Դրամի արժեւորման հետեւանքները

«168 Ժամ» թերթին կից գործող «Պրեսսինգ» ակումբի երկրորդ քննարկումը, որը տեղի ունեցավ սեպտեմբերի 23-ին, նվիրված էր դրամի արժեւորմանը եւ դրա հետեւանքներին։ Ի սկզբանե ենթադրվում էր, որ հարցերի հիմնական մասն ուղղվելու է ՀՀ Կենտրոնական բանկին։ ԿԲ նախագահ Տ. Սարգսյանը, ցավոք, չկարողացավ ներկա գտնվել։ Ոչ այնքան հաճելի հարցերին պատասխանելու դժվարին գործն ընկավ ԿԲ խորհրդի անդամ Վաչե Գաբրիելյանի եւ ԿԲ նախագահի խորհրդական Աշոտ Օսիպյանի ուսերին։

Կամ գնաճ, կամ դրամի արժեքավորում

ԿԲ խորհրդի անդամ Վաչե Գաբրիելյանը հենց սկզբից նշեց, որ ներկայումս տարվող արժութային քաղաքականության հիմքը դրվել է դեռ 1996 թվին, եւ այդ ժամանակվանից ի վեր մենք ունենք լողացող կուրս. «Լողացող կուրսի քաղաքականությունն արդեն 10 տարի է` երկրի իշխանությունների քաղաքականությունն է: Իմ կարծիքով, ընդհանուր առմամբ լողացող կուրսի քաղաքականությունը լավ է ծառայել, որովհետեւ որոշակի շոկերից խուսափելու հնարավորություն է տվել: Եվ միեւնույն ժամանակ ունեցել ենք տնտեսական աճ, որը բավականին բարձր է, եւ դրա համար որոշակի դերակատարում է ունեցել մասնավորապես փոխարժեքի ճկունությունը»:

Ըստ պրն Գաբրիելյանի, ԿԲ-ն ներկայումս ունի հետեւյալ այլընտրանքը` կամ փոխարժեք, կամ գնաճ. «Կան երկրներ, որոնք երկուսն էլ կարող են կառավարել, սակայն այդ դեպքում պետք է կապիտալ հոսքերը փակել: Օրինակ` Չինաստանը: Մեզ այդ հնարավորությունն ի սկզբանե տրված չէ»:

Նշենք, որ այս հարցում ԿԲ-ին պաշտպանում է նաեւ օրենսդրությունը, որտեղ ամրագրված է, որ գների կայունությունն է ԿԲ-ի առաջին նպատակը։ «Ի տարբերություն մի շարք այլ երկրների, մեզ մոտ բավականին կոշտ է գրված. մի հատուկ կետ կա, որ ասում է` եթե ինչ-որ մի բան հանկարծ երբեւէ հակասի սրան, ապա մոռացեք ինչ-որ մի բաների մասին, լինի տնտեսական աճը, դրամի արժեքավորումը եւ այլն: Միայն այս պարագաներում է, որ ԿԲ-ն ունի որոշակի անկախություն` անելու այն, ինչ անում է»,- նշեց պրն Գաբրիելյանը։

Նա նաեւ հիշեցրեց, որ ԿԲ-ն այնքան էլ անկախ չէ, ինքնուրույն չի որոշում գնաճի մակարդակը, դա անում է Ազգային ժողովը. «Մենք ընդամենն ունենք ինչ-որ գործիքների միջոցով դրան ձգտելու խնդիրը: Այսինքն, ԿԲ կողմից իրականացվող դրամավարկային քաղաքականությունը կարող է անել այնքանով, որքանով դա առնչվում է ԱԺ կողմից հաստատված գնաճի նպատակային ցուցանիշին»:

Վ. Գաբրիելյանի կարծիքով, դրամի արժեքավորումը մեզ մոտ շատ խիստ արտահայտվեց, քանի որ դրամական հոսքերը բավականաչափ մեծ էին եւ, եթե դրանք որոշակի փոխարժեքով չարտահայտվեին, կարտահայտվեին գնաճում:

Այդուհանդերձ, Վ. Գաբրիելյանը չի բացառում, որ հոսքերի ազդեցությունը փոխարժեքի վրա մեղմելու հնարավորություններ կան՝ նշելով, որ ԿԲ-ն այս տարի շուկայից գնել է ավելի քան 90 մլն դոլար: «Մենք գնել ենք, մենք չենք վաճառել: Գնել ենք այնքանով, որքանով հնարավորություն ունեինք գնաճի սահմաններում լինելու, որը որ օրենսդիրը ֆիքսել է մեզ համար: Մենք տատանվում էինք 3%-ի շուրջ, բայց այս տարի կվերջացնենք դրանից բարձր»,-նշեց պրն Գաբրիելյանը:

ԱԺ պատգամավոր, «Սիլ» Կոնցեռնի պատվավոր նախագահ Խաչատուր Սուքիասյանը հետաքրքրվեց, թե խնդիրները լուծելու համար ԿԲ-ն կառավարության հետ ի՞նչ համատեղ միջոցառումներ է մշակել։ Իսկ որ դրամի արժեւորումը ներքին արտադրողի համար լուրջ խնդիրներ է հարուցել, պրն Սուքիասյանը չի կասկածում. «Մոտ 4 տարի է` էլեկտրաէներգիայի գինը 25 դրամ է: 25 դրամը 580 դրամ փոխարժեքի ժամանակ քանի՞ ցենտ էր, այժմ որքա՞ն է: Նաեւ հեռախոսի, գազի սակագները, որոնք հարյուրավոր ապրանքների ինքնարժեքի մեջ շատ մեծ տոկոս են կազմում»: Խ. Սուքիասյանին հետաքրքրում էր նաեւ, թե ինչպե՞ս է ստացվում, որ ինչ սկսվել է արժեւորումը, մոտ 50-100 անվանում արտասահմանյան հյութ է սկսել ՀՀ-ում հայտնվել, այն դեպքում, երբ մեր պտուղն ու ջուրը շատ լավն են ու տեղական հյութը ոչնչով չի զիջում ներմուծվողներին:

«Ձեր բոլոր նշած հարցերը խիստ կարեւոր են, բայց, ցավոք, դրանցից ոչ մեկը ԿԲ-ի կոմպետենցիաների մեջ չի մտնում օրենքով»,- Խ. Սուքիասյանին պատասխանեց Վ. Գաբրիելյանը։ Իսկ թե ինչո՞ւ դրամի նման արժեքավորման դեպքում ներմուծվող ապրանքները չեն նվազում, ԿԲ խորհրդի անդամը նշեց. «Սա մի ոլորտ է, որին դրամավարկային քաղաքականությամբ ընդհանրապես հնարավոր չէ մոտենալ: Մենք ոչ գործիք ունենք, ոչ մանրամասն տեղեկատվություն: Կառավարության առջեւ պարբերաբար բարձրացնում ենք այս հարցը, կառավարությունն էլ ժամանակ առ ժամանակ գալիս է միջոցառումների ծրագրով»:

ԿԲ նախագահի խորհրդական Աշոտ Օսիպյանն այդ տեսանկյունից կարեւորեց կանխիկ շրջանառության ծավալների նվազեցումը. «Հայաստանը մեծապես դոլարիզացված երկիր է: ԿԲ-ն պրոբլեմը տեսնում է: Ունենք դոլարի մեծ հոսք, որը միայն բանկային համակարգով 50%-ով գերազանցում է անցյալ տարվա նույն ժամանակահատվածի ցուցանիշը»:

Վ. Գաբրիելյանն իր գործընկերոջ ասածին ավելացրեց, որ գրեթե ամբողջ արտահանումը դոլարով է կատարվում: Իսկ ինչ վերաբերում է պրն Սուքիասյանի բարձրացրած էլեկտրաէներգիայի սակագների հարցին, ապա պրն Գաբրիելյանը գտնում է, որ այդ հարցն ամբողջովին ընկած է կառավարության եւ անկախ կարգավորող հանձնաժողովների վրա:

«ԿԲ-ն ինչո՞ւ հարց չբարձրացրեց, երբ «ՀայՌուսգազարդին» Սակագների հանձնաժողովը հնարավորություն տվեց գազի վաճառքը կազմակերպել դոլարով, գինը ֆիքսել դոլարով: Օրենքի խախտում էր: Բնակչության համար` դրամով, արդյունաբերության համար` դոլարով»,- AEPLAC-ի ղեկավար Տիգրան Ջրբաշյանի այս հարցին ի պատասխան` Վ. Գաբրիելյանը նշեց, որ դա օրենքի սահմաններում է, եւ դա վերաբերում է նաեւ այն ապրանքներին, որոնք արտահանվում են եւ կան միջազգային գներ` պղինձ եւ այլն:

Իսկ ընդհանրապես, Վ. Գաբրիելյանը կարծում է, որ եթե դրամի արժեքավորման պայմաններում անընդհատ արտադրողականության աճ տեղի չի ունենում, ապա մենք դատապարտված ենք. «Միայն ցածր աշխատուժի վրա հիմնված տնտեսությունը մրցունակ չէ որեւէ պայմաններում: Բոլոր ասիական երկրները, որոնք ավելի շուտ էին սկսել եւ ցածր աշխատուժ ունեին, միանշանակ հիմա հրաժարվել են այդ քաղաքականությունից: Ցածր աշխատուժի վրա հիմնված տնտեսության էքսպանսիան ՀՀ-ում ունի մաքսիմում եւս 2 տարվա կյանք: Միակ հնարավոր լուծումն արտադրողականության աճն է եւ դրա վրա կատարվող ծախսերը»:

Խաչատուր Սուքիասյանը տեղեկացրեց, որ տնտեսվարող սուբյեկտները կարող են որոշակի քաղաքականություն վարել՝ խնդիրը մեղմացնելու համար. «Կազմակերպություններին 1 տարի առաջ հրահանգ եմ տվել դոլարը մոռանալ: Երբ դոլարով արտահանում կա, եւ դրա դիմաց դոլար պետք է գա, մտածում ենք՝ ի՞նչ անենք այդ դոլարը, որ շատ չտուժվենք»:

Սակայն հատուկենտ ձեռնարկություններ կան, որ կարող են շուտ կողմնորոշվել եւ ճիշտ որոշումներ կայացնել։ «Ինչպե՞ս եք պատկերացնում` հասարակությանն ու փոքր եւ միջին ձեռնարկություններին բացատրել այս քաոսային վիճակը»,- հարցրեց Խ. Սուքիասյանը:

Վաչե Գաբրիելյանն ընդունում է, որ դա անհրաժեշտ է, սակայն նշում է, որ միեւնույն ժամանակ ԿԲ-ն տեղեկատվություն չունի, թե կոնկրետ որոնք են այս կամ այն ճյուղի շահութաբերության մակարդակները:

Ո՞ւր է գնում մեր տնտեսությունը

Իսկ ԱԺ պատգամավոր, տնտեսագետ Թաթուլ Մանասերյանին հետաքրքրում էր, թե դրամավարկային քաղաքականություն մշակելիս արդյոք տնտեսության կառուցվածքը հաշվի առնվե՞լ է: «Մեկը գիտի՞` մենք ինչ տնտեսություն ենք ուզում ունենալ, այսօր ի՞նչ ունենք եւ ո՞ւր ենք գլորվում: Երեք անգամ ԱԺ-ում արժութային քաղաքականության քննարկում ենք ունեցել, լսել ենք դասախոսություն: Մենք պետք է իմանանք, թե ինչ տնտեսություն ենք ուզում ունենալ»,- նշեց

Թ. Մանասերյանը՝ ավելացնելով, որ բյուջեն ոչ մի ծրագիր չունի, որ իմանանք՝ դեպի ուր ենք շարժվում:

Այս վերջին դիտարկմանն Աշոտ Օսիպյանը հակադարձեց, որ այդտեղ ԿԲ-ն կապ չունի. «Դուք պատգամավոր եք, դուք եք բյուջեն քննարկում ու հաստատում»:

Խ. Սուքիասյանին հետաքրքրում էր նաեւ Առեւտրի եւ տնտեսական զարգացման նախարարության դիրքորոշումը, վերջիվերջո պետությունը պետք է լինի միասնական կազմակերպություն, եւ իշխանության տարբեր կառույցները պետք է համագործակցեն. «Պետությունը պետք է մտածի՝ ո՞նց անի, որ այդ եկած արտարժույթը չկորչի, ավելի շատ օգուտ ստանա: Եվ եթե 1 դոլարը դառնա 150 դրամ, այդ դեպքում ի՞նչ ենք անելու, որովհետեւ դա կարող է բերել փլուզման: Արտահանում ենք՝ ասելով՝ լավ, թող օգուտը քիչ լինի, բայց արտահանենք, շուկան չկորցնենք: Սպասում ենք, տեսնենք, թե արդյունքն ի՞նչ կլինի»:

Ընթերցողներին տեղեկացնենք, որ ՀՀ Առեւտրի եւ տնտեսական զարգացման նախարար Կարեն Ճշմարիտյանը վերջերս հայտարարել էր, որ եթե արտահանող ընկերությունը ցանկանում է իր տեղը պահպանել շուկայում, ապա պետք է հրաժարվի իր շահույթի մի մասից։

Այս տեսակետին Խաչատուր Սուքիասյանը սկզբունքորեն դեմ չէ. «Ես համաձայն եմ, բայց միայն մի մասից հրաժարվելու հետ: Խոսքը վնասով աշխատելու մասին չէ: Ես կարծում եմ, այդ սահմանագիծն արդեն անցել ենք»:

Իսկ Տիգրան Ջրբաշյանը ստեղծված իրավիճակն անվանում է «հոլանդական հիվանդություն», երբ կան տարբեր աղբյուրներից մեծ ֆինանսական տրանսֆերտներ դեպի երկիր: «Արտարժութային մեծ ներհոսքը միշտ էլ այլընտրանք է բերում` գնա՞ճ, թե՞ փոխարժեք: Մեր պրոբլեմը ոչ թե այն է, որ ԿԲ-ն վարում է այս կամ այն քաղաքականություն, այլ այն, որ ԿԲ-ի միջոցները, հնարավորությունները եւ դրամավարկային քաղաքականության գործիքներն իրեն ընդհանրապես չեն բավարարում: ԿԲ-ն այսօր ի վիճակի չէ համարժեք դրամավարկային քաղաքականություն իրականացնել: Պրոբլեմն ավելի լուրջ է, քան պատկերացնում ենք»,- գտնում է տնտեսագետը:

Պրոբլեմների շարքում Տ. Ջրբաշյանը նշեց դոլարիզացիայի բավականին մեծ ծավալները, ֆինանսական հատվածի թերզարգացածությունը եւ տեխնոլոգիական զարգացման ոչ բավարար մակարդակը: Եվ այդ առումով, ըստ Տ. Ջրբաշյանի՝ մենք մոտ 20 տարի հետ ենք: «Այսօրվա արժեքավորումը հանգեցնելու է նրան, որ մարդիկ հասկանալու են, որ թույլ դրամի ժամանակը վերջացել է: Իմ գնահատականով, մենք այս հարցն առաջիկա 3-4 տարիների ընթացքում չենք կարողանալու լուծել: Ուզում ենք, թե չենք ուզում՝ արժեքավորումը շարունակվելու է: ԿԲ-ի մոտ չկա այն գործիքները, որով նա կարողանա այս հարցը լուծել»,- կարծում է Տ. Ջրբաշյանը։ Վերջինիս կարծիքով, այսօր ԿԲ-ն ամենաազնիվ դիրքն է բռնել. «Քանի որ չեմ կարողանալու կանխել դրամի արժեքավորումը, ավելի լավ է անեմ այն, ինչ կարող եմ՝ պահպանեմ ցածր գնաճը»:

Ըստ Տ. Ջրբաշյանի, հարցը նրանում է, թե մեր տնտեսությունը որքանո՞վ կարող է ադապտացվել այս նոր պայմաններին, որքանո՞վ կկարողանա շեշտը դնել կառուցվածքային փոփոխությունների վրա: Բացի գնահատականներ տալուց՝ AEPLAC-ի ղեկավարը նաեւ լուծման 2 տարբերակ առաջարկեց, թեեւ, իր իսկ խոսքերով, դրանք ցավոտ են եւ անընդունելի. «Եթե չենք կարող դրամավարկային քաղաքականություն անել, եկեք ընդհանրապես չունենանք: Մի շարք երկրներ այդպես արել են եւ շահել են: Արտաքին ռեզերվները ֆիքսենք եվրոյի նկատմամբ եւ ընդհանրապես հրաժարվենք դրամից: Եվ երկրորդ, ԿԲ-ն, կուտակելով բավականին մեծ ռեսուրսներ, հնարավորություն ունի կիրառել հետեւյալը. բանկային համակարգի միջոցով հնարավորություն ընձեռի բանկերին ավելի արտոնյալ պայմաններով տեխնոլոգիական զարգացումն ու արտահանման խթանումը վարկավորել: Մենք պետք է սովորենք աշխարհի դասերը եւ կարողանանք կիրառել դրանք»:

Խոսելով տեխնոլոգիաների ցածր մակարդակի մասին՝ Տ. Ջրբաշյանը որպես օրինակ նշեց, որ հայաստանյան հյութերի մեծ մասն արտադրվում է հին, «second hand» սարքավորումներով, որոնք ծառայել են արդեն միջինը 20 տարի։

Թաթուլ Մանասերյանն այս առնչությամբ ուներ իր սեփական կարծիքը. «Ես խիստ կասկածում եմ, որ ներմուծվող ուկրաինական կամ մյուս երկրների արտադրության հյութերը գերժամանակակից սարքավորումներով են պատրաստվել, կամ մրցունակ են մերոնց նկատմամբ»:

Պրն Մանասերյանի հետ համաձայեց Խ. Սուքիասյանը՝ տեղեկացնելով, որ հյութերի արտադրության համար գերմանական արտադրության շատ հուսալի սարքավորումներ են ներմուծված:

Պրն Սուքիասյանն ուշադրություն հրավիրեց նաեւ արժեթղթերի երկրորդային շուկայի բացակայության վրա՝ նշելով, որ այն կարող էր նպաստել տրանսֆերտների տեղաբաշխմանը։ «Օրինակ, կարող էինք «ԱրմենՏելի» 20 տոկոսը տայինք՝ հասարակությունը մասնակցեր: Խոսքը գնում է 500 մլն դոլարի գործարքի մասին: Դրա 20%-ը կազմում է 100 մլն դոլար։ 100 մլն դոլարի արդեն տեղ կար, որ մարդիկ գումարները տեղաբաշխեին: Միայն տրանսֆերտները չեն: Ամեն մի շենքի կառուցում 10-15 մլն դոլարի շահույթ է ապահովում, ո՞ւր են գնալու այդ շահույթները: Երբ ժամանակին՝ Բագրատյանի վարչապետության օրոք ԲԲԸ-ների 20 տոկոսը տվեցին քաղաքացիներին (նկատի ունի վաուչերները – խմբ.) եւ ճիշտ արեցին, բայց հետո ձեռքներից առան՝ բնակչությունից գնեցին այդ վաուչերները: Հիմա միայն բանկային համակարգում է, որ նորմալ ժողովներ են կատարում, ծախսերը ցույց են տալիս, ամեն ինչ թափանցիկ է»:

Ով՝ ինչի համար է պատասխանատու

ՀՀ նախկին վարչապետ, «Ազատություն» կուսակցության նախագահ Հրանտ Բագրատյանը նույնպես ընդգծեց, որ լողացող կուրսի քաղաքականության հիմքը դրվել է դեռ 10 տարի առաջ. «Մենք առաջին անգամ պատմության մեջ գնացինք ազատ լողացող կուրսի` բացելով 3 բորսա եւ սկսելով վաճառել 1-2 մլն դոլար արտարժույթ. սրանից-նրանից էինք գումար խնդրում: Փառք Աստծո, 1996-ին մենք արդեն ունեինք 350-450 մլն դոլարի արտաքին ակտիվ»:

Այդուհանդերձ, Հ. Բագրատյանն իր քննադատության հիմնական սլաքն ուղղեց Կենտրոնական բանկի դեմ՝ հիշեցնելով, որ եվրոյի շրջանառության մեջ մտնելուց առաջ մարդիկ հոդվածներով հանդես եկան, զգուշացրին։ «Պարզապես դուք մասնագետների եւ հասարակության հետ հետադարձ կապը կորցրել եք: Եթե մարդը բանկային համակարգ չէ, իշխանություն չէ՝ չեք լսում, թե այդ մարդն ինչ է ասում: Զգուշացնում էին ձեզ, որպեսզի հավաքեք տնտեսվարող սուբյեկտներին, նրանց տեղեկացնեք, որ եվրո է մտնում, մեր արտաքին առեւտրի 60-70%-ն այս գոտու հետ է իրականացվում, զգուշացնեիք, որ մարդիկ սկսեն աշխատել եվրոյով… Սեմինար անցկացրեք, ցուցումներ տվեք, բացատրեք»,- ԿԲ-ին դիմելով` ասաց պրն Բագրատյանը:

Նախկին վարչապետը հիշեցրեց, որ տրանսֆերտների մասին առաջին անգամ խոսակցությունը եղել է 1996-ին (30-35 մլն դոլար) եւ այն ժամանակ էլ բոլորը հասկանում էին, որ դրանց ծավալն աճելու է: «Մենք այս տարի կունենանք 1,5 մլրդ դոլարի տրանսֆերտներ, որը երկիր պրոբլեմ կբերի, ոչ թե օգուտ: Ստացվում է, որ երբ 1990-ականներին մեզ քննադատում էին արտագաղթի համար, այդ արտագաղթն ամենամեծ ներդրումն էր: Ե՛վ այն ժամանակվա ռեֆորմներն են այսօր շարունակվում, եւ՛ մարդիկ գնացել են, փող են ուղարկում»,- ասաց Հ. Բագրատյանը:

Վերջինս անդրադարձավ նաեւ տնտեսական աճի ցուցանիշին՝ կրկնելով իր այն պնդումը, որ, մասնավորապես գյուղատնտեսության աճը բացարձակ բլեֆ է (Հ. Բագրատյանի դիտարկումներին ավելի մանրամասն կարող եք ծանոթանալ «168 Ժամ»-ի նախորդ համարներում տպագրված ծավալուն հարցազրույցից, www.168.am)։

«Ո՞ւր ենք զարգանում» հարցի պատասխանը, ըստ Հ. Բագրատյանի, պետք է լինի բյուջեում: «Եթե մենք այս տարի բյուջեն հայտարարում ենք աղքատության հաղթահարման, ապա փողը պետք է «քաշենք»՝ շրջանառությունից դուրս բերենք, տանք աղքատներին: Իհարկե, իմ կարծիքով, դա լավագույն լուծումը չէ»,- կարծում է պրն Բագրատյանը։

Նախկին վարչապետի կարծիքով, առաջին հերթին պետք է ստեղծել ներդրումային ֆոնդեր եւ հավաքված գումարներն ուղղել տարբեր ծրագրերին՝ օրինակ՝ նոր Ատոմակայան կառուցելուն:

Հ. Բագրատյանի այս առաջարկը Տիգրան Ջրբաշյանին զարմացրեց. «Դուք լիբերալ տնտեսական հոսանքի ներկայացուցիչ եք եւ նոր ասում էիք, որ պետությունը պետք է զբաղվի ներդրումներով` շատ լավ իմանալով, որ որպես ներդրող` պետությունն ամենա ոչ էֆեկտիվ ներդրողն է: Խոսքը գնում է այն մասին, որ պետությունը պետք է ստեղծի այն պայմանները, որ բիզնեսմենները կարողանան արդյունավետ ներդրումներ կատարել տեխնոլոգիաների մեջ: Իսկ դուք ասում եք` ո՛չ, եկեք այս փողը հավաքենք, պետությունն էլ որպես ներդրող հանդես կգա: Մենք տեսել ենք, թե Ռուսաստանում այդ ներդրումներն ինչ փորձ ունեն: Դուք հիմա հանդես եք գալիս որպես սոցիալիստ»:

Այս նկատառմանը Հ. Բագրատյանը պատասխանեց, որ «լիբերալը» կամ «սոցիալիստը» պիտակավորումներ են, եւ ինքը պարզապես տնտեսագետ է. «Երկրորդ, ես ասացի` զարգացեք ներդրումային հիմնադրամներով: Թող պետությունը 10% մասնաբաժին ունենա, 90%-ը տա մասնավոր բիզնեսին: Մոդել եմ առաջարկում»,- բացատրեց Հ. Բագրատյանը:

Հ. Բագրատյանն անդրադարձավ նաեւ ապահովագրությանը՝ նշելով, որ եթե երկրում ապահովագրության համակարգ չկա, ապա այդ երկրում սպառման ֆոնդը միշտ գերազանցում է կուտակման ֆոնդը. «Եթե ուզում ես էլ դրամ կուտակել, ապա հնարավորություն չկա: Ապահովագրությունը գտնվում է միջնադարյան մակարդակի վրա, եւ այդ համակարգը միջնադարի ասպետական պետություններում ավելի բարձր մակարդակի վրա էր գտնվում»:

Պրն Բագրատյանը համաձայն չէր նաեւ գնաճի պաշտոնական ցուցանիշներին՝ նշելով, որ 3 տարում 2 անգամ գների դոլարային թանկացում է տեղի ունեցել:

«Էլ ի՞նչ ինֆլյացիա եք ուզում: Դրանից հետո դուք ասում եք` ԿԲ-ն կառավարում է ինֆլյացիան: Ո՞նց եք կառավարում, եթե դոլարով Երեւանում կյանքը կրկնակի թանկացել է: Ի՞նչ տարբերություն` դոլարո՞վ է թանկացել, թե՞ դրամով։ Դրամը 2 անգամ արժեւորվել է, բայց չկա մի ապրանք, որի գինը 1%-ով իջնի»:

Ի դեպ, այս հարցում քննադատության թիրախ հանդիսանում է ոչ միայն ԿԲ-ն, այլեւ իշխանության մյուս կառույցները. «Բենզինն ինչո՞ւ են 4 ընկերություն բերում, այն դեպքում, երբ 1996թ. 27 ընկերություններ էին ներկրում: Այնպես արեք, որ գոնե 15-ը բերեն։ Արգելեք, որ մեկ ընկերությունը բենզինի ներմուծվող ընդհանուր ծավալի 5 տոկոսից ավելի չբերի։ Օրենք ընդունեք: Քվոտավորեք, մրցակցությունը բարձրացրեք: Այս հարցերն ավելի կարեւոր են, քան աղքատության հաղթահարման այդ «ստից» թղթերը»:

Հ. Բագրատյանի կարծիքով, եթե իր նշած քայլերը կատարվեն, ապա ահագին փող դուրս կգա շրջանառությունից, եւ դրամի արժեքավորումը կմեղմանա։

Իր խոսքի վերջում Հ. Բագրատյանը եւս մեկ անգամ անդրադարձավ ԿԲ գործունեությանը. «Երբ եվրոն մտավ շրջանառության մեջ, մեր ԿԲ-ն շատ ուշ սկսեց դիվերսիֆիկացնել իր պահուստները: Երկու տարի առաջ ինչո՞ւ էիք ոսկի ծախում այն պահին, երբ պետք էր ոսկի գնել: Կամ հանկարծ որոշեցիք դոլարի մի մասը դարձնել ոչ թե եվրո, այլ ֆունտ ստեռլինգ»:

Հ. Բագրատյանը համոզված է, որ այս նոր իրավիճակում լրջորեն պետք է վերանայվի կառավարության եւ ԿԲ-ի ֆունկցիաների բաշխումը եւ հստակեցվի՝ ո՞վ ինչի՞ համար է պատասխան տալու, քանի որ ո՛չ ԿԲ-ն, ո՛չ կառավարությունը չեն ուզում շատ հարցերի պատասխանատվություն վերցնել։

Հ. Բագրատյանն իր ասելիքն ամփոփեց հետեւյալ նախադասությամբ. «Գործնականում քիչ բան եք արել, գրեթե ոչինչ չեք արել»։

Պատրաստվեք դոլարային գնաճի

Հ. Բագրատյանի հարցադրումներին պատասխանեց ԿԲ խորհրդի անդամ Վաչե Գաբրիելյանը՝ հիշեցնելով, որ ԿԲ-ն ապաքաղաքական մարմին է, ունի մեկ նպատակ, որով էլ շարժվում է. «Ձեր ասած գործառույթների մեծ մասը ենթադրում է ակտիվ քաղաքականություն, օրենքների նախաձեռնություն, որ մենք չունենք: Մենք շատ հաճախ հանդես ենք գալիս բացատրելով, ներկայացնելով եւ այլն, բայց միայն այն դեպքում, երբ կառավարությունն ընդունում է այդ դիրքորոշումը: Այսինքն, թե ինվեստիցիոն հիմնադրամները, թե մնացած հարցերն, ըստ էության, այսպես ասած՝ մեր «դիզայնից» դուրս են»:

Անդրադառնալով նաեւ գնաճի խնդրին՝ պրն Գաբրիելյանը նշեց, որ բոլոր երկրներում ակնհայտ տարբերություն կա դրամով եւ դոլարով արտահայտվող գնաճի ցուցանիշների մեջ:

«Ինչ վերաբերում է վիճակագրությանը, աշխարհում գնաճի չափման 15 ձեւ կա: Տվյալ դեպքում ընդունված է սպառողական գների ինդեքսը՝ դրամական արտահայտությամբ, ինչն ընդունվում է երկրների 95 տոկոսի կողմից: Արդյոք ճի՞շտ է, թե՞ ոչ վիճակագրական այդ թվերը, մենք իսկապես կառավարություն չենք, որ բոլորի հետեւից ընկած` ասենք` այս թվերը սխալ են, ու մենք հաշվենք: Դա մեր գործառույթների մեջ չի մտնում»:

ԿԲ-ն, Ազգային վիճակագրական ծառայությանը (ԱՎԾ) զուգահեռ, բայց ոչ պաշտոնական ձեւով հաշվարկում է գների վիճակագրությունը: Չնայած, որ հավատում է ԱՎԾ-ին։ «Կարող եմ 100%-ով պնդել, որ ՀՀ-ում գների վիճակագրությունը ճշգրիտ է: Առկա զամբյուղի սահմաններում ԱՎԾ-ն ճիշտ արձանագրում է գնաճը` մաքսիմում 0,2-0,3%-ի տարբերությամբ»,- համոզված է Վ. Գաբրիելյանը:

Թեեւ քննարկման մասնակիցներից շատերը թերահավատությամբ են մոտենում այդ ցուցանիշներին՝ այն հիմնավորմամբ, որ նոր ծառայությունները սպառողական զամբյուղ շատ ուշ են մտնում, իսկ դուրս եկածներն ուշ են հանվում:

Ինչեւէ, Վ. Գաբրիելյանը համոզված է, որ մոտ ապագայում ակնհայտորեն տարբերություն է լինելու դրամով եւ դոլարով գնաճի մեջ: «Դոլարով գնաճը լինելու է մինչեւ 2-3 անգամ, պատրաստ եղեք դրան: Մենք ուրիշ ճանապարհ չունենք: Դա փաստ է»,- զգուշացրեց ԿԲ խորհրդի անդամը։

Պրն Գաբրիելյանը համաձայնեց, որ պետք է ներդրումային միջավայր ստեղծել, ապահովագրությունը զարգացնել, եւ տեղեկացրեց, որ ներկայումս աշխատում են օրենքների վրա, որպեսզի միջավայրը ստեղծվի, շվեդական բորսան, մեծ ապահովագրական ընկերությունները գան Հայաստան:

Այս ամենի հետ մեկտեղ, Վ. Գաբրիելյանը գտնում է, որ դրամական հոսքերի շարունակման դեպքում գնաճը շարունակվելու է։ Իսկ դրա միակ լուծումը, ըստ պրն Գաբրիելյանի՝ արտադրողականության բարձրացումն է. «Մրցակցությունն ասում է՝ եթե դու չմոդեռնացվես, դու կմեռնես: Այդ ժամանակ արդեն սկսում է արժեթղթերի շուկան աշխատել: Որքան ուզում եք ինստիտուցիոնալ պայմանները ստեղծել, եթե բիզնեսն ընդլայնվելու կարիք չունենա, եթե գործարարը չհասկանա, որ արտաքին շուկայից դուրս է մղվելու, ներքին շուկայում իր տեղը կորցնելու է, երբեք չի մտածի իր արտադրողականությունը բարձրացնելու ուղղությամբ»:

Տրիկոտաժի արտադրությամբ եւ արտահանմամբ զբաղվող «Տոսպ» ԲԲԸ տնօրեն Սուրեն Բեկիրսկին վերը նշվածին համաձայն է, սակայն, նրա կարծիքով, այդ ամեն ինչն աշխատում է միայն օբյեկտիվ պայմաններում: «Ես շատ բարձր եմ գնահատում այսօրվա ԿԲ ղեկավարության դիրքորոշումը, որովհետեւ միակ ինստիտուտն է, որ իր վրա քիչ թե շատ պատասխանատվություն է վերցնում, գոնե իր շրջանակներում հարցերին պատասխանում է: Ինքս` որպես քաղաքացի, 1-ին 2 տարում մեղադրում էի ԿԲ-ին, հետո հասկացա, որ նա այդքանը կարող է անել: Բայց ես ուզում եմ հասկանալ՝ ՀՀ քաղաքացի հանդիսացող արտահանող գործարարներն ինչպե՞ս կարող են մրցել ցանկացած շուկայում, եթե իրենց ինքնարժեքի առնվազն 50-60%-ը կես տարվա մեջ 15-20%-ով թանկացել է: Դուք ասում եք՝ մոդեռնիզացիա: Լավ, եղբա՛յր, այս մարդը պետք է գնա արտասահման, ոտքի վրա կանգնած առողջ մարդ լինի, որ գնա խանութ, նոր հագուստ գնի, նոր տեսքով դուրս գա հասարակություն: Բայց եթե ինքը հիվանդ է ու իրեն քիմիա են տալիս «ուդառնի դոզայով», քիմիան իրեն հնարավորություն չի տալիս, որ մոդեռնիզացվի, ինքը պետք է փորձի կայունանալ: Բերեք ուսումնասիրենք՝ տնտեսության ո՞ր ճյուղերն են այս պայմաններում ի վիճակի արտահանել, գոնե դրանց չխփեն: Հիվանդությունը ԿԲ-ում կամ Ֆիննախում չէ, այլ հասարակության մեջ, որովհետեւ օրենքները քիչ թե շատ մշակված են նորմալ, պարզապես այդ օրենքները կիրառվում են սխալ»:

Գործարար, իրավաբան Սարգիս Աղաբեկյանը, որը զբաղվում է անշարժ գույքի շուկայով, նույնպես գտնում է, որ օրենսդրական մեծ փոփոխություններ պետք չեն։ «Դրամի արժեւորումը տնտեսությանը միանշանակ խանգարում է: 1,5 մլրդ տրասֆերտները գնում են ներմուծող մի քանի ընկերությունների գրպանները: Իրական սեկտորը մրցունակ չէ: Իմ պատկերացմամբ, արտարժույթը կարելի է վերցնել նաեւ էմիսիայի միջոցով, դրանից երկիրը չի քանդվի: Այդ արտարժույթը կարելի է ուղղել արտաքին պարտքի մարմանը կամ պետական ծրագրերին: Այսօր դա հնարավոր է անել առանց մեծ օրենսդրական փոփոխությունների: Այլապես այսօր արտադրությունը չի զարգանա, ավելի ձեռնտու է աշխատել ներմուծման վրա»։

Շաքարավազ գնողին դրամավարկային քաղաքականությունը չի հետաքրքրում

Իսկ քաղաքագետ Տիգրան Հակոբյանն իրավիճակը շտկելու համար ամենակարեւոր գործոն համարում է գործող իշխանությունների քաղաքական կամքը։ Պրն Հակոբյանը ներկաներին խորհուրդ տվեց փոքր-ինչ շեղվել մասնագիտական բանավեճից եւ խնդրին նայել հասարակ քաղաքացու աչքերով։ «Փոքր օրինակ բերեմ կողքի խանութից: 550դրամ փոխարժեքի դեպքում շաքարավազը «Փեթակ» շուկայում արժեր 110 դրամ: Հիմա՝ երբ դոլարն արժե 380 դրամ, շաքարավազի գինը դարձել է 310 դրամ: ԿԲ-ն կարող է շատ լավ աշխատել, շատ լավ դրամավարկային քաղաքականություն իրականացնել, բայց սպառողին դա չի հետաքրքրում: Կենտրոնական բանկում մասնագետների փայլուն թիմ է հավաքվել, բայց երկիրը, միեւնույն է, չի զարգանում: Որեւէ ընդհանուր գաղափար չես տեսնում, եւ ամենակարեւորը՝ քաղաքական կամք չկա` իրավիճակը շտկելու համար: Եթե ոսկի է վաճառվել, եւ պետությունը դրանից վնաս է կրել, ապա այդ տականքը, որը մեղավոր է պետության կրած վնասի համար, պետք է պատժվի: Հասարակ քաղաքացին պետք է տեսնի արդյունքը։ Դուք ասում եք` արտադրողականությունը բարձրացրեք եւ արտահանեք ձեր արտադրանքը։ Սակայն եթե արտադրողի շահութաբերությունը 15 տոկոսից իջել է 2 տոկոս, ինչպե՞ս բարձրացնի արտադրողականությունը, նոր հաստոց որտեղի՞ց գնի: Իսկ քաղաքացու համար իշխանության այդ բոլոր օղակները նույնն են»,- գտնում է պրն Հակոբյանը:

Թաթուլ Մանասերյանն էլ ուշադրություն հրավիրեց այն հարցի վրա, որ մտահոգություն, նախահարձակ քաղաքականություն չկա։ «Երբ ներմուծողների կողմից ստացվում է շահույթ, նորմալ երեւույթ է, ոչ ոք չի ասում` հրաժարվեք դրանցից։ Սակայն ստվերային մոնոպոլ գերշահույթը բերում է արտադրողականության անկման եւ թույլ չի տալիս տեղական արտադրողներին մրցել հավասար, արդար պայմաններում: Արդար մրցակցությունը պետության ֆունկցիան է, պետությունը պետք է երաշխավորի այդ դաշտը: Պատասխանատվության բաշխում չկա: Եթե մեծ ծրագիր լինի, կառավարությունն իր բոլոր օղակներով հաշվետու կլինի դրված ուղղորդիչների առջեւ: Եթե ներմուծողն ինքնակամ չի իջեցնում գներն արժեւորման պայմաններում, ապա պետք է հարկել նրան»:

Ներկաներից մեկը հետաքրքրվեց, թե պրն Մանասերյանն ինքը՝ որպես պատգամավոր` ինչո՞ւ նախագծով հանդես չի գալիս, որպեսզի հարկվեն գերշահույթ ստացող ներմուծողները։

«Այդ հարցը մի քանի անգամ բարձրացրել եմ: Սակայն, եթե ընդդիմադիր պատգամավորն ինչ-որ բան ասում է, այդ ո՞ր հրաշքով եք տեսել, որ նրա խոսքը հաշվի առնվի»,- պատասխանեց պրն Մանասերյանը:

Տեսակետ հնչեց նաեւ, որ պետք է ուշադրություն դարձնել ոչ միայն դրամավարկային, այլեւ ֆիսկալ քաղաքականությանը։ Ինչպես նշեց քննարկման մասնակիցներից մեկը. «Կարճաժամկետ հատվածում արտադրողականության բարձրացման մասին խոսելը ճիշտ չէ: ՀՀ-ում պահանջարկի կառավարման ընդամենը 2 գործիք կա` բյուջեն՝ դեֆիցիտի չափով եւ դրամավարկային քաղաքականությունը՝ իր ընդլայնման չափով: Բյուջեի դեֆիցիտն ամենացածրը եղել է 2003թ.՝ 1,3 տոկոս: Դրանից հետո այն աճել է: Այսինքն՝ մենք ունենք ընդլայնողական պահանջարկի դաշտ, որտեղից հսկայական արտաքին պահանջարկ է գալիս ու թափվում մեր գլխին: Այս հոսքերի դեմ ֆիսկալ մեխանիզմներ են պահանջվում, սա պահանջարկի ճնշում է: Իսկ բյուջեն իր դեֆիցիտն է ստեղծում, այն դեպքում ,երբ վատ ժամանակների համար պետք է ստեղծեր ստաբիլիզացիոն ֆոնդեր»:

Պետության կողմից աջակցություն չկա

Ստեղծված իրավիճակի շուրջ արտահայտվեց նաեւ «Գամմա» ընկերության տնօրեն Սամվել Մարդումյանը։ Նրա ձեռնարկությունն արտադրում է պահածոների մետաղական տուփեր եւ այլ ապրանքներ, որոնց մեծ մասն արտահանվում է։ «ՀՀ-ն արտադրում է 1 մլրդ 200-300 մլն պայմանական տուփ պահածո, որն իր համային որակով չի զիջել արտասահմանյան լավագույն մթերքներին: Մնում է դիզայնի, տուփի խնդիրները, որ ինչ-որ ձեւով լուծվել է տարբեր մարդկանց կողմից: Հավատացեք, տեխնոլոգիաներն էական դեր չունեն: Մենք՝ գյուղմթերքներ վերամշակողներս, կատարում ենք պետության ֆունկցիան՝ ֆինանսավորում ենք գյուղացուն: Այժմ փաստի առաջ եմ կանգնել: Վրաստանի շուկայում անցյալ տարի մեծ գումարներ եմ ծախսել գովազդի վրա, շուկան գրավել եմ, այս տարի չեմ կարող աշխատել, թանկացել է»,- նշում է Ս. Մարդումյանը:

Գործարարն այստեղ կարեւորում է պետության դերը, որը չպետք է թույլ տա, որ գյուղացիներն ու արտադրողները հայտնվեն ստրուկի կարգավիճակում. «Գյուղացիներին մենք ստրուկի պես ենք աշխատեցնում: Այս պահին ես կուշտ ստրուկ եմ: Սոված ստրուկն, իհարկե, ավելի լավ է: Արտահանում եմ, շուկա եմ գրավում, պետության կողմից աջակցություն չեմ զգացել: Այս խնդիրների լուծումը դրված է քաղաքական կամքի վրա»:

Հ. Բագրատյանի կարծիքով, եթե լուրջ քայլեր չկատարվեն, մեզ սպասվում է կապիտալի նոր արտահոսք, ապա՝ մարդկանց արտահոսք, քանի որ «փող ուղարկողը մի օր էլ կասի՝ արի ես քեզ այստեղ պահեմ, դա ինձ վրա ավելի էժան կնստի»: Իսկ գործարար Ս. Մարդումյանին դիմելով՝ նախկին վարչապետն ասաց. «Նորմալ պետությունը ձեզ պետք է այսպես պատասխաներ, եթե տակտիկական, այլ ոչ թե ստրատեգիական լուծում եք ուզում. «Դրամ-դոլար կուրսը փոխվել է, դու սկսել ես տուժել: Ես քեզ փոխհատուցում եմ»: Դու կարող էիր դիմել պետությանը եւ հարցնել, թե ինչո՞ւ ես տուժում, չէ՞ որ բիզնես ծրագրեր ես կազմել: Սակայն մեր պետությունն այս պահին սա չի անի»:

Իսկ Սուրեն Բեկիրսկին նշեց, որ թեեւ բոլորը խոսում են արտադրողների մասին, սակայն արդեն մոտ 10 տարի գործարարները սեփական միջոցներով են իրենց «խաչը տանում»: «Երկրում տագնապալի վիճակ է բոլորի համար: Նույնիսկ սեփական տուն ունեցողի համար: Կգա ժամանակ, որ ես ու իմ հարեւանը կվախենանք մեր երեխաներին մեր առանձնատնից դպրոց ճանապարհել, որովհետեւ կողքի հարեւանը սովից մեռնում է: Հասարակության մեջ բեւեռացումն այն աստիճանի է հասել, որ դա միայն տագնապ չի կարելի անվանել: Այստեղ միայն տակտիկայի մասին խոսելն ավելորդ է: Այսօրվա քաղաքականությունն արտադրողին դուրս է մղելու ցանկացած շուկայից, նույնիսկ՝ ներքին»,- նշեց պրն Բեկիրսկին:

Ի՞նչն է մեզ խանգարում

Քննարկման ընթացքը ցույց տվեց, որ բոլորն էլ տեսնում են խնդիրը, բոլորն էլ ընդունում են, որ հարկավոր է լուրջ քայլեր ձեռնարկել։ Օրինակ, ինչպես նշեց Տիգրան Ջրբաշյանը, երկիրը կանգնած է լրջագույն պրոբլեմների առաջ. «Ակնհայտ է, որ այս պրոբլեմները կապված են ինստիտուցիոնալ բարեփոխումների հետ: Մինչեւ խաղի կանոնները հստակ չդրվեն եւ չկիրառվեն, այս երկիրն առաջ չի զարգանալու: Պետք է հասարակությունն ընկալի, որ եթե այսօր լուրջ բարեփոխումներ չիրականացնենք, 2-3 տարի հետո անկում ենք ունենալու»։

Այդ դեպքում՝ ի՞նչն է պատճառը, որ լուրջ մասնագետները, քաղաքական, կուսակցական եւ այլ հայացքները մի կողմ թողած, չեն հավաքվում եւ չեն փորձում կոնկրետ լուծումներ գտնել՝ դրամի արժեւորման բացասական հետեւանքների դեմն առնելու համար։

Լուրջ մասնագետների պակա՞ս ունենք, խանգարող հանգամանքնե՞ր կան, թե՞ պարզապես ցանկություն չկա։ Թ. Մանասերյանի կարծիքով, գլխավոր խնդիրը հենց ցանկության պակասն է, ավելի ճիշտ՝ անտարբերությունը։ Իսկ Հ. Բագրատյանի կարծիքով, գլխավոր խնդիրն այն է, որ պատկան մարմինները չխուսափեն ու պրոբլեմն ընդունեն։

Իսկ ի՞նչ անի հասարակ քաղաքացին։ Քննարկման ընթացքում որոշ կոնկրետ առաջարկություններ, այնուամենայնիվ, հնչեցին։ Մասնավորապես, Հ. Բագրատյանը, ինչպես նկատեցիք, գործողությունների հստակ մի քանի քայլեր ներկայացրեց։ Առաջարկ եղավ նաեւ հրաժարվել դեֆիցիտային բյուջեի քաղաքականությունից՝ սահմանափակելով ներքին պահանջարկը։ Հարցին նաեւ կեսկատակ-կեսլուրջ բնույթի պատասխաններ հնչեցին՝ օրինակ, բարեկամ ձեռք բերել արտասահմանում, որը նրան գումար կուղարկի, կամ՝ խնդրել, որ ավելի շատ փող ուղարկեն, աշխատավարձը դրամով պահանջեն, գործարքները եվրոյով անեն, եւ այլն:

Ըստ էության, այդ հարցին բավական դժվար է պատասխանել։ Պաշտոնապես ՀՀ քաղաքացիներին խորհուրդ տվել է ԿԲ նախագահ Տ. Սարգսյանը՝ եկամուտներ ստանալ դրամով եւ խնայողությունները պահել դրամով։ Այս խորհրդին էլ մարդիկ թերահավատությամբ են մոտենում, քանզի դրամի նկատմամբ դեռ բավական վստահություն չկա։ Կարծում ենք՝ քաղաքացիները պետք է ճնշում գործադրեն, որպեսզի տնտեսական քաղաքականությունը բխի իրենց, ոչ թե մի խումբ մարդկանց շահերից։ Սակայն այս ամենն իրական արդյունք չի տա, եթե ասվում է պարզապես ասվելու համար։ Պետք է քննարկել, թեկուզ վիճել եւ գալ ընդհանուր հայտարարի։ Եվ որքան շուտ, այնքան լավ, քանի որ ժամանակն աշխատում է ի վնաս մեզ։

Քննարկումը, սակայն, որոշ լավատեսական հույսեր արթնացրեց այն առումով, որ բոլորը պատրաստակամություն հայտնեցին հավաքվել եւ ավելի առարկայորեն քննարկել հնարավոր լուծումները։ Անգամ առաջարկ եղավ դիմել բոլոր մասնագետներին՝ խնդրելով տեղեկացնել իրենց հուզող հիմնախնդիրների եւ առաջարկած լուծումների մասին։ Սիրով ընդունում ենք այդ առաջարկները։ Բոլոր շահագրգիռ անձանց առաջարկում ենք «168 Ժամի» ինտերնետային հասցեով ուղարկել իրենց դիտարկումները (1 էջի սահմաններում)։ Մենք այդ ամենը կհամակարգենք եւ կհրապարակենք։ Ինչո՞ւ ոչ, այդ առաջարկությունների հիման վրա պատրաստ ենք կազմակերպել եւս մեկ քննարկում, շատ ավելի առարկայական, որը, հուսով ենք, շատ ավելի կոնկրետ արդյունքներ կունենա։