Հոկտեմբերի 2-13-ը, առաջին անգամ Հայաստանում տեղի է ունենում միջազգային գիտաժողով, որը նվիրված է մարդու օրգանիզմում գենետիկ եւ այլ փոփոխությունների հետազոտման աշխատանքներին, այդ թվում` քաղցկեղի զարգացման ու ախտորոշման հիմնախնդիրներին:
«Գենոմիքս» կոչվող կոնֆերանսին մասնակցում են Դանիայի, ԱՄՆ-ի, Շվեդիայի ոլորտի լավագույն մասնագետները, որոնք այս օրերին դասընթացների եւ գործնական պարապմունքների միջոցով իրենց փորձը կփոխանցեն աշխարհի տարբեր երկրներից ժամանած 11 եւ Հայաստանից ընտրված 9 լավագույն ուսանողներին: Նրանք տեսահոլովակների միջոցով առիթ կունենան հաղորդակցվելու համաշխարհային գիտաբժշկական ամենաարդիական տեխնոլոգիաներին, մասնավորապես, ինչպես է մարդու օրգանիզմում զարգանում քաղցկեղային բջիջը: Գիտաժողովը ֆինանսավորում է եվրոպական կենսաքիմիական կազմակերպությունների ֆեդերացիան: Նախաձեռնող կողմերն են Հայաստանի բժշկական գենետիկայի եւ առողջության առաջնային պահպանման կենտրոնի տնօրեն Թամարա Սարգսյանը եւ մեր հայրենակից, Դանիայի քաղցկեղի ինստիտուտի ավագ գիտաշխատող Նունե Համբարձումյանը, որը զբաղվում է քաղցկեղի մոլեկուլյար ուսումնասիրությամբ:
Նունե Համբարձումյանը գործնական առաջարկով Դանիա է մեկնել սրանից 15 տարի առաջ: Բարձրագույն կրթությունը ստացել է Մոսկվայում, հետո ավարտել է տեղի մոլեկուլյար կենսաբանության ինստիտուտը: Ասպիրանտուրան ավարտելուց հետո վերադարձել է Հայաստան:
– Ինչո՞ւ մեկնեցիք Հայաստանից:
– 1990-ական թվականներին Հայաստանում մի վիճակ էր ստեղծվել, որտեղ գիտությունը պարզապես պետք չէր: Հիմա էլ չեմ զգում, որ այն շատ պետք է: Մարդիկ միայն խոսում են: Իմ ընկերները փորձում են ինչ-որ բան անել, բայց այստեղ պայմանները շատ վատն են, բոլոր սարքերը խղճուկ վիճակում են: Այսօր կենսաբանությունը թանկարժեք գիտություն է համարվում, որի զարգացման համար մեծ ներդրումներ են պետք: Այն կազմակերպությունը, որտեղ աշխատում եմ, գոյատեւում է Դանիայի ողջ ազգաբնակչության կողմից արվող նվիրատվությունների շնորհիվ: Ֆինանսներ հավաքելու համար տարին մեկ անգամ Կոպենհագենի փողոցներում բաժակներով հանգանակություն է կազմակերպվում, ժողովուրդը մեծ գումարներ է նվիրաբերում այդ սուրբ գործին: Այդ գումարներն օգտագործվում են ոչ միայն գիտահետազոտական աշխատանքների համար, այլեւ փոխանցվում են քաղցկեղով հիվանդ ընտանիքներին, կամ այն ընտանիքներին, որոնք չարաբաստիկ քաղցկեղի պատճառով կորցրել են իրենց հարազատին: Կազմակերպությունը, որը 30 տարուց ավելի գործում է, փաստորեն, բավականին հարուստ է, որովհետեւ դանիացի ժողովուրդն իրականում հետաքրքրված է եւ հասկանում է, որ առանց գիտության, հիմնարար ուսումնասիրությունների հնարավոր չէ քաղցկեղի խնդիրը լուծել: Բացի տվյալ կենտրոնից, բուհերին դրամաշնորհներ են հատկացվում` քաղցկեղի բուժմանն ուղղված գիտահետազոտական աշխատանքներ իրականացնելու համար: Կառավարությունը տարեկան 60-70մլն կրոն (մոտ 10 մլն դոլար) է հատկացնում այդ ուսումնասիրությունների համար:
– Դանիայում նո՞ւյնպես քաղցկեղը մեծ տարածում ունի:
– Քաղցկեղը մեծ տարածում ունի ամբողջ աշխարհում: Եթե մահացության պատճառների շարքում տարիներ առաջ հիվանդությունը գրավում էր երրորդ, չորրորդ տեղը, հիմա երկրորդ տեղում է:
– Քաղցկեղը գենետիկակա՞ն հիվանդություն է համարվում:
– Բավականին դժվար հարց է: Քաղցկեղը եւ ունի գենետիկական նախատրամադրվածություն, եւ չունի: Կան ձեւեր, որ ամբողջովին գենետիկական են: Հիմնականում գեների փոփոխություն է տեղի ունենում, բայց դա ժառանգական չէ: Սովորաբար, շատերին թվում է, եթե հիվանդությունը գենետիկական է, ուրեմն ժառանգական, փոխանցվող հիվանդություն է:
– Հայաստանում քաղցկեղի բուժման ճանապարհին ի՞նչ հիմնախնդիրներ եք տեսնում:
– Առաջինը, Հայաստանում մարդիկ պետք է հասկանան, ինչպես Դանիայում է, որ պետք է իրար օգնեն այդ հիվանդության ժամանակ, որովհետեւ քաղցկեղը կա, եւ նրանից խուսափել հնարավոր չէ: Երկրորդը, կարծում եմ, որ բժշկության մակարդակն այստեղ այդքան էլ բարձր չէ: Ես չեմ կարծում, որ Հայաստանում քաղցկեղի ասպարեզում կարելի է հետազոտական աշխատանքներ կատարել: Դա բավական թանկ պրոցես է:
– Ո՞րն է այս դասընթացների նպատակը, եթե չունենք նման միջոցներ:
– Աշխարհում վերջին 20 տարիների ընթացքում կենսաբանությունը մեծ զարգացում է ապրել` նոր ուղղություններ եւ մեթոդներ են հայտնաբերվել: Ես ուսանողներին ասում էի, որ երեք տարի առաջ մարդու գենոմը, այսինքն՝ 3 մլրդ գեների հաջորդականությունը լուծված էր համարվում: Երիտասարդները պետք է հասկանան, որ դա է մոլեկուլյար կենսաբանության հիմնական ուղղությունը: 1953 թվականից արդեն որոշված էր ժառանգական հիմնական նյութի` ԴՆԹ-ի կառուցվածքը, իսկ 50 տարի անց հայտնաբերվում է դրանց հաջորդականությունը, որն ամեն ինչի, այսինքն` մարդու հիմքն է: Բայց հետո գիտությունը պարզեց, որ դա ոչինչ չի նշանակում: Պետք է պարզել գեների գործունեության մեխանիզմը, այսինքն` ինչպե՞ս մենք կարող ենք դրանց օգնությամբ միջամտել ժառանգական հիվանդությունների ժամանակ: Այսօր դա է մոլեկուլյար կենսաբանության հիմնական նպատակը:
– Քաղցկեղի բուժման ժամանակակից ինչպիսի՞ դեղամիջոցներ եւ մեթոդներ կան: Վերջերս հեռուստատեսությամբ խոսվում էր քաղցկեղի դեմ կիրառվող պատվաստանյութի մասին, ի՞նչ է այն իրենից ներկայացնում:
– Վերջին 10 տարիների ընթացքում վաճառքում հայտնվել են նոր դեղեր, որոնք հիմնված են այդ հետազոտությունների վրա: Օրինակ, դեռեւս 20 տարի առաջ ԱՄՆ-ում 3 մլրդ դոլար էին ծախսել` քաղցկեղի բուժման գիտահետազոտական ոսումնասիրություններն ակտիվացնելու համար: Դրա արդյունքներն արդեն տեսնում ենք, ճիշտ է, վերջնականապես այդ դեղորայքը չի կարող բուժել քաղցկեղը, բայց կարող է շատ օգնել հիվանդներին: Դրանք հիմնականում հակամարմիններ են, որոնք կանխում են ուռուցքի սնուցումն ու զարգացումը: Քաղցկեղի բուժման հիմնական դեղամիջոցը, որն անգլերենում «golden bullet» հասկացությամբ է հայտնի, (ոսկե փամփուշտ) դեռեւս գտնված չէ: Ինչ վերաբերում է պատվաստանյութերին, օրինակ, Դանիայում արգանդի վզիկի քաղցկեղի առաջացման վիրուսի դեմ պատվաստումներ են կատարվում, եւ բոլոր երիտասարդ կանայք սկսել են ընդունել այդ պատվաստումները: Հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ պատվաստումները կարող են կանխել տվյալ օրգանի քաղցկեղի վտանգը: