ՀՀ Առողջապահության նախարարության, Ազգային վիճակագրական ծառայության (ԱՎԾ), Հայ օգնության միության (ՀՕՄ) եւ ՄԱԿ-ի մանկական հիմնադրամի (UNICEF) կողմից 2003-2004թթ. իրականացված «ՀՀ մանկական հաշմանդամության վաղ բացահայտման եւ կանխարգելման ուսումնասիրությունը» (շնորհանդեսը տեղի է ունեցել վերջերս), ըստ մասնագետների, եվրոպական տարածաշրջանում միակ գիտական ուսումնասիրությունն է, եւ եվրոպական «ՄՕՆԵ» ամսագրի խմբագրությունն էլ հանձն է առել այն տպագրության արժանացնել: Հետազոտության արդյունքում հավաքագրված տվյալների վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ մանկական հաշմանդամության կորագիծը գնալով աճում է: Մինչեւ 18 տարեկան երեխաների 0,8-1,5%-ը, պաշտոնական վիճակագրության համաձայն, ունի հաշմանդամություն, իսկ 4768 երեխաների շրջանում անցկացված ընտրանքային հետազոտությունը ցույց է տալիս (Հայաստանի 11 մարզերում իրականացված), որ այդ երեխաների 12%-ը, հնարավոր է, որ ունենան հաշմանդամություն: Այսինքն` հայտնաբերված հաշմանդամության պատկերը մոտ 7 անգամ գերազանցում է պաշտոնական թվերին: Որոշ մարզերում այն հասնում է մինչեւ 31%-ի: Հաշմանդամության բարձր ցուցանիշով աչքի են ընկել Վայոց ձորի, Շիրակի, Գեղարքունիքի եւ Արագածոտնի մարզերը: Ընդ որում, հաշմանդամ տղաները 30%-ով գերակշռում են աղջիկներին: Ըստ ծրագրի բժշկական հարցերով պատասխանատու ԱՆ գլխավոր նյարդաբան Արծրունի Հակոբյանի, պաշտոնական վիճակագրության եւ հետազոտության խզումը բացատրվում է նրանով, որ բժշկասոցիալական փորձաքննության չափորոշիչները տարբեր են: «Ամենափոքր խանգարման դեպքում երեխային հասնում է հաշմանդամություն: Երբ առողջության պրոբլեմը շարունակվում է 4 ամիս շարունակ, անձին տրվում է կարգավիճակ: Հետազոտության նպատակն է եղել բացահայտել այն բոլոր խանգարումները եւ հիվանդությունները, որ բերում են հաշմանդամության: Ամենաշատը զարգացման խանգարումներով երեխաներն էին: Հոգեկան, նյարդային հիվանդությունները կազմում են 50%, իսկ տեսողական, լսողական օրգանների հիվանդությունները, մկանակմախքային, ժառանգական, բնածին արատները միասին` 20-25%: Շատ տարածված են էպիլեպսիկ խանգարումները: Կան խանգարումներ, որ մեծ տարածում ունեն, բայց չեն բերում հաշմանդամության, բայց այդ խանգարումները պետք է բուժել, որովհետեւ դրանից երեխայի կյանքի որակը տուժում է, անպայման չէ, որ գործունեությունը խախտվի, որ նոր նրան ուշադրություն դարձնենք: Նորածնային շրջանում հայտնաբերումների դեպքում երեխան լիարժեք մարդ կարող է դառնալ, իսկ հազարավոր հիվանդություններ էլ կան, որ հայտնաբերես էլ, ոչինչ չես կարող կանխարգելել: Պետք է միավորել համայնքը երեխաների շուրջ, եթե դա չարեցինք, հետազոտությունն ինքնանպատակ է դառնում, տուժում է երեխաների ապագան: Սկսած պոլիկլինիկայի բժշկից մինչեւ կառավարության անդամները, պետք է արագ որոշումներ կայացնեն, որպեսզի այդ երեխաները հենց այսօրվանից օգտվեն ծառայությունից: Այսինքն, այս թվերը մեզ հանգիստ չպետք է տան»,- հավաստիացնում է մանկական նյարդաբանը: Նա անհանգստացած է հետազոտության արդյունքներից, քանի որ Հայաստանում դեռեւս ձեւավորված չեն զարգացման խանգարումներով երեխաներին սպասարկող համապատասխան ծառայությունների ենթակառուցվածքները: «Ծառայությունների զարգացումն է, որ ապահովում է երեխայի շարունակական սպասարկումը, առանց դրա ամեն ինչ ավելորդ է: Մարզերում գրեթե չկան բժշկական ծառայություններ: Եթե մարզում էլ ստեղծենք, քիչ է, ասենք` շրջկենտրոնին մոտակա գյուղերը կարող են օգտվել, իսկ սարի գլխի գյուղերի բնակչությունն ի՞նչ պետք է անի: Շատ աղքատիկ է կադրերի հարցը: Հանրապետությունում ընդամենը 10 մանկական հոգեբան կա, այն էլ կենտրոնացած են Երեւանում»,- ավելացնում է Ա. Հակոբյանը: Բժշկի դիտարկմամբ, մանկական հաշմանդամության հիմնական պատճառները (50 % են կազմում) պերինատալ եւ հետծննդաբերական շրջանների հիվանդություններն են: Անբարենպաստ հղիությունը (երբ հղին գիշերը չի քնում, հոգեպես ճնշվում է), ամուսնու բացակայությունը, ապագայի նկատմամբ անվստահությունը, սրանք նույնպես վտանգավոր գործոններ են, որ ազդում են պտղի վրա: Ընդհանրապես կարեւորվում է պտղի վրա ներազդող գործոնի ոչ թե տեսակը, այլ ժամկետը, գործոնի տեւականությունը: Դրա համար մասնագետը կանանց խորհուրդ է տալիս մինչեւ հղիանալը լուծել առողջության հետ կապված բոլոր խնդիրները, իսկ բժշկագենետիկ խորհրդատվության, քրոմոսոմային հավաքածուի, մեզի որոշ սկրինինգային հետազոտությունների միջոցով կանխել բնածին արատներով կամ ժառանգական հիվանդություններով ծանր հաշմանդամությամբ տառապող երեխաների լույս աշխարհ գալը` հղիության ընդհատման ճանապարհով:
Հայաստանի սպինալ եւ այլ հաշմանդամների «Լույսի շող» բարեգործական հիմնադրամի նախագահ Իշխանուհի Հարությունյանն էլ հավաստիացնում է, թե, ցավոք, ծնողների մեծ մասը չեն ուզում, որպեսզի իրենց երեխաները հաշմանդամության կարգավիճակ ստանան: «Նրանք իրենց հոգու վերջին հատիկը նվիրում են երեխաներին, սակայն չեն համաձայնում, որ հաշմանդամությունը հաստատվի, քանի որ համարում են, որ դա բիծ է երեխայի համար, չնայած այն կարեւոր հանգամանքին, որ երեխան կարող է տառապել բնածին ծանր ֆիզիկական արատով: Օրինակ, միակողմանի ծնողազուրկ սիրունատես Սուսաննայի մայրը ոչ մի կերպ չէր համաձայնում հաստատել աղջկա հաշմանդամությունը, պոլիկլինիկայի բժիշկներն էլ չէին պարտադրում ծնողին, իրենց արարքը համարելով «ինտեգրում հասարակությանը», 2-3 տարի համոզելուց հետո, աղջիկը ստացավ հաշմանդամի կարգավիճակ: Չնայած ոչ ոք էլ չի ուզում բժշկասոցիալական փորձաքննության քաշքշուկներով անցնել: Մենք բազմաթիվ նամակներ ենք ստանում, որտեղ հաշմանդամները կամ նրանց ծնողները բողոքում են պոլիկլինիկաների եւ հիվանդանոցների բժիշկների անբարյացակամ վերաբերմունքից: Հաշմանդամների նկատմամբ բժիշկներն ուշադիր չեն: Մասսայականորեն բոլորը թառերը վերցրած լաց են լինում, բողոքում աշխատավարձից: Այնքան են լացում, որ չգիտես` բուժվե՞ս, թե՞ փող բաժանես: Բժիշկների հոգեբանությունը փոխել է պետք: Շատ քիչ են լավ, հոգատար բժիշկները, դրանց պետք է բացահայտել եւ հետեւել նրանց օրինակին»,- նշում է հիմնադրամի նախագահը:
Հ. Գ. Մանկական անկարողությունը ՀՀ-ում իրավիճակային վերլուծության համաձայն, մտավոր հետամնացության ընդհանուր տարածվածության ցուցանիշը կազմում է 16%, այսինքն` 0-8 տ. հասակային խմբում 1000 երեխային բաժին է ընկնում մտավոր հետամնացության 16 դեպք, որը 2 անգամ գերազանցում է միջազգային ուսումնասիրությունների տվյալները: Ի դեպ, նման խանգարումներով երեխաներից եւ ոչ մեկը համապատասխան բուժում չի ստացել: