Կինոռեժիսոր Էդգար Բաղդասարյանը բավականին անզիջում հայացքներ ունի, նկարահանում է այն պատմությունները, որոնք վերապրել եւ զգացել է սրտի խորքում: Համարում է, որ ամենամեծ պահանջարկ ունեցող թեման մարդու միստիկական անկրկնելիությունն է: Ու թեեւ միշտ իր ֆիլմերի սցենարներն ինքն է գրում, սակայն «զզվում» է այդ աշխատանքից: Եվ աշխատում է կեղծ դերասանության ու ֆալշի ճանապարհը փակել: Կինոն ոչ գրականություն է, ոչ էլ թատրոն, դա յուրահատուկ լեզու է, որին տիրապետելով, կարող ես մի քանի ժամ հանդիսատեսի ուշադրությունն էկրանին սեւեռել, եւ նա չի զղջա դրա մասին: Է. Բաղդասարյանի վերջին` «Մարիամ» ֆիլմի հերոսների հետ կարելի է վիճել, չհասկանալ նրանց, մոլորվել այլաբանությունների լաբիրինթոսում, սակայն ֆիլմը հանդիսատեսին «բաց չի թողնի» ու մտածելու առիթներ կտա: Շուտով ռեժիսորը նոր ֆիլմ կնկարահանի, որը հեղինակի բնորոշմամբ` «պարզագույն» ֆիլմ է լինելու: Ֆիլմի հերոսին հանդիսատեսն էկրանին չի տեսնի, նա ներկա է լինելու իրեն շրջապատող մարդկանց կյանքում եւ կոտրելով շատերի կյանքը` ներում է խնդրելու: Է.Բաղդասարյանը երազում է ֆիլմը նկարահանել Շոն Պենի հետ. «Գուցեւ համաձայնի, որովհետեւ նա մեծ դերասան է եւ իսկական խենթ»:
– Ձեր վերջին` «Մարիամ» ֆիլմը կարող էր ակտիվ փառատոնային կյանք ունենալ եւ տարբեր երկրներում ցուցադրվել: Մտադրություն կար նույնիսկ այն Կաննի փառատոն ուղարկել: Ինչո՞ւ չստացվեց:
– «Մարիամով» ոչ ոք լուրջ չի զբաղվել, քանի որ դա ոչ մեկին պետք չէ: Ինքս էլ չեմ զբաղվում եւ ֆիլմերին որպես խորթ զավակների եմ վերաբերվում: Երեւի այն պատճառով, որ ինձ ավելի շատ է հետաքրքրում այն ֆիլմը, որը դեռ նկարահանված չէ: Ոչ մի փառատոնի հատուկ չեմ դիմել, չեմ խնդրել: Որտեղ էլ որ ֆիլմը ցուցադրվել է` կամ պատահական է եղել, կամ էլ զուգադիպում: Համոզված եմ, որ ֆիլմը դեռ իր ճակատագիրը կգտնի:
– Վերջին հայկական ֆիլմերը հաճախ խիտ հագեցած են այլաբանություններով եւ միստիկայով: Ինչո՞ւ չեն նկարահանվում ֆիլմեր, ասենք՝ մեր նմանների, հարեւանների մասին:
– «Մարիամի» բոլոր պերսոնաժները կոնկրետ ու շատ ադեկվատ մարդիկ են: Եվ, որ շատ կարեւոր է, խաղում են առանց այն թատերական փայլի, որը միշտ կա ուրիշ ֆիլմերում: Այո, նրանց հետ միստիկական բաներ են կատարվում, բայց, միեւնույն է, հանդիսատեսի մոտ տարակուսանք է մնում` դա իրակա՞ն է, թե՞ ոչ:
Ուրիշ ռեժիսորների մասին խոսել չեմ կարող, բայց իմ հաջորդ` «Ներում» ֆիլմը պարզագույն պատմություն է մի մարդու մասին, ով ներում է խնդրում այն մարդկանցից, ում կյանքը կոտրել է` կնոջից, սիրուհուց, մանկության ընկերներից, երեխաներից: Իսկ միստիկան միշտ էլ կա մեր կյանքում: Բոլորս բժիշկներ ենք, կարծում ենք, որ մարդը դա երկու թոք, լյարդ ու սիրտ է: Բայց իրականում բոլորս էլ ներսում նույնն ենք, մեր տարբերությունն է միստիկական: Ես թքած ունեմ արդիականության վրա, քանի որ այն, ինչը հիմա պահանջարկ ունի, ինձ համար զզվելի է:
– Իսկ ի՞նչն է պահանջարկ վայելում:
– Անեկդոտը: Հարցը նրանում է, որ այն 500 հանդիսականը, որը ֆիլմ դիտելու համար է դահլիճ եկել, պետք է իր հարցերի պատասխանները ստանա: Բայց այսօրվա հանդիսատեսը մտածել, նույնիսկ` ինքն իրեն հարցեր տալ չի ուզում: Եվ առաջին հերթին դա իշխանություններին է ձեռնտու, քանի որ ապուշներին ղեկավարելն ավելի հեշտ է: Սկզբում պետք է նրանց լիակատար ապուշ դարձնել, որպեսզի հետո հնարավոր լինի նրանց ձայները 1000 դրամով գնել:
Մեր ինտելիգենցիան փտած է: Իսկ դա պիտի ազգի էլիտան լինի: Նկատի չունեմ էլիտար ջուրը կամ էլիտար մեքենաները, որոնց շարունակությունը շուտով էլիտար մայթերն ու ցայտաղբյուրները կլինեն: Էլիտան, սերուցքը հոգեւոր սկիզբն է, որը գնել կամ վաճառել չի լինի: Հոգեպես ուժեղ, խիղճ ունեցող մարդուն սպանել, անարգել կամ ծախել չես կարող, նա նման փորձություններից միայն ավելի է ամրանում եւ ուժեղանում: Իսկ մեզ մոտ կարելի է գնել անխտիր բոլորին: Մեկին` 100 դոլարով, մյուսին` 1000 դոլարով, երրորդին` պաշտոնով, շքանշանով կամ էլ կոչումով: Սարսափելի հոգեւոր դեգրադացիա ենք ապրում: Զարմանալի է, թե ինչպես է պետք մեր հասարակության մեջ երեխաներին դաստիարակել: 12 տարեկան որդի ունեմ եւ չգիտեմ` ինչպե՞ս բացատրել նրան` ո՞րն է ճիշտը: Ես նրան մեկ բան եմ ասում, իսկ դրսում նա բոլորովին այլ բան է տեսնում: Անձի երկատվածություն է առաջ գալիս, որը կարող է շիզոֆրենիա ծնել: Երեխան չի կարող հասկանալ` ինչո՞ւ է իր հիմար հայրն ինչ-որ արժեքների մասին խոսում, երբ բոլորը բոլորովին այլ օրենքներով են ապրում: Նյութապաշտության հասարակությունն աղետ է անձի համար: Մենք բրենդի սպառողներ ենք դարձել: Հեռուստաալիքներից մեկում նույնիսկ մի երիտասարդ` ավտոմեքենա ներկայացնելով, ասում է` ծնվել է 1994 թվականին, կարծես մեքենան շնչավոր լինի: Ֆետիշիզմը հանգեցնում է նրան, որ մեքենան էլ է կենդանի արարած դառնում: Համոզված եմ, որ շուտով մեր նյութապաշտությունը մեզ կուշտ ու դատարկ կդարձնի:
– Ի՞նչը կարող է փրկել մեզ:
– Արվեստը, որը պետք է զարգացնել եւ ներարկել: Թեկուզեւ` եթե այն դեռ միայն մի քանի տասնյակ մարդու է հետաքրքիր: Ռեժիսորներից շատերը բողոքում են, որ մեծ դժվարություններով են իրենց ֆիլմերը նկարահանում: Աստծո սիրո, եթե դժվար է, գնացեք վագոններ բեռնաթափեք: Ո՞վ ասաց, որ պետք է հեշտ լինի: Իսկ այն մարդուն, որն օրեր շարունակ արեւի տակ շենքներ է կառուցում, ավելի՞ հեշտ է: Այդ շինարարին արվեստ է պետք, որը կարող է արթնացնել եւ օգնել սեփական ներաշխարհը հասկանալ: Բայց մասսայական կուլտուրան նրան ասում է` դու հոգնել ես, բա քեզ պե՞տք է կինո նայել ու գլուխդ ցավեցնել, ավելի լավ է` գնա տուն, պառկիր բազմոցին եւ զվարճացիր, անեկդոտներ նայիր, որպեսզի վաղը նորից թարմ ուժերով աշխատանքի գնաս: Այսինքն, նպատակը մարդուն ապուշ սարքելն է:
– Երեւի շատ այլ երկրներում էլ է մարդու նման ռոբոտացում տեղի ունենում:
– Ֆրանսիայի նախագահ Ժակ Շիրակը վիետնամցի ուսանողների հետ հանդիպման ժամանակ ասել է. «Եթե մենք արվեստին շուկայական հարաբերությունների տեսակետից նայենք, կկորցնենք արվեստը»: Ուշադրություն դարձրեք, թե ո՞վ եւ որտե՞ղ է նման բան ասում: Իսկ մեր ղեկավարներն ասում են` մեզ Փարաջանովներ եւ Ֆելինիներ պետք չեն, մեզ ընտրություններ են պետք, որի ընթացքում ժողովուրդը մեզ կսկսի սիրել:
– Եվ «Հայֆիլմը», եւ ձեր ղեկավարած «Արմենիոզ ստուդիոզը» մասնավոր են: Կինոարտադրությունը մասնավոր դարձնելով կարելի՞ է հուսալ, որ նորաստեղծ ֆիլմերն ավելի լավը կլինեն եւ միայն ղեկավարների ճաշակին համապատասխան չեն լինի:
– Կինոստուդիաներն անշուշտ կաշխատեն, բայց ի՞նչ կնկարահանեն, չգիտեմ: «Հայֆիլմի» սեփականատերերն ամեն ինչ կանեն, քանի որ լավ իմաստով` ամբիցիոզ են: Բայց կինոն պիտի մասնավորների ճաշակից կախված չլինի, հուսով ենք, որ Կինոկենտրոնի գաղափարը կպահպանի մեր կինոտեսակը: Իսկ մենք ունենք մեր ուրույն տեսակը: Այո, մենք ավելի ծանր ենք: Գնչուին կարող ես շաքարից քաշած օղի տալ, եւ նա կսկսի երգել: Մենք այդպիսին չենք, մենք խմում ենք, սկսում ենք լաց լինել կամ դուդուկ նվագել: Եթե այստեղ որոշեն ամերիկյան կինո նկարահանել, ես նրանց առաջին թշնամին կլինեմ: Մեր կինոն չի կարող նմանվել ամերիկյան ստանդարտներին: Դա նույնն է, որ ուզես ճապոնական ազգային կերակուր ուտել, եւ քեզ համբուրգեր առաջարկեն: Ու սկսես մեր խոհարարներին ասել, որ այսուհետ հայկական կերակուրը ոչ թե տոլման է, այլ` համբուրգերը: «Հայֆիլմը» նախեւառաջ մեկ խնդիր ուներ` տեխնիկական վերազինումը: Հիմա շատ սուր է դրված կադրեր պատրաստելու խնդիրը: Այսօր կինոարտադրության մեջ մտնելը տապալում է նշանակում, ռեժիսորներն ահռելի ռեսուրսներ պետք է ծախսեն` ֆիլմն ավարտելու համար: Դրա համար միայն տաղանդը քիչ է: Պետք է տաղանդն օգտագործելու տաղանդ ունեցող մարդիկ լինեն: Այդպիսի մարդիկ կան, որոնք պատրաստ են կինաարտադրությունն առաջ հրել:
– Ձեր ստուդիայի ծառայությունները շատ թանկ են:
– Նրանք իրենց տեսակի մեջ ամենաէժանն են: Ստուդիայում այնպիսի սարքավորումներ են, որոնք ոչ թե կինոյի այսօրվա, այլ` վաղվա օրն են:
Բայց դրանք երբեք չեն կարողանա իրենց ծախսերը փակել: Նույնիսկ Տարանտինոյի հետ աշխատող մոնտաժողն ասաց մեզ, որ այս սարքավորումները Հայաստանի համար չեն: Բայց հարց է ծագում, ավելի լավ է չունենա՞նք, միշտ ուրիշների՞նը սպառենք: Ինչո՞ւ պիտի Մոսկվայում մեր կինոբյուջեները թողնենք: Մենք դեռ նոր ենք սկսում բարձր տեխնիկայի հետ աշխատել սովորել:
– Դուք հաճախ եք ասում` որքա՞ն ժամանակ պիտի երիտասարդ ռեժիսոր կոչվեմ: Կինոերիտասարդություն չկա՞:
– Երիտասարդների մեջ առաջին հերթին բողոք եմ ուզում տեսնել: Երիտասարդը պիտի ցանկանա ջարդել աշխարհը, հանդիսատեսին հաղորդակցման կանչի ու, վերջիվերջո, կատարսիսի` մաքրագործման հասցնի: Բայց այսօր երիտասարդները ֆիլմ են նկարահանում միայն նրա համար, որպեսզի տիտրերում վեց տեղ իրենց ազգանունները գրեն: Անգամ կլիպների մեջ է այդպես: Երիտասարդների մեջ ցավ չկա, իսկ արվեստը կարող է միայն ցավից ծնվել:
– Փորձե՞լ եք ինստիտուտում դասավանդել:
– Յոթ օր միայն: Երբ ուսանողը հարցրեց ինձ` Կուրոսավան ո՞վ է, ամեն ինչ վերջացավ: Դա նույնն է, ինչ Կոնսերվատորիայի երկրորդ կուրսի ուսանողը հարցներ` Բախն ո՞վ է: Ի՞նչ կարելի է անել դրանից հետո: Երեւի պետք է ինստիտուտի շենքը քանդել եւ փոխարենը սաունա կառուցել, որպեսզի իրար չխաբենք:
– «Մեկ ազգ, մեկ մշակույթ» փառատոնի կարգախոսներին հավատո՞ւմ եք:
– Այդ փառատոնը պրոպագանդա է, այն դեպքում, որ ոչ ազգ ունենք, ոչ էլ մշակույթ: Լավ կլիներ ասեին` վեց ազգ, վեց մշակույթ, քանի որ մեր ինքնությունը հասկանալու համար պետք է հասկանալ` ինչում է մեր տարբերությունը: Ինձ թվում է, որ մեր քաղաքում իսկ մի քանի ազգ կա: Ֆրիդրիխ Դյուրենմաթն ասել է` երբ պետությունը ցանկանում է իր զավակներին սպանել, ինքն իրեն Հայրենիք է կոչում: Նման մոտեցում ես մեր պետության մեջ եմ տեսնում: Ինձ ոչինչ չէր կարող ստիպել իմ հայրենի քաղաքից հեռանալ, ցուրտ տարիներին վառարան եմ վառել, ճրագի լույսի տակ գիրք եմ կարդացել եւ զարմացել եմ` ինչպե՞ս կարելի է հեռանալ Երեւանից: Բայց հիմա լրջորեն մտածում եմ այստեղից գնալու մասին, որովհետեւ ազգին բնորոշ երկու հատկանիշներն էլ` լեզուն ու մշակույթը, ինձ համար խորթ են, «իմը» չեն: Ազգի մեջ նոր ազգ է ձեւավորվում` իր սեփական լեզվով ու կուլտուրայով: Եվ այդ սուբազգը, որի հետ ես ոչ մի ընդհանուր բան չունեմ, ռաբիս է լսում ու անեկդոտներ է սպառում: Բազմաթիվ հեռուստաալիքներն իրենք զվարճալիքներով այնքան են փափկացնում մարդու ուղեղը, որ նա հեշտ ընկալելի է դառնում:
– Գուցե պահանջա՞րկն է ստիպում նման հաղորդումներ ու ֆիլմեր առաջարկել հանդիսատեսին:
– Չեմ հավատում: Պետք չէ կարծել, որ մեր ժողովուրդն այդքան հիմար է: Լավ բան տաս` լավ բան կուզի:
– Ֆիլմեր քիչ են նկարահանվում, բայց կինոյի մարդկանց միջեւ զարմանալի լարում կա: Ոչ ոք ուրիշի գործը գովել չի ուզում: Մեր կինոռեժիսորները կարծես միշտ հավանում են միայն իրենց արածը:
– Կինոյում հիմա մի քիչ այլ, ավելի լավ վիճակ է: Ես ինքս էլ էի այդպիսին, հասցրեցի բոլորի հետ հարաբերություններս փչացնել: Պարզապես մի օր հոգնեցի: «Հայֆիլմ» մտնելիս պետք էր քծնել, յուրաքանչյուր ֆիլմ դիտելուց հետո պարտավոր էին շնորհավորել, թեեւ անձամբ ես շնորհավորելու առիթներ պարզապես չէի տեսնում: Կարող եմ նստել, վիճել ռեժիսորի հետ նրա ֆիլմի կառուցվածքի, հոգեբանական ազդեցության մասին, բայց երբ դա չկա, ինչի՞ մասին խոսեմ: Կարող ենք խոսել, եթե զրոյից ենք սկսելու խոսել, բայց մինուս տասի դեպքում խոսել չենք կարող: Օրինակ, թատրոնում ես 15 րոպեից ավելի ոչ մի ներկայացում դիտել չեմ կարողանում, անհասկանալի սինթետիկ ու ֆալշ բաներ են բեմադրում: Մարդիկ «ուռա» են գոչում, հետո թույն թքելով դուրս են գալիս թատրոնից ու ասում` այ, որ մեր բեմադրածը տեսնես, կհասկանաս, որ լավն է: Նման միջավայրում ոչ մի արժեքավոր բան ծնվել չի կարող: Արվեստի մարդու համար ամբիցիոզ լինելը նորմալ երեւույթ է, բայց այն, ինչ հիմա է կատարվում, արդեն հիվանդություն է:
– Կարծում եմ, ուրիշների ասածը շատերը չեն էլ լսի:
– Չեն լսի: Անկեղծ եմ ասում, երբ տեսնում եմ, որ իմ ֆիլմը դիտելու համար մարդիկ կինոթատրոն են եկել, ես ինձ անհարմար եմ զգում: Մտածում եմ` ի՞նչ իրավունք ունեմ այս մարդկանց կյանքից երկու ժամ խլել: Այդ ժամանակի ընթացքում նրանք կհասցնեին վեց երեխա սաղմնավորել: Եվ այդ երկու ժամերի ընթացքում ես պարտավոր եմ առնվազն նրանց երկխոսության հրավիրել: Հանդիսատեսին չի կարելի ֆիլմը սկուտեղի վրա մատուցել: Ես այդպիսի ֆիլմերի կողմնակիցը չեմ, ուզում եմ, որ հանդիսատեսը ֆիլմի համահեղինակը դառնա: Ինձ ասում էին` «Մարիամի» ռիթմն այն չէ, պատասխանում էի` գնացեք կողքի դահլիճ ու «Աստղային պատերազմները» նայեք: Կա նաեւ մենակության ռիթմ: Չէ՞ որ թանգարան գնալիս դուք նկարների կողքով արագ ռիթմով չեք վազում, այլ ինչ-որ պահ կանգ եք առնում, որպեսզի նկարը նայեք:
– Ձեր ֆիլմերում մարդկային մենակության թեմա կա: Մարդը մի՞շտ միայնակ է:
– Միշտ: Մարդկային կոմունիկացիայի խնդիրը կա: Ինձ համար դա հիմա շատ լուրջ խնդիր է, ուզում եմ հասկանալ` մարդը սոցիալակա՞ն կենդանի է, թե՞ միայնակ: Եվ երբ մարդը կարողանում է դեպի մյուս մարդը ճանապարհ գտնել, հրաշք է կատարվում: Մարդը մարդու մեջ է մտնում, դա միստիկայի օգնությամբ է լինում: Ես նկատի չունեմ սեռական հարաբերությունները, որոնք դարձել են իրար մեջ մտնելու միակ միջոցը: Մարդկային շփումը միայն հրաշքի միջոցով է կատարվում: Այն մարդը, որը պատրաստ է օգնելու, ինքն օգնության կարիք ունի: