Տաք կաթկթում են թթերը հասած։
Մենք ճամփու դրինք եւս մի գարուն։
Արեւածաղիկ վաճառողն ասաց,-
Ինն ամիս մնաց մեր Տիրոջ գալուն։
Արմեն Շեկոյան
Սիրողական տեսախցիկով նկարահանված ժապավենը պահպանել է անկախության մարտիկ Մովսես Գորգիսյանի խոսքը։ 1988-ի մայիսի 28-ն է։ Մովսեսը խոսում է 1918-ի մեր անկախության մասին, որը պետք է շարունակություն գտնի 88-ի հուժկու շարժումով։ Ռոմանտիկ մարդու խոսքն ավարտվում է այս բառերով. «Կեցցե այն Հայաստանը, որ վաղն է գալու»։ Խոսքն այս Հայաստանի մասին էր, այն Հայաստանի, որը չտեսավ նա։
Այսօր՝ Հայաստանի Հանրապետության ծննդյան տասնհինգերորդ տարեդարձի օրը, ես եմ ասում. «Կեցցե այն Հայաստանը, որ վաղն է գալու», որովհետեւ կամ վաղը չի եկել, կամ էլ անցած օրերի վաղվա մեջ չի եկել այն Հայաստանը, որը երազվում էր խորհրդային նինջի ու թմբիրի մեջ, որը երազվում էր հրապարակներում ու երթերում, որը երազվում էր Չարենցի հանճարով՝ որպես «լուսավոր մի գետ»։
Եվ ինչպես գետը չունի վերադարձի ճամփա, նույնպես անվերադարձ է պատմությունը։ Սա ես հասկացա, երբ տեսա ընկերոջս դիակը։
Եվ ինչպես կույր գնդակն է գտնում սիրտը, նույնպես անսիրտ է դեպքը, որ պատահում է պատմության նյութը սնելու համար։
«Որպես դիակ ես դեռ կատարյալ չեմ»,- ասաց իմ ընկեր Վահագն Աթաբեկյանը, բայց ասաց ոչ թե ինձ, ոչ թե քեզ, ոչ թե ուրիշ մեկին, այլ հարալեզներին, որոնց փշաքաղ լեզուներն ընդամենը պատմությունն են փայլեցնում՝ քաղքենու անպետք դաշնամուրի փայլով։
Ցուրտ բնակարանում, մթի մեջ հալվող մոմի սանտիմետրերը հաշվելով ձավարով փլավ կուլ տալը (առանց ծամելու, որովհետեւ քիմքը բովանդակություն է պահանջում) առիթ էր տալու այրվող կամրջի հրշեջը դառնալու, բայց նկատել էր պետք, որ կամուրջն, այրվելուց բացի, չունի նաեւ այնկողմ։ Այսկողմը մութ է, ցուրտ, քաղց ու թշվառություն, բայց մութը` մթի, ցուրտը` ցրտի, քաղցը` քաղցի, թշվառությունը` թշվառության հետ փոխանակելու ջանքը չի տարբերվում հարալեզների հույսով ինքնասպան լինելուց։ Հարալեզներ կան, որ հոշոտում են՝ ցինիկաբար պատճառաբանելով, թե անգո մարմինն ավելի շուտ է հարություն առնում։
Անգո մարմինն ավելի շուտ է հարություն առնում, եթե նրա անգո լինելն ինքնահոշոտման հետեւանք չէ։ Ինքնահոշոտում։ Ի՜նչ հորինված բառ։ Եվ առհասարակ հորինված են ինքնա-ով սկսվող բոլոր բառերը՝ ինքնաթիռ, ինքնաեռ, ինքնաշարժ, ինքնասեր (անինքնասերն ավելի հաճախ է գործածվում)։ Այսինքն, ռուսերենից այս պատճեններն ուզում են ասել, թե հսկա մետաղակույտն ինքն իրեն է թռչում, ծիծաղելի տեսք ունեցող ջրամանն ինքն իրեն եռում է, շատերի հպարտությունն ու պատիվը համարվող ծավալն ինքն իրեն շարժվում է փողոցներով՝ առանց ֆիզիկայի (ասել է թե՝ բնության) օրենքների։ Եվ վերջապես՝ մարդն ինքն իրեն է սիրում, որովհետեւ չունի մերձավոր, չունի խիղճ, չունի Աստված։
Սրանցից միակ անկեղծը, որ պատահում է բնության մեջ, ինքնորոշումն է, որովհետեւ հերքում է ինքնաթիռի հենց այնպես ճախրելը, ինքնաեռի քլթքլթոցը, ինքնաշարժի անցուդարձը եւ ինքնասերի նարցիսաբար հմայվելը` որպես կամքից անկախ գործունեություն։
Ինքնորոշումը ժամանակի հանդեպ ունեցած պարտավորություն է։ Երբ հարցնում ես` ժամը քանիսն է, արդեն հասցնում ես արձանագրել ժամանակի կորուստը, իսկ երբ գիտես ժամը քանիսն է` գիտես ժամանակի տարողությունը։ Կարծեմ Սեւակն է ասել. «Դու հավերժող իմ Հայաստան, անուն բարձր ու վսեմ»։ Ինչո՞ւ է ասել, չգիտեմ։ Երեւի չի մտածել կամ այդ պահին ուշադիր չի եղել, որ հավերժը անցյալն է, արդեն կատարվածը, վաղակատար անցյալը։ Ապագան չի կարող հավերժ լինել, ինչպես նաեւ չի կարող կրել «բարձր» կամ «վսեմ» դաջվածքը։
Ապագան անակնկալ է։ Բայց երբ Մովսես Գորգիսյանն ասում էր` «այն Հայաստանը», նկատի ուներ ինչ-որ բարի անակնկալ, որը կարող է լինել ինքնորոշմամբ ու Աստծո ողորմած կամքով, եւ ոչ թե հավերժողի քարաբեկորներից մեկը, որի վրա նստած մամուռի հաստ շերտը ծածկել է ամեն գիր ու նախշ։
Բայց գուցե այդ քարի, հենց այդ քարի վրա գրված է մի տեքստ, որն ավարտվում է «յաւիտեանս» բառո՞վ, ու փորված է մի նախշ, որ ենթադրել է տալիս հարությո՞ւնը՝ մեռելներից, ոչ թե մեռելների, որը նույնպես անակնկալ է։ Գուցե, ի՞նչ իմանաս։ Պարզ է մի բան միայն, որ անակնկալը՝ օրենքի պես, հետադարձ ուժ չունի։
Ու դրա համար արժե երազել այն Հայաստանը, որ վաղն է գալու։