Տավուշի մարզի Չինարի գյուղը մեր հանրապետության ծայրակետերից է։ Տունը, որտեղ հանգրվանել էինք, ուղիղ գծով մի քանի հարյուր մետր էր հեռու ադրբեջանական պահակակետից, եւ ինչպես տեղացիներն էին ասում՝ նրանք հիմա տեսնում են մեզ։
– Կկրակե՞ն,- հարցնում եմ։
– Կրակելը` չեն կրակի, բայց հաճելի չէ նշանառության տակ լինելը։
Այդ գյուղում, ուր մենք մնացինք մեկ օր, բազմաթիվ ու տարատեսակ խնդիրներ կային, բայց բոլոր խնդիրներից ամենակարեւորը նշանառությունն էր։ Հակառակորդ բանակի նշանառությունը գյուղի մարդիկ ընդունում են որպես պատերազմի օրենք, բայց ոչ մի կերպ չեն հասկանում հայրենի պետության նշանառության բացակայությունը։ Խոսքը մեր բանակի պահակակետերի ու մեր զինվորների մասին չէ։ Նրանք կան, եւ ինչպես ադրբեջանցիներն իրենց դիրքերում, մերոնք էլ մեզ մոտ արթուն հսկում են այն բաժանարարը, որ կոչվում է պետական սահման։
Գյուղացիներից մեկը ցույց է տալիս սարալանջի վարած սեւահողն ու ասում. «Մարդը նշանառության տակ վարել ու ցանել է, ի՞նչ անի»։ Իսկապես, ի՞նչ պիտի անեն այն մարդիկ, ում բախտի բերմամբ թե պատահմամբ բաժին է հասել նշանառության գոտում գտնվող հողը։
Նման դեպքերում, երբ կողմնակի հանգամանքների բերումով հողն անօգտագործելի է դառնում, պետությունը հողատեր գյուղացուն պետք է ազատի հարկից եւ տա փոխհատուցում։ Ինչպես գյուղացիներն էին ասում, պետությունն այնքան գթասրտություն ունեցել է, որ հողատիրոջն ազատի հարկից, բայց փոխհատուցման մասին խոսք անգամ չի եղել։ Գլխացավը բուժելու համար գլուխը կտրելու պես մի բան է ստացվում, քանի որ գյուղացուն ոչ թե հարկից են ազատել, այլ՝ հողից։ Եվ հիմա նա հարկ չի մուծում, բայց չունի նաեւ աշխատելու եւ բարիք ստեղծելու հնարավորություն։
Սարալանջի վարած սեւահողը ցույց տվող գյուղացին ասում է, թե մարդն այնքան է սպասել պետության փոխհատուցմանը, որ ստիպված՝ կյանքը վտանգելով, որոշել է վարել ու ցանել։ Ամեն ինչ արվում է ձեռքով, որովհետեւ, ինչպես գյուղացիներն են ասում, հակառակորդի նշանառուները թույլ չեն տալիս, որ այդ տարածքներում տեխնիկա (տրակտոր, կոմբայն) աշխատի։ Բացի այդ էլ, ոչ մի տրակտորիստ կամ կոմբայնավար խելքը չի թռցրել, որ գնա ու մտնի նշանառության տակ։
Գյուղացիները հեռուստացույցից լսած մի քանի բառ են օգտագործում՝ իբր պետության անգործությունն արդարացնելու համար, բայց հետո իրենք էլ չեն հավատում իրենց ասածին։ Ասում են. «Մեր պետությունը նոր է կայանում», քիչ հետո վրդովված հաստատում, թե ոչ մի պետություն էլ չկա։ «Պետությունը Երեւանն է, երկրորդ քաղաք-պետությունը Լյուքսեմբուրգից հետո»։
Քաղաք-պետություն, ներեցեք, Երեւան վերադառնալու ճանապարհին ես անդադար մտածում էի նշանառության տակ ապրող մարդկանց մասին, ովքեր իրենց բնակավայրերը չեն լքում ոչ այն պատճառով, որ գնալու տեղ չունեն, այլ որովհետեւ զգում են անզեն սահմանապահի իրենց առաքելությունը։ «Նրանք տեսնում են, որ մենք կանք այստեղ, եւ դա բավական է»,- ասում է Չինարիի բնակիչներից մեկը։ Սա հպարտությո՞ւն է, թե՞ հուսահատություն, դժվար է որոշել։ Երբ նայում ես հակառակորդ զինվորի տեսանկյունից, երեւի հպարտություն է։ Բայց երբ Երեւան քաղաք-պետությունից ես նայում, հուսահատությունն էլ մեղմ է թվում։
Ճանապարհին ես հիշում եմ անցած ամռանը Մարտակերտում իմ անցկացրած օրերը։ Հիշում եմ մանկապարտեզի վարիչին, ով քառասունից ավելի երեխայի իր շուրջը հավաքած` ձեռքով ցույց էր տալիս մոտակա դիրքերն ու ասում, թե հակառակորդը երեք կիլոմետր է հեռու։ Սա ի՞նչ է՝ հերոսությո՞ւն, թե՞ հուսահատություն։ Ոչ մեկը, ոչ էլ մյուսը, հատկապես, որ հիշում եմ` մանկապարտեզի վարիչը տեսախցիկի առջեւ կոչ էր անում բոլոր մարտակերտցիներին վերադառնալ հայրենի քաղաք։ Նա՝ մանկապարտեզի վարիչի իր դիրքից, հավաստիացնում էր, թե բոլոր երեխաներին էլ տեղ կլինի, կարծես ամենամեծ խնդիրը երեխաներին մանկապարտեզում տեղավորելն էր։
Իսկ Մարտակերտի շրջանի մի այլ գյուղում դպրոցի տնօրինուհին… Միտքս կիսատ թողնեմ ու ասեմ, որ դպրոց ասվածը կատարյալ ավերակ էր, աշակերտների թիվն էլ հազիվ տասը… Այ, այդ դպրոցի տնօրինուհին չինարեցիների նման ասում էր, թե մեր պետությունը նոր է, շատ բան չենք կարող պահանջել։ Եթե նա պետությունից համակարգիչներով եւ ուսումնական լաբորատորիաներով հագեցած դպրոց չպահանջեր, հարմարվողականությունը գուցե հասկանալի լիներ, բայց չէր պահանջում նորմալ տանիք, որ աշնանն ու գարնանն աշակերտների գլխին ջուր չկաթի։
Մեկ օր նշանառության տակ մնալով՝ ես կորցրեցի ապագայի ու պատմության սահմանը։ Նույն մարդը, ով խոսում էր պետության կողմից արհամարհված ու մոռացված լինելուց, մտքով արագ թռչում էր միջնադար, երբ մեր Վահրամ իշխանը ծայրից ծայր բոլոր հողերն էր միավորում… Հետո կտրուկ անցում կատարում «Սահման պահող զինվոր տղեք» երգին։
«Այ, էս մի սարի վրա մենք ենք, էն մեկի վրա` իրանք, էն մյուսի վրա մենք ենք, էն մեկելի վրա՝ իրանք…»,- ցույց էին տալիս ու բացատրում չինարեցիները։ Հետո ասում էին, թե «իրանք» էլ են շատ տուժել, թե «իրանք» էլ չեն կարողանում նշանառության տակ գտնվող հողերը մշակել։
– Ի՞նչ կլինի, եթե մի օր արթնանաք ու տեսնեք, որ դիրքերը չկան,- հարցնում եմ մի մարդու, ում ճանապարհից վերցրել տանում եմ հարեւան Այգեձոր գյուղը։
«Ինչ կլինի՞,- մտածում է մարդը,- ի՞նչ պիտի լինի, ստեղից 170 կիլոմետր գնում հասնում ենք Սադախլո, Սադախլոն ավելի մոտիկ կլինի, բայց էդ բաները վերեւներում են որոշում»։
Խեղճ մարդը երեւի չգիտեր, որ «վերեւներում» ինչ-որ բան որոշելուց առաջ պետք է իմանան, թե ինչ է նշանակում ապրել նշանառության տակ։ Հիմա կասեն, էդ ո՞վ չգիտի, մեր նախագահն էն ժամանակ պաշարված քաղաքում, նշանառության տակ որ «վոին» էր, դուք ո՞ւր էիք։ Այո, գուցե, բայց խաղաղությունն ամբողջ տարողությամբ գիտակցելու համար պատերազմի փորձառությունը բավական չէ, պետք է հարգել ամենաառանձին մարդուն։