17-ում հաղթանակ տարավ՝ շուրջ 31% ձայն, այսինքն` ՀՀԿ-ի ներկայացուցիչները տեղերում ավելի շատ ձայն ստացան, քան ՀՀԿ-ն համամասնական ընտրությունների արդյունքում: Իսկ թե ո՞ր ցուցանիշը (23%-ը՞, թե՞ 31%-ը) համարել կուսակցության ռեալ վարկանիշ՝ ոչ թե վերջին ատյանի ճշմարտության, այլ մեկնաբանության խնդիր է. «Մեծամասնականները կարող են առաջադրվել քաղաքացիական նախաձեռնությամբ կամ կուսակցությունների կողմից: Երկրորդ ձեւը եւս կուսակցական համակարգի՝ տեղերում կայացման համար անհրաժեշտ պայման է»:
Անդրադառնալով «տեղական էլիտայի» թեմային` «168 Ժամ» թերթի գլխավոր խմբագիր Սաթիկ Սեյրանյանը ՀՀՇ-ին հիշեցրեց, որ ժամանակին ՀՀՇ-ն էլ տարբեր թաղային հեղինակությունների է բերել ԱԺ, օրինակ՝ Սուրեն Խաչատրյանին (Լիսկային): Կարեն Քոչարյանը Արարատ Զուրաբյանին հիշեցրեց նաեւ Նվեր Չախոյանի անունը: Ընդունելով ՀՀՇ-ի սխալն` Ա. Զուրաբյանն ասաց, որ քաղաքական սխալները չպետք է կրկնել: Ս. Սեյրանյանը նշեց նաեւ, որ շատ կուսակցություններ, հիմնականում` նորաստեղծները կողմ են 100%-անոց համամասնական ընտրակարգին միայն այն պատճառով, որ համապատասխան մարդկային ռեսուրսներ չունեն, որպեսզի առաջադրեն ընտրատարածքներում:
«Որքանո՞վ է ճիշտ, որ ԱԺ-ն արտահայտի հասարակության իրական պատկերը: Եթե օրինակ, վաղը թմրամոլները կամ կավատները հասարակության մեծ մասը կազմեն, նրանք պետք է խորհրդարա՞ն մտնեն: Թե՞ այժմյան ԱԺ-ն այնպիսի օրենսդրություն պետք է ստեղծի, որ եթե, օրինակ, թմրամոլները կամ կավատները հասարակության մեծ մասը կազմեն, նրանք չդառնան պատգամավորներ»,- այսպիսի կարծիք հնչեցրեց «Երեւան» ամսագրի գլխավոր խմբագիր Իդա Մարտիրոսյանը: Ա. Աշոտյանը նկատեց, որ այդ դեպքում ավելի շատ պետք է մտածել ոչ թե խորհրդարանի որակի մասին, այլ պատասխանել այն հարցին, թե ինչո՞ւ է հասարակությունն այդպիսին:
Բանավեճի մասնակիցները յուրաքանչյուր փաստարկ քննարկելիս, միեւնույն է` անցնում էին «սիրելի» թեմային` տեղական էլիտա, թաղային հեղինակություն, տեղական ուժեղ տղաներ. նայած` ով ինչպես էր անվանում: «Տեղական ուժեղ տղերքից ոչ մեկին Ղարաբաղում ես չեմ տեսել, բայց նրանք հանգամանքների բերումով ինչ-որ բանի տեր դարձան, իրենց հետեւից մի քանի մեքենաներ գցեցին ու շրջում են Երեւանով: Նրանք պետք է մի բան հասկանան, որ իրենք ուժեղ տղերք չեն, այլ վախեցած տղերք են, որովհետեւ նրանցից ոչ մեկը երբեւիցե Երեւանում միայնակ չի զբոսնում»,- ավելի անկեղծացավ Ա. Զուրաբյանը:
Անդրադառնալով Ա. Աշոտյանի առաջարկած «ստվերային խորհրդարանի» գաղափարին` քաղաքագետ Տիգրան Հակոբյանն առաջարկեց, որ «տեղական էլիտան այլընտրանքային օրենքներ գրի եւ հասարակական լոբբինգով ազդի «վատ» խորհրդարանի վրա»: «Էլիտա համարելով կիսահանցագործ խմբերին` մենք ձեւավորում ենք այն քաղաքականությունը, որը բխում է խեղաթյուրված տնտեսությունից»,- ասաց Տ. Հակոբյանը: Ա. Աշոտյանն էլ նշեց, որ եթե տեղական էլիտային քաղաքական դաշտ չթողնեն, ապա նրանց քաղաքացիական ինստիտուտներում ինտեգրվելն առավել դժվար կլինի:
«Այլընտրանք» հասարակական-քաղաքական նախաձեռնության նախաձեռնող խմբի անդամ, 1995-99թթ. Աժ պատգամավոր Դավիթ Մաթեւոսյանը, ով ժամանակին այս թեմայով օրենքի նախագիծ էր առաջարկել ԱԺ-ին, նշեց, որ այդ նախագիծն «ԱԺ կանոնակարգի բազմաթիվ խախտումներով 1998թ. «ջրվեց» կամ «ջնջվեց»: Ի դեպ, Դ. Մաթեւոսյանի խոսքերով, ՀՀԿ-ն ժամանակին հավանել էր այդ օրինագիծը: «Ես առաջարկում է&Cce