Ա. Ադաբաշյանը կինեմատոգրաֆ իր մուտքը պատահական է համարում: Նա մասնագիտությամբ նկարիչ է: Ստրոգանովի գեղարվեստական ուսումնարանն ավարտելուց հետո գործարանում է աշխատել, հաշվարկներ է արել, օրինակ, թե ի՞նչ գույնի պետք է լինեն գործարանի պատերը, որպեսզի բանվորների աշխատանքն ավելի արդյունավետ լինի: Որպես ռեժիսոր` Ա. Ադաբաշյանն իր առաջին ֆիլմը Ֆրանսիայում է նկարահանել: «Սկզբում ես միայն սցենարի հեղինակն էի, բայց այնքան զզվեցրեցի պրոդյուսերներին` բացատրելով, թե որ դրվագը ինչպես է պետք նկարահանել, որ նրանք ինձնից ազատվելու համար ասացին` ինքդ էլ նկարահանի»,- կեսկատակ, կեսլուրջ իր կինոկարիերայի մասին Երեւանում գտնվելու ընթացքում պատմեց նա: Իր առաջին «Մադո, ցպահանջ» ֆիլմը ֆրանսերեն լեզվով էր եւ ֆրանսիական մի գյուղի կյանքի մասին էր պատմում: Ա. Ադաբաշյանը հետագայում շատ հայտնի ռեժիսորների հետ է համագործակցել, Նիկիտա Միխալկովի «Հինգ երեկոներ», «Անավարտ պիես մեխանիկական դաշնամուրի համար», «Սիրո ստրկուհին» եւ շատ այլ հայտնի ֆիլմերի սցենարներ է գրել: Նկարահանվել է «Բասկերվիլների շունը», «Հինգ երեկոներ», «Թռիչքներ երազում եւ արթմնի» ֆիլմերում: Նրա վերջին աշխատանքներից են Բորիս Ակունինի «Ազազել» վեպի էկրանավորումը եւ մեծ աղմուկ հանած Միխայիլ Բուլգակովի «Վարպետն ու Մարգարիտան» սերիալում Բեռլիոզի դերակատարումը: Ինքն իրեն Ա. Ադաբաշյանը ռեժիսոր չի համարում, ասում է. «Ես առաջին հերթին նկարիչ եմ»: Հայաստանի հետ Ա. Ադաբաշյանը սերտ կապեր չունի, նույնիսկ կատակում է. «Որպես հայ ձեզ համար մեծ հետաքրքրություն ներկայացնել չեմ կարող, քանի որ հայերեն խոսել չգիտեմ: Իմ պապի ընտանիքը 1915թ. հայտնի դեպքերից հետո Կարսից Ռոստով տեղափոխվեց, իսկ ես իմ երկու հայ պապերից եւ ոչ մեկին կենդանի չեմ տեսել: Հիմա, երբ սկսել եմ հաճախ Հայաստան գալ, պարզել եմ, որ շատ բարեկամներ ունեմ, եւ ուզում եմ նրանց հետ կապեր հաստատել»:
– Պարոն Ադաբաշյան, ինչպե՞ս եք պատկերացնում մեր պատմության ցավոտ էջերը ֆիլմում ներկայացնելու գաղափարը:
– Յուրաքանչյուր կինոստեղծագործության մեջ պետք է եւ սեփական ճշմարտությունը, եւ սեփական սխալ լինելը պատկերվի: Ցավոտ հարցերի մասին լավ ֆիլմեր չեն նկարահանվում, քանի որ հայկական կողմն իր ճշմարտությունն է պատմում, իսկ թուրքական կողմը` իր: Դա բնական երեւույթ է, սակայն որպես կինովարկած` դրանք լիարժեք չեն, քանի որ ոչ մարդը, ոչ էլ պատմությունը 100% իրավացի լինել չեն կարող: Կինո նկարահանելու համար հարկավոր է սառնասիրտ լինել եւ մարդկային պատմությունների միջոցով փորձել ներկայացնել պատմական փաստերը: Մարդկային պատմության կարեւոր լինելու հիանալի մի օրինակի մասին ինձ Արմեն Ջիգարխանյանը պատմեց: Նա ժամանակին որպես երիտասարդ դերասան, մասնակցում էր ներկայացման փորձերի: Իսկ ներկայացումը, ինչպես եւ պարտադրում էին սովետական կարգերը` վատ ճորտատիրոջ եւ լավ ճորտի մասին էր: Դե, սովորական դասական սոցիալական պատմություն էր, որտեղ լավերը պետք է ապստամբեին: Ջիգարխանյանը, ով երիտասարդ աշխատավորի դերն էր կատարում, անընդհատ մոտենում էր ռեժիսորին եւ խնդրում, որ իր հերոսի խնդիրը բացատրի: Ռեժիսորը բացատրում էր նրան` դու պետք է ապստամբես, քանի որ ճորտատերը հալածում է քեզ, իր գրպանն է դնում քո աշխատանքից ստացված հավելյալ արժեքը: Այդ բոցավառ քաղտնտեսական ճառերը ոչ մի բանով չէին օգնում Ջիգարխանյանին: Ամեն ինչ իր տեղն ընկավ, երբ մի ծեր դերասան մի կողմ քաշեց ռեժիսորին եւ ասաց Ջիգարխանյանին` դու իմ կնոջն ես սիրում, ես գիտեմ դրա մասին եւ քեզ ատում եմ, իսկ դու ավելի շատ ես ատում ինձ, քանի որ ես չեմ թողնում, որ իմ կինը սիրի քեզ… Հավելյալ արժեքը ինքնին լավ գաղափար է, սակայն այն պարտադիր պետք է համամարդկային հասկանալի պատմության հետ միանա: Ունիվերսալ արժեքներ գոյություն ունեն` սեր, ատելություն, դավաճանություն, որոնց վրա հիմնվելով միայն կարելի է գեղարվեստական ստեղծագործություն ստեղծել:
Ես «Ոսկե ծիրան» փառատոնում ծանոթացա ֆրանսահայ վավերագրող Սերժ Ավետիքյանի հետ, ով երկար տարիներ փորձել է իր նախնիների հետքերը գտնել, գնացել է Թուրքիայում գտնվող այն գյուղը, որտեղ իր պապն է ծնվել: Եվ այնտեղ զարմանալի մի պատմություն է իմացել. բացի այն, որ հայերը բռնի ուժով վտարվել են այդ գյուղից, նաեւ բոլորովին այլ ազգեր են բռնի բերվել եւ բնակեցվել այդ գյուղում: Դա պատմության մի շատ զարմանալի պտույտ է, որի հիմքում մարդկային ճակատագրերն են:
– Հնարավո՞ր է, որ հայկական նյութի վրա հիմնված սցենար գրեք Ձեր նախաձեռնությամբ:
– Ինչո՞ւ ոչ: Ամեն ինչ էլ հնարավոր է, պարզապես տարբեր եւ շատ կոնկրետ ծրագրեր կան, մի քանի տարվա աշխատանքային ցուցակ ունեմ: Կտեսնենք, ինչպես կդասավորվի կյանքը, թեեւ ասեմ, որ ես հաճախ անում եմ այնպիսի նախագծեր, որոնք ինձ հետաքրքիր են, այլ ոչ թե` փող աշխատելու նպատակ են հետապնդում:
– Համաձա՞յն եք, որ Խորհրդային տարիների ճնշող գրաքննության պայմաններում ավելի լավ ֆիլմեր էին ստեղծվում, ռեժիսորները ստիպված էին բազմաշերտ ենթատեքստերը գործի դնել:
– Նման կարծիք շատերն ունեն: Նույնիսկ մի իսպանացի ռեժիսոր ասաց, որ իրենց համար ավելի հեշտ էր Ֆրանկոյի ռեժիմի օրոք նկարահանել, քան հիմա, երբ գրաքննությունը վերացել է: Նա ասաց. «Մեր ազատության համար մենք հարկ էինք վճարում` ցենզուրայի տեսքով»: Հիմա բոլորս էլ գաղափարական ցենզուրայից ազատվել ենք, բայց աշխատում ենք շատ ավելի սարսափելի` փողի ցենզուրայի պայմաններում: Հիմա, երբ հիշում եմ Կենտկոմում աշխատող սրիկաներին, հասկանում եմ, որ նրանք պարզապես փոքր եւ նույնիսկ համակրելի մարդիկ էին: Այո, նրանք շատ ճակատագրեր են խեղել, բայց ոչ մի ֆիլմ չեն այլանդակել, վատագույն դեպքում կինոժապավենները «դարակում» էին պահում: Հիմա տասը րոպեի ընթացքում կարող են վռնդել մի ռեժիսորի եւ փոխարենը մյուսին բերել: Եթե ռեժիսորը հրաժարվում է պրոդյուսերի ուզած ձեւով մոնտաժել ֆիլմը, նա հեռանում է, գալիս է ուրիշը եւ անում է այն, ինչը նրանից պահանջվում է: Եվ այդպես ամենուր է` եւ Ռուսաստանում, եւ Ֆրանսիայում: Մարդը փող է դնում, որպեսզի արտադրանք ստանա: Ես կարող եմ կանչել քեզ եւ ասել` տալիս եմ քեզ ալյուր, ձու, շաքար, իսկ դու ինձ համար կարկանդակ թխի: Դու կարող ես որոշել, որ պետք է ուրիշ բան թխես, իսկ ես քո թխածը (գուցեեւ շատ ավելի համեղ խմորեղենը) աղբարկղն եմ նետում եւ մեկ ուրիշ խոհարարի եմ բերում, որը պատրաստում է այն, ինչը ես եմ ուզում: Եվ մի մոռացեք, որ իմ փողերով եւ իմ նյութից է պատրաստում: Սովետական ժամանակ փողերը կոնկրետ ոչ մեկին չէին պատկանում, նրանք պետական էին, եւ մենք կարողանում էինք մեր սեփական կարկանդակները թխել: Եթե պելմենի էինք ուզում պատրաստել, համոզում էինք, որ պելմենիները կարկանդակներից ավելի համեղ են, եթե չէր ստացվում, մեր պատրաստածը սառնարանում էր պահվում, այսինքն` «դարակի» վրա էր դրվում: Գալիս էր ժամանակը եւ մեր ֆիլմերը հանում էին «դարակից», ինչպես այն պելմենիները, եւ հաճախ պարզվում էր, որ նրանք իրենց համը չեն կորցրել եւ շարունակում են հիանալի ստեղծագործություններ մնալ:
– Կինոփառատոնը կարո՞ղ է համատեղ «խոհանոցի» սկիզբ դնել:
– Իհարկե, կարող է: Փառատոնը այն հազվագյուտ դաշտերից է, որտեղ շփում է տեղի ունենում: Մասնագիտություններն ու երկրները հեռանում են իրարից: Աշխարհում ուրիշ որտե՞ղ կարող եք միասին նստած եւ իրար հետ զրուցող ֆրանսիացիների, կանադացիների եւ թուրքերի հանդիպել, եթե ոչ փառատոներում: Մեկը պատմում է իր նոր ֆիլմի մասին, մյուսը` կիսվում է ֆիլմից ստացված տպավորություններով, իսկ պրոդյուսերը իր նոթատետրում գրում է նրանց ազգանունները` մտածելով, թե ինչպե՞ս կարող է նրանց ֆիլմերը իր հեռուստաալիքով ցուցադրել կամ նրանց նոր ֆիլմերի գաղափարներ է տալիս: Հիմա փառատոնը միակ շփման հրապարակն է համարվում, քանի որ կինեմատոգրաֆիստների միությունները հավաքներ եւ կոնֆերանսներ այլեւս չեն կազմակերպում:
– Ինչո՞ւ այլեւս որպես ռեժիսոր աշխատելու ցանկություն չունեք:
– Ռեժիսոր լինելու համար պետք է այնպիսի առաջնորդ լինել, որը համոզված է, որ իր աշխարհայացքը ամենաճիշտն ու լավն է: Ռեժիսորը մասնագիտություն չէ, այլ` բնավորություն: Ես բնավորությամբ դիկտատոր չեմ, ավելի շատ նախընտրում եմ սցենարներ գրել: Հիմա հեռուստատեսության համար Դիքենսի գործերի էկրանավորումն եմ գրում, դիզայնով եմ զբաղվում, ռեստորանների, ակումբների ինտերյերներ եմ նախագծում:
– Կարելի՞ է ասել, որ կինոյում այսօր ճգնաժամ է:
– Ողջ եվրոպական կինոն այսօր խոր ճգնաժամի մեջ է: Եվ, բացի այդ, ամերիկյան կինոյի ճնշման տակ է գտնվում: Ամերիկացիներն առաջինը հասկացան, որ կինոն առաջին հերթին արտադրություն է: Կինոն արվեստ համարել չի կարելի, քանի որ այն արհեստական բնույթ ունի: Յուրաքանչյուր արվեստ մարդու արտահայտվելու բնական ցանկությունից է ծնվում եւ տեխնիկական միջոցների պահանջ չունի: Իսկ եթե ֆիլմից հանենք ժապավենն ու խցիկը, կինոն կդադարի գոյություն ունենալ: Այսօրվա կինոն շատ է տարբերվում այն կինոյից, որը նախկինում կար: Ոչ լավն է, ոչ վատը, այլ` ուրիշ է: Կինոն մուտացիայի է ենթարկվում եւ շուտով կգա տնային խցիկներով նկարահանված ֆիլմերի ժամանակը: Մարդը տանը նստած ֆիլմ կնկարահանի, ինքն իր համար փառատոներ կստեղծի եւ ինքն իրեն մրցանակներ կտա:
– Ամեն ժամանակ իր հերոսներն ունի: Եթե ամերիկյան մոդելի` աշխարհը փրկող հերոսներին հաշվի չառնենք, ո՞ւմ կարելի է այսօրվա Ռուսաստանի հերոսը համարել:
– Եթե «մեր ժամանակի հերոսին» պատկերելու լինեի, ես Իլֆ եւ Պետրովի «Ոսկե ցլիկի» Կորեյկոյին կնշեի: Ոչ թե Բենդերին, որը համակրելի եւ հրապուրիչ խարդախություններ էր անում, այլ` Կորեյկոյին, որը դեղամիջոցները վագոններով էր գողանում եւ առանց վարանելու սովյալների սննդամթերքն էր յուրացնում:
– Այսինքն, գողանում են բոլորը…
– Այն էլ ինչքա՜ն… Եվ կարեւորը` ինչպե՞ս եւ ումի՞ց են գողանում: Բենդերն էլ էր գողանում, բայց նա դա գեղեցիկ էր անում, նա այն մարդկանցից էր փող վերցնում, ում թալանելը մեղք չէր: Վաղվա սերնդի հերոսներ կարող են Կորեյկոյի զավակները դառնալ, որոնք իրենց ծնողների փողերի վրա կանգնած նոր բան կկառուցեն: Հիմա մեր խառը ժամանակներին գնահատական տալը դեռ շատ վաղ է: Պետք է հաշվի առնել, որ, ասենք, պատերազմի մասին պատմող ամենալավ ֆիլմերը պատերազմի ավարտից շատ ժամանակ անց են ստեղծվել: Թեեւ կարելի էր սպասել, որ ճակատամարտերին մասնակցած մարդիկ հենց առաջինը պետք է պատերազմի մասին ֆիլմեր նկարահանեին, քանի որ անմիջական մասնակիցներ են եղել: Բայց տեսեք, որ ամենալավ ֆիլմերը եղան նրանք, որտեղ չկային ոչ կրակոցներ, ոչ պայթյուններ, օրինակ՝ «Բալլադ զինվորի մասին», «Թռչում են կռունկները» ֆիլմերը:
– Գուցե այդ մոտեցումը ճիշտ է նաեւ հայկական ցեղասպանությունը կամ Ղարաբաղյան պատերազմը պատկերել ցանկացող սցենարիստների՞ համար:
– Դա ունիվերսալ կինոյի մոդելն է: Դիստանցիա է պետք: Չի կարելի Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի մասին ֆիլմ նկարահանել եւ ցույց տալ, թե որքան ենք մենք ատում գերմանացիներին, եւ այդ ատելությունը կապել ոչ միայն ֆաշիստների, այլեւ` Գերմանիայի հետ: Լեւ Տոլստոյը գրեց իր «Պատերազմ եւ խաղաղությունն» այն ժամանակ, երբ պատերազմից հետո երկու սերունդ էր մեծացել, Ռուսաստանում շատ ֆրանսիացիներ հրաշալի ապրում էին, իսկ ռուսական ազնվականությունը կրկին ֆրանսերեն էր խոսում: Միայն այդ ժամանակ կարելի էր քիչ թե շատ ճշմարտացի պատմություն պատմել, գնահատել Նապոլեոնի կերպարը, որին, ի դեպ, ֆրանսիացիները հերոս դարձրեցին:
– «Երկաթյա ձեռք» ունեցող միանձնյա ղեկավարները հաճախ են հերոսանում: Կարելի՞ է ենթադրել, որ ժողովուրդը նման ղեկավարի է սպասում:
– Ավելի շուտ կարգուկանոնի սպասում կա: Հիտլերն, օրինակ, շատ լավ սկսեց: Իշխանության գալով, նա կարգուկանոն հաստատեց, սկսեց ճանապարհները վերանորոգել, նոր աշխատատեղեր բացեց: Նա Գերմանիայի օրինական ղեկավարն էր, որին ժողովուրդն ուղղակի պաշտում էր, իսկ երկրում տնտեսական վերելք սկսվեց: Բայց երբ իշխանությունը ոչնչով չի սահմանափակվում, բոլորովին ուրիշ պատմություն է սկսվում: Ես չեմ վախենում, որ Պուտինն անսահմանափակ իշխանություն ձեռք կբերի: Բայց փաստ է, որ ժողովուրդն ուղղակի տենչում է, որ գա որեւէ մեկը, ով կկարողանա կարգուկանոն հաստատել: Իսկ մեր օրերում կարգուկանոն ասելով` հասկանում ենք «Բաժանիր եւ իշխիր» երեւույթը, ինչը չափազանց վտանգավոր տենդենց է: