– Ինչպիսի՞ն են Ձեր տպավորությունները վերջերս Մոսկվայում տեղի ունեցած Մամուլի համաշխարհային կոնգրեսի վերաբերյալ:
– Ես որեւէ բան ասել չեմ կարող, քանի որ ամբողջությամբ չեմ մասնակցել կոնգրեսին, այլ ընդամենը կլոր սեղաններից մեկին եմ մասնակցել` որպես բանախոս (թեման, իհարկե, շատ լուրջ էր՝ նվիրված մամուլի, խոսքի ազատությանը), այդ պատճառով իմ կողմից պարզապես թեթեւամտություն կլինի արտահայտվել կոնգրեսից իմ տպավորությունների մասին: Ընդամենը հասկացա, որ կոնգրեսը շատ բազմամարդ էր, շատ ներկայացուցչական, շատ լուրջ, եւ ամենատարբեր կարծիքներ էին արտահայտվում՝ շատ հետաքրքիր, խորը, հեղինակավոր: Հավանաբար շատ ընդհանուր բաներ եմ ասում, որ կարող է բավարար չլինել, իսկ ավելի կոնկրետ ոչինչ ասել չեմ կարող:
– Կոնգրեսն անցնում էր «Ռուսաստանը ստերեոտիպներից դուրս» կարգախոսով, բայց միաժամանակ կոնգրեսի մասնակիցներից շատերի պատկերացումները Ռուսաստանի մասին ամենաքիչը անսպասելի էին հենց կազմակերպիչների համար: Անձամբ ես, օրինակ, այսպիսի հարց լսեցի. «Ճի՞շտ է, որ ռուսները ձմռանն ուտում են իրենց երեխաներին», «Ճի՞շտ է, որ ձմռանը Արբատում երկու մետր ձյուն է նստում», եւ այլն: Եվ սա` այն դեպքում, երբ այստեղ եկել էին բավականին կրթված մարդիկ…
– Դե գիտեք, դա նույն «սերիայից» է, երբ որոշ ռուսներ կարծում են, թե Աֆրիկայում մարդիկ ծառերի վրա են ապրում: Ներողամիտ լինենք…
– Երեւի թե ծեծված հարց է, սակայն ի՞նչ է Ձեզ համար խոսքի ազատությունը:
– Խոսքի ազատությունը մտքի ազատությունն է, արտահայտվելու ազատությունն է, ներքին «խմբագրի» բացակայությունն է: Յուրաքանչյուր մարդ պետք է պատասխանատվություն կրի եւ՛ ինքն իր, եւ՛ իբրեւ լրագրող իր հանդիսատեսի ու ընթերցողի առջեւ: Սակայն դա պատասխանատվություն է, եւ ոչ թե վախ այն բանի համար, որ հանկարծ կասես ինչ-որ մի բան, որի համար «գլխիդ կտան»: Դա պարզապես մարդկային պատասխանատվություն է՝ «ավելի չվնասել», դա Հիպոկրատի երդման պես մի բան է: Սակայն երբ պատասխանատվությունը վերաճում է վախի, դա արդեն պատասխանատվություն չէ, այլ ազատության բացակայություն:
– Իսկ ի՞նչ է Ձեզ համար «լրագրողական ընկերակցության ինքնակարգավորումը», որի մասին կոնգրեսում ասում էր Վլադիմիր Պուտինը:
– Չգիտեմ՝ ի՞նչ նկատի ուներ նախագահ Պուտինը, իրականում «լրագրողական ընկերակցության ինքնակարգավորումը» լրագրողական ընկերակցության ներսում դարվինյան բնական ընտրության պես մի բան է, այլ կերպ ասած՝ պետք է մնա ուժեղագույնը, ամենատաղանդավորը, եւ դա բնական է: Ինձ թվում է, որ վերջին տարիներին Ռուսաստանում ընդհանուր լրագրողական մակարդակը իջել է, ես խոսում եմ եւ՛ հեռուստատեսության, եւ՛ թերթերի լրագրողների մասին: Դա մի շարք պատճառների հետ է կապված: Իմ կարծիքով՝ քաղաքական պատճառներն այս հարցում վերջին տեղում չեն: Հիմա բեւեռացում է տեղի ունեցել: Ես ուշադիր հետեւում եմ. դա բեւեռացում է, որի կենտրոնում, երեւի, Պուտինի ֆիգուրն է: Հետաքրքիր բան է ստացվում. քաղաքական լրագրողները բաժանվում են երկու մասի՝ ովքեր ԿՈՂՄ են Պուտինին եւ ովքեր ԴԵՄ են Պուտինին: Իսկ նրանք, ովքեր, ձեր խոնարհ ծառայի նման, ոչ կողմ են, ոչ դեմ են Պուտինին, այլ կողմ կամ դեմ են նրան՝ կախված այն բանից, թե ինչ է Պուտինն ասում ու անում: Այ սա է անհասկանալի: Այսինքն՝ լրագրությունը դառնում է, ես կասեի, միաշերտ, այդ պատճառով էլ՝ չափազանց պարզունակ: Պուտինի օրինակն ընդամենը օրինակներից մեկն է:
– Ձեր կարծիքով՝ «գունավոր հեղափոխություններն» ինչպե՞ս են ազդել Վրաստանի եւ Ուկրաինայի խոսքի ազատության վրա: Ուկրաինայի ներկայացուցիչը Կոնգրեսի կլոր սեղաններից մեկի ժամանակ ասում էր, թե ինչ հրաշալի են ապրում լրագրողներն Ուկրաինայում խոսքի լիակատար ազատության պայմաններում:
– Ես պատրաստ չեմ ոչ ժխտելու, ոչ հաստատելու իմ ուկրաինացի գործընկերոջ ասածը, քանի որ պատրաստ չեմ գնահատական տալու Ուկրաինայում եւ Վրաստանում խոսքի ներկայիս ազատությանը մի քանի տարի առաջ եղածի համեմատ:
– Հայաստանի նախագահ Ռոբերտ Քոչարյանի հետ հարցազրույցի ժամանակ Դուք նրան հարց տվեցիք Հայաստանի եւ հայերի վերաբերմունքի մասին Ռուսաստանի եւ ռուսների նկատմամբ: Հարցը կցանկանայի հակադարձել՝ ինչպե՞ս են Ռուսաստանը եւ ռուսները վերաբերվում Հայաստանին եւ հայերին:
– Ցավով պետք է նշեմ, որ Ռուսաստանը բազմազգ երկիր է, ես չեմ կարող ասել, թե Ռուսաստանը սկզբունքորեն ազգայնամոլական երկիր է: Սակայն վերջին տարիներին քսենոֆոբիան (այլատյացությունը) խիստ զարգացել է, եւ դա մեծ խնդիր է: Մասնավորապես, զարգացած է կովկասոֆոբիան: Ես Ամերիկա հայտնագործած չեմ լինի, եթե ասեմ այդ մասին: Ամերիկա չեմ հայտնագործի նաեւ, եթե ասեմ ձեզ համար թերեւս բավականին վիրավորական մի բան. սովորական միջին ռուս մարդու համար (նկատի ունեմ ոչ ինտելիգենտ մարդուն, թեեւ դա վերաբերում է եւ բարձրագույն կրթություն ունեցող շատ մարդկանց, ինտելիգենտի եւ բարձրագույն կրթություն ունեցողի միջեւ միշտ չէ, որ կարելի է հավասարության նշան դնել) ոչ մի տարբերություն չկա հայի, վրացու, ադրբեջանցու, ավարի միջեւ: Ցավոք սրտի, բոլորն էլ դեմքով իրար նման են ու բոլորն էլ կովկասցի են: Մի կողմից` դա լավ է, քանի որ, իրոք, չի կարելի մարդկանց բաժանել ոչ ըստ ռասաների, ոչ ըստ կրոնի կամ էթնիկ պատկանելության, մյուս կողմից՝ ի՞նչ տարբերություն՝ հա՞յ ես, թե՞ ադրբեջանցի, եթե լավ մարդ ես, կամ էլ, հակառակը՝ վատը: Տարբերություն չկա, թե որ ազգից ես… Սակայն այս դեպքում տարբերություն չդնելը հաճախ բացասական բնույթ է կրում: Ոչ բոլորն են հավասար (ես նրանց տարբերում եմ միայն ըստ խելքի, ազնվության եւ այլն), իսկ կոնկրետ այս դեպքում նրանք արտաքինով բոլորն իրար նման են, նրանք կովկասյան ազգության դեմք են: Եվ սա շատ լուրջ խնդիր է, նախեւառաջ` ռուսաստանցիների համար, մեզ համար, Ռուսաստանի ժողովրդի համար, սա անկասկած լուրջ խնդիր է, եւ դրա դեմ պետք է պայքարել:
– Ռուսաստանը միշտ էլ եղել է բազմազգ երկիր: Սակայն ինչո՞ւ են վերջին ժամանակներս այդքան շատ ազգայնամոլական կուսակցություններ եւ կազմակերպություններ ստեղծվում, եւ ո՞ւմ կողմից են աջակցություն ստանում:
– Ցավոք, հիմա այդ թեման մեծ պահանջարկ ունի: Ազգայնամոլությունը քաղաքական առումով լավ է վաճառվում: Դա կապված է շատ ռուսաստանցիների կայսերական կարոտի հետ, այսպես կոչված՝ հետկայսերական սինդրոմ է՝ ԽՍՀՄ-ի փլուզումից հետո որոշակի թերարժեքության բարդույթի հետ միասին: Ազգայնամոլությունն ընդհանրապես շատ հեշտ է ընկալվում, հեշտ է դրանով վարակել, ինչպես ցանկացած վատ հիվանդությամբ: Հիմա այն ժամանակաշրջանն է, երբ վտանգավորության աստիճանի պոպուլյար է:
– Դուք եղե՞լ եք Հայաստանում: Ի՞նչ տպավորություններ ունեք:
– Այո, եղել եմ: Գեղեցիկ երկիր է, շատ հյուրասեր ժողովուրդ է, իսկապես զարմանալիորեն սիրում է Ռուսաստանը: Ամեն ինչ զարմանալի պարզ է: Ես դժվարանում եմ գտնել մի երկիր, որտեղ այդքան սիրում են Ռուսաստանը: Իրականում դա այդպես է, եւ դա ինձ զարմացրել է: Կարելի է տարբեր պատճառներ հնարել, եւ դրանցից շատերը հավանաբար արդարացի կլինեն, բայց փաստը մնում է փաստ:
– Ի՞նչ եք կարծում, ի՞նչը կարող է դառնալ Հայաստանի խորհրդանիշը, բրենդը համաշխարհային մակարդակով, բացի, իհարկե, հանրահայտ կոնյակից:
– Կոնյակից բացի… Հայաստանի բրենդը… Հըմ… Չգիտեմ: Իսկ Ռուսաստանի՞ բրենդը: Օղի՞ն: Ա՞րջը: Իսկ ԱՄՆ-ի բրե՞նդը: Շատ քիչ ազգեր ու երկրներ կան, որտեղ հեշտ է բրենդ գտնելը: Օրինակ՝ Հոլանդիան կոչում են «կակաչների երկիր», նրանք իրենց համար այդպիսի գեղեցիկ բրենդ են հորինել, նրանց բախտը բերել է: Իսկ ընդհանուր առմամբ այդպիսի երկրները քիչ են: Չգիտեմ, չեմ կարող ասել, թե ո՞ր բրենդը լավ կլինի Հայաստանի համար: Ի դեպ, կոնյակն էլ վատ չէ: Ձեր կոնյակը հո լավն է:
– Երկիրը պետք է ճանաչի իր հերոսներին: Հետաքրքիր է, իսկ մյուս երկրները գիտե՞ն մեր հերոսներին: Պատմական դեմքերի, անձանց ի՞նչ անուններ կարող եք միանգամից հիշել: Պարտադիր չէ, որ նրանք Հայաստանում ապրած լինեն. մենք մեծ սփյուռք ունենք, հայտնի մարդիկ շատ են:
– Ջիգարխանյան, Հարություն Հակոբյան, Իշտոյան…(ծիծաղում է): Չէ, իրականում կարելի է երկար շարունակել, դրանց մեջ երգիչներ կան, դերասաններ, սպորտսմեններ…
– Գոյություն ունի մի մշտական հայկական հարց՝ կապված դրա հետ: Օտար երկրների հայտնի շատ մարդիկ ազգությամբ հայ են: Դրա համար էլ, օրինակ, Այվազովսկին եւ Հայաստանում, եւ Ռուսաստանում համարվում է ազգային մեծ նկարիչ:
– Պուշկինն էլ մեծ եթովպական բանաստեղծ է…
– Գոյություն ունե՞ն սահմանափակումներ՝ սա մերն է, իսկ սա՝ ձերը, հերոսների վրա «հեղինակային իրավունքները» տարածվո՞ւմ են:
– Գիտեք, սահմանափակումներ չկան: Այ դա, ի դեպ, հրաշալի է, քանի որ հնարավոր չէ Այվազովսկուն մեջտեղից կիսել: Թող նա լինի եւ հայ, եւ ռուս մեծ նկարիչ, Աստծո սիրուն: Նա կհերիքի երկու ազգերին էլ: Եվ շատ լավ է, որ երկու ժողովուրդն էլ նրան իրենցն են համարում, դա մերձեցնում է ազգերին:
– Ի՞նչ եք կարծում, Ռուսաստանում գոյություն ունի՞ այլ ազգերի մշակույթի եւ լեզվի պահպանման խնդիր:
– Նկատի ունեք համայնքնե՞րը:
– Այո:
– Իհարկե, գոյություն ունի, սակայն այստեղ տարբեր սփյուռքներ տարբեր կերպ են խնդիրը լուծում: Ընդհանրապես, սկզբունքորեն համայնքներում պահպանվում են եւ լեզուն, եւ մշակույթը. դա կարող են լինել եւ Ամերիկայի իտալացիները, եւ Ֆրանսիայի հայերը, եւ ողջ աշխարհի հրեաները, որոնք պահպանել են իրենց կրոնը, մշակույթը, կարողացել են գոյատեւել սփյուռքում, նույնիսկ ստեղծել են իրենց երկիրը՝ վերադարձել են իրենց պատմական հայրենիք: Ընդհանրապես, թերեւս, դա ազգային մշակույթի ամրության խնդիր է: Կարծում եմ, եթե տվյալ մշակույթն ուժեղ է, խորն է, ապա այն արմատ կտա ցանկացած հողում, այդ թվում՝ եւ օտար:
– Դուք ռուսերե՞ն եք մտածում:
– Իհարկե, ես «մոսկվացի» եմ: Ցավոք, ես երբեք վրացերեն չեմ իմացել: Իմ մայրենին ռուսերենն է, ես մոսկվացի եմ: Ես մտածում եմ ռուսերեն, եւ երեւի ողջ կյանքում ռուսերեն էլ կմտածեմ:
– Կա՞ն արդյոք այնպիսի ազգային սովորություններ, որ ձեր ընտանիքում փոխանցվում են սերնդից սերունդ:
– Վրացերենը՝ ոչ: Նույնիսկ հայրս, որ մանկությունն անցկացրել է Վրաստանում, վրացերեն հասկանում էր, սակայն երբեք ազատ խոսել չէր կարողանում, քանի որ ընտանիքում ռուսերեն էին խոսում: Պապս ու տատս իրար հետ ռուսերեն էին խոսում: Պապս վրացերեն գիտեր, դա նրա մայրենի լեզուն էր, բայց տատս խոսում էր ռուսերեն:
– Հայաստանն ու Վրաստանն իրենց ողջ պատմության ընթացքում ձեռք ձեռքի են գնացել, համագործակցել են, ընդ որում՝ բարեհաջող: Իսկ հիմա ինչպե՞ս եք տեսնում երկու երկրների հետագա հարեւանությունը:
– Նույնպես բարեհաջող: Գիտե՞ք, ընդհանրապես հարեւան երկրները հաճախ են իրար հետ լուրջ խնդիրներ ունենում, դրա օրինակն են Հայաստանն ու Ադրբեջանը: Կա Բաքու քաղաքը, որ, ինչպես գիտենք, ինտերնացիոնալ քաղաք է եղել, եւ բոլորին է հայտնի, թե ինչ կատարվեց այնտեղ հետո: Կա Թբիլիսին, նույնպես ինտերնացիոնալ քաղաք, այնտեղ էլ, որքան ես գիտեմ, բավականին տհաճ բաներ են կատարվել նախագահ Գամսախուրդիայի օրոք, որն ազգայնամոլական քաղաքականություն էր վարում, եւ դրա հետեւանքով տուժեցին շատ հայեր, որոնք դարեր շարունակ, սերնդե սերունդ ապրել են Թբիլիսիում: Կարծում եմ՝ շնորհիվ այն բանի, որ Հայաստանն ու Վրաստանն ավելի մոտ են իրենց կրոնով, քան, ասենք, հայերն ու ադրբեջանցիները, նրանց ապագան կարող է ավելի պակաս պրոբլեմատիկ լինել:
– Եվ, վերջին հարցը. ինչպիսի՞ն եք պատկերացնում Հայաստանը մի տասը տարի հետո:
– Ես շատ լավ եմ վերաբերվում Հայաստանին եւ հայ ժողովրդին, շատ մեծ ջերմությամբ, եւ հույս ունեմ ու ցանկանում եմ, որ Հայաստանը տասը տարի անց լինի ծաղկուն, հարուստ, խաղաղ երկիր: