Ինչպես բնության մեջ, հասարակության մեջ եւս չկա հավասարություն։ Կան
հարուստներ եւ աղքատներ, կան խելոքներ ու ախմախներ, կան հաջողակներ ու
անհաջողակներ եւ, վերջապես, կան մարդիկ, ում կարելի է կոչել անբախտ։ Սրա
հականիշը ոչ հարուստն է, ոչ խելոքը, ոչ էլ հաջողակը։ Եթե աղքատը հույս
ունի, թե մի օր կհարստանա կամ, համենայնդեպս, ջանք է թափում հարստանալու,
բայց այդ ջանքը նրան ավելի է աղքատացնում, եթե ախմախը հույս ունի, որ մի
օր կխելոքանա կամ համենայնդեպս ձեւ է անում, թե խելոք է, բայց դրանով
ավելի ընդգծում յուր ախմախությունը, եթե անհաջողակը փորձում է ինչ-որ կերպ
ինչ-որ բան հաջողացնել, բայց կարկուտը ծեծած տեղն է ծեծում, ապա անբախտը
նաեւ անհույս է։ Անբախտն անհույս է ու որեւէ ջանք չի գործադրում որեւէ բան
անելու։ Նա պարզապես կա։
Հասարակության մեջ եղած անհավասարությունը վերացնելու բոլոր փորձերը
(պատմությունն է ցույց տվել) դատապարտված են եղել անհաջողության։ Այդպիսի
փորձեր ձեռնարկողները գուցե իմացել են այդ դատապարտվածության մասին եւ,
այդուհանդերձ, ախմախի համառությամբ՝ մարդկանց ու հասարակությունները տարել
կատակլիզմների։ Ինչ որ է, հավասարության հաստատման ոչ մի փորձ չի պսակվել
հաջողությամբ, բայց ավերածությունների, մարդկային զոհերի, խեղված
ճակատագրերի հաշվին մարդկությունը հանգել է այն մտքին, որ քանոնով
հավասարության փոխարեն պետք է մտածել համակեցության կանոնների կամ, ինչպես
ասում են, հասարակական ինքնակարգավորման մեխանիզմների ստեղծման մասին։
Անցած տարի Հելսինկյան ընկերակցության նախագահ, իրավապաշտպան Միքայել
Դանիելյանն առիթ էր ունեցել լինելու Նորվեգիայի պատժիչ
հաստատություններում։ Վերադառնալով Երեւան, նա ինձ ցույց էր տալիս
նորվեգական բանտերի լուսանկարները եւ ոգեւորված պատմում բանտային կոմֆորտի
մասին։ Բանտախցերը լավ կահավորված բնակարաններ էին հիշեցնում, իսկ
գրադարանը նախանձի զգացում էր առաջացնում, որովհետեւ մեզ մոտ նույնիսկ
բարձրագույն ուսումնական հաստատություններում նման գրադարաններ չկան։
Միքայելի հետ հարցազրույց արեցի եւ զետեղեցի «Հետաքննող լրագրողների»
«Հետք» էլեկտրոնային թերթում։ Մի քանի օր անընդհատ պատմում էի ծանոթներիս,
խորհուրդ տալիս կարդալ հարցազրույցը։ Եվ ի՞նչն էր հետաքրքիր, գրեթե
բոլորից՝ անկախ սեռից, տարիքից, կրթությունից ու մասնագիտությունից,
ստանում էի նույն արձագանքը. «Բա էլ ինչ բանտ, որ ամեն ինչ պիտի դրսի նման
լինի»։ Պարզվում է, այդ նորվեգները չեն հասկանում պատժի ամբողջ
ֆիզիոլոգիան։ Չեն հասկանում, որ մեծ կամ փոքր հանցանքի համար պետք է ոչ
միայն ազատազրկել, այլեւ ենթարկել անմարդկային տանջանքների, որոնք
ամբողջանում են թոքախտով, երիկամների հիվանդությամբ, մարդկային տխեղծ
հարաբերություններով, հոգեւոր կամ նյութական նորմալ սնունդ ընդունելու
անհնարինությամբ։ Եվ այդ նորվեգական բանտի տեսուչն էլ, չհասկանալով պատժի
ամբողջ լրջությունը, հայտարարում էր, թե կալանավորներն արդեն պատժված են
ազատության կորստով։
Ինչո՞ւ մենք չենք հասկանում այս պարզ ճշմարտությունը։ Կարծում եմ, երկու
պատճառ կա, երկուսն էլ՝ հիմնավոր։ Նախ, որովհետեւ ԱԶԱՏՈՒԹՅՈՒՆԸ մեզ համար
արժեք չէ, եւ դրա կորուստը չի կարող ընկալվել որպես պատիժ։ Մարդիկ
մեզանում իրար սպառնալով չեն ասում՝ «դատի կտամ, ազատությունդ կկորցնես»,
այլ ասում են՝ «քեզ բանտերում կփտացնեմ», ինչը տրամաբանորեն ենթադրում է
թոքախտ, երիկամների հիվանդություն, ուժեղի գերակայություն՝ թույլի
նկատմամբ, հարազատ երեխաներին կամ կնոջը տեսնելու ահռելի ծախսեր եւ այլն։
Իմիջիայլոց, նույն վերաբերմունքը կար նաեւ այն ժամանակ, երբ քննարկվում էր
մահապատժի վերացման հարցը եւ դարձյալ գործում էր «ակն ընդ ական, ատամ ընդ
ատաման» տրամաբանությունը, որն անորոշ մեկի մահն էր գուժում։
Երկրորդ պատճառն այն է, որ մենք չենք ընդունում մարդու ձախորդության
կանխավարկածը։ Չենք ընդունում, որ մարդը կարող է սխալվել, հանցանք գործել,
մինչեւ անգամ՝ կորցնել մարդկային դեմքը։ Դրա համար մեր հավաքական կամքը
պահանջում է ֆիզիկական պատիժ եւ դժվարությամբ է համակերպվում մահապատժի՝
եվրոպաների պահանջած վերացմանը։
Գրեթե նույն պատճառներով՝ մենք չենք հասկանում նաեւ այն մարդկանց, ում
ռուսերեն հապավումով կոչում ենք ԲՕՄԺ, այսինքն՝ բնակության որոշակի վայր
չունեցող։ ԲՕՄԺ-երը կամ անտունները երկու տեսակի են՝ գաղափարական եւ
սոցիալական։ Գաղափարականներին չհասկանալու համար մեզ խանգարում է վերը
նշված առաջին պատճառը՝ ազատության արժեքը չգիտակցելը։ Այսինքն՝ մենք չենք
հասկանում, որ մարդը կարող է իրեն ազատ զգալ ազգակցական, սոցիալական,
կենցաղային բոլոր կապանքներից ու քաղաքի բազմաթիվ նկուղներից մեկն
ընտրելով՝ կյանքն անցկացնել այնտեղ՝ իրականացնելով բոլորիս երազած, բայց
պայմանականություններով մշուշված ազատությունը։ Այս տեսակին չենք
հասկանում նաեւ այն պատճառով, որ նա մեր լավ կամ վատ բարեկեցությունը
դարձնում է քաղքենիություն։ Գաղափարական ԲՕՄԺ-ին ձախորդ չես համարի, բայց
ձախորդությունից հեռու էլ չէ։ Նա մեր՝ բնականոն կյանքով ապրողներիս,
ձախորդության կանխավարկածն է եւ սոցիալական անտունների գոյաձեւի
բացատրությունը։ Աստված մի արասցե, բա որ մեզանից մեկնումեկը սղաճի
ուժգնացման նախաշեմին տունը վաճառած լիներ ու «քամին» փողերը քշեր-տանե՞ր։
Ի՞նչ պիտի անեինք։ Պիտի դիմեինք հարազատներին ու ծանոթներին։ Բա որ էդ նեղ
պահին պարզվեր, որ հարազատներն ու ծանոթները մարդ չեն, կամ պարզվեր, որ
մեզանից մեկնումեկը չգիտի մարդավարի դիմելու ձեւը, վատ բնավորություն ունի
ու նման բաներ։ Փողոցում պիտի մնայինք ու մեզ էլ պիտի կպներ ռուսերեն այդ
հապավումը։ (Քանի-քանիսն են մի կերպ պլստացել ճակատագրի այսօրինակ
լուծումից)։
Հավասարության քանոնը կամ հարթաչափը (ժողովուրդը դրան, չգիտեմ ինչ լեզվով,
թարազու է ասում) չի գործել ու չի գործելու, փոխարենը՝ կա
Սահմանադրություն, կան օրենքներ, որոնք ամրագրում են մարդու եւ պետության
հարաբերությունները։ Օրինակ, մեր Սահմանադրության 17-րդ կետն ասում է, որ
մարդն ունի կյանքի իրավունք։ Եթե պետության Հիմնական օրենքն ասում է,
ուրեմն ո՞վ պիտի իրականացնի այդ իրավունքը՝ մա՞րդը, թե՞ պետությունը։
Մարդն անզոր է այս իրավունքն իրականացնելու, որովհետեւ մարդը հարուստ է
կամ աղքատ, խելոք է կամ ախմախ, հաջողակ է կամ անհաջողակ եւ, վերջապես,
գուցե անբախտ է։ Մարդն իր իրավունքին չի կարող տեր լինել, որովհետեւ
գիշերը մութ է, իսկ ցերեկը՝ լույս, որովհետեւ ամառը շոգ է, իսկ ձմեռը՝
ցուրտ, որովհետեւ արտը ցանում ես, կարկուտ է գալիս, կարկուտը կտրվում է,
երաշտ է սկսվում, եւ այլն, եւ այլն, եւ այլն։ Այսինքն՝ մարդը բնության,
տիեզերքի, Աստծո հետ խնդիրներ ունի եւ ժամանակ չունի իր իրավունքն
իրականացնելու։ Նա կարող է միայն իմանալ իր իրավունքը եւ սպասել, որ մի օր
պետությունը կգա եւ կընդունի ձախորդության իր կանխավարկածն ու կհասկանա,
որ օրենքները միայն պատժելու համար չեն։ Օրենքները նաեւ կամ գուցե կամ
երեւի կամ, եթե մարդ ենք, խնամելու համար են։
Ուրեմն թող պետությունը խնամի նրանց, ում չի կարող սպանել։
