– Ո՞րն է Ասոցիացիայի նպատակը, եւ ինչի՞ է այն հասել 1991թ. իր ստեղծումից ի վեր:
– ՌԲԱ-ի նպատակը բանկերի շահերի պաշտպանությունն է, բանկային համակարգի զարգացմանը նպաստող օրենսդրական եւ նորմատիվ ակտերի բարելավումը: Որպես կանոն, այդ ակտերի նախաձեռնողները ԿԲ-ն, կարգավորող այլ մարմիններն ու գործադիր իշխանություններն են: Նրանք գործում են օրենսդիրների միջոցով: Բայց, սովորաբար, պետական մարմինների հայացքները տարբերվում են շուկայի մասնակիցների տեսակետներից: Երբ աշխատում ես եւ հանդիպում ես նորմատիվ ակտերի անկատարության հետ կապված խնդիրներին, ապա միամտություն կլինի ենթադրել, որ այդ ակտերը կբարեփոխվեն օրենսդիր կամ կարգավորող մարմինների կողմից: Այդ պատճառով էլ ՌԲԱ-ի ամենագլոբալ նպատակն Ասոցիացիայի եւ շուկայի մասնակիցների շահերի զանգվածային պաշտպանությունն է: Սակայն, բնականաբար, այն ունի իր ներքին կառուցվածքը եւ տրամաբանությունը: Սկզբնական փուլում շատ կարեւոր էր միավորել շուկայի մասնակիցներին, որպեսզի նրանք կարողանային ձեւավորել այն, ինչ անհրաժեշտ է համընդհանուր զարգացման համար, քանի որ յուրաքանչյուր բանկ ունի իր նեղ շահերը, որոնք միշտ չէ, որ համընկնում են այլ բանկերի շահերի հետ: Պետք է կարողանալ տարանջատել համակարգային շահերը, որոնք օգտակար եւ շահավետ են բոլորի համար: Հակառակ դեպքում, եթե օրենսդրությունն ու նորմատիվ ակտերն ընդունվեն այս կամ այն մասնակցի շահերից ելնելով, ապա շուկան անարդյունավետ կզարգանա, նույնիսկ հնարավոր է` այն մոնոպոլիզացվի: Դրա համար էլ սկզբնական շրջանում շատ կարեւոր էր շուկայի մասնակիցներին սովորեցնել «մեկ լեզվով խոսել»:
– ՌԲԱ-ի մասնակիցները միայն բանկե՞ր են:
– Ոչ, Ասոցիացիայի անդամ են նաեւ այլ կազմակերպություններ, որոնք կապ ունեն բանկային գործունեության հետ: Սակայն դրանք վճռորոշ դեր չեն խաղում: Այժմ ՌԲԱ-ն ունի 682 անդամ, որոնցից 547-ը բանկեր են:
– Որո՞նք են բանկային ոլորտի առավել արդիական հիմնախնդիրները:
– Կապիտալիզացիան: Ռուսաստանը շատ հարուստ երկիր է, սակայն բանկային համակարգի համախառն կապիտալով զիջում է շատ ոչ մեծ երկրների եւ նույնիսկ առանձին բանկերի, ինչը պարզապես անպատշաճ փաստ է: Իր ՀՆԱ-ով Ռուսաստանը Չեխիայի եւ Ուկրաինայի մակարդակին է եւ շատ անգամ ավելի ցածր է, քան ԱՄՆ-ը կամ Գերմանիան: Բայց չէ՞ որ ՌԴ-ն աշխարհի ամենամեծ երկիրն է, որն օգտակար հանածոներով հարուստ է ցանկացած երկրից: Եվ հենց ֆինանսական հետամնացության վրա էլ «կառուցվում» է տնտեսական հետամնացությունը: Այդ պատճառով էլ մենք առաջարկել ենք մի ծրագիր, որը կոչվում է Ռուսաստանի «բանկայնացման» ծրագիր: Բանկերի համար մեկ այլ կարեւոր խնդիր կապված է երկարաժամկետ ռեսուրսների հետ, որպեսզի հնարավոր լինի վարկավորել երկար ժամկետներով (5, 10 կամ 20 տարով), այլ ոչ թե 1-3 տարով, ինչպես հիմա է: Այժմ մեր վարկերի ավելի քան 80%-ը մինչեւ 3 տարի ժամկետով տրամադրված վարկերն են, որոնցից 70%-ը մինչեւ 1 տարի մարման ժամկետ ունեն: Սա նորմալ չէ, քանի որ մեր հիմնական ֆոնդերը, որոնց ձեռքբերումը սովորաբար վարկավոր է «երկար» փողերով, շատ մաշված են, ինչն էլ ուղղակիորեն կապված է երկրի անվտանգության հետ: Միավորվելով տարբեր քաղաքացիական ինստիտուտներում` մարդիկ պետք է հասկանան, որ հիմնախնդիրների լուծման համար չպետք է հույս դնել միայն իշխանության վրա: Յուրաքանչյուր քաղաքացի պետք է դրա մասին մտածի, անհանգստանա եւ ստիպի, որպեսզի իշխանություններն էլ անհանգստանան, եթե նրանք դա չեն հասկանում: Իսկ այս ամենը պահանջում է երկարաժամկետ ռեսուրսներ եւ ներդրումներ: Այս հարցը կապված է նաեւ բանկային ենթակառուցվածքների զարգացման հետ, որոնք ներթափանցում են ամբողջ երկիր, ողջ տնտեսական մեխանիզմի մեջ: Ռուսաստանի համար խնդիրն առանձնահատուկ կարեւորություն ունի, սակայն Հայաստանի համար էլ պակաս կարեւոր չէ: Որովհետեւ եթե տնտեսական օրգանիզմի յուրաքանչյուր հանգույցին ֆինանսական «արյուն» չհասնի, երկիրը չի կարողանա զարգանալ: Օրինակ, Ռուսաստանում բնակավայրեր կան, որոնցից մինչեւ մոտակա բանկ 100-200 կմ է: Ինչպե՞ս կարող է նման պայմաններում մարդը որեւէ գործունեությամբ զբաղվել. չէ՞ որ մարդուն բանկի հետ կապն անհրաժեշտ է ամեն օր:
– Կոնկրետ ի՞նչ լուծումներ եք առաջարկում այդ հիմնախնդիրների համար:
– Շատ նախաձեռնություններ կան, որ պատգամավորների միջոցով հենց մենք ենք առաջ քաշել: Կան նաեւ այնպիսիները, որոնք արդեն օրենքներ կամ նորմատիվ ակտեր են դարձել: Օրինակ, մենք մի շարք առաջարկություններ ենք արել, որոնք վերաբերում են գրավադրման օրենսդրությանն ու գրավի առարկայի ոչ դատական իրացմանը: Ի դեպ, Հայաստանն այս իմաստով բավական առաջադիմական է, քանի որ այնտեղ «պարտքային բանտին» մոտ հասկացություն գոյություն ունի: Եթե մարդը պարտքը չի վերադարձնում, Հայաստանում նրան բավական խիստ պատժում են: Իսկ Ռուսաստանում մենք չենք կարող հասնել նրան, որ անբարեխիղճ վարկառուն բանտ նստի: Ռուսական օրենսդրությունն այսօր նույնիսկ հնարավորություն չի տալիս հեշտությամբ իրացնել գրավի առարկան: Ասենք, ես ձեզանից գրավ եմ վերցրել վարկի դիմաց, դուք այն չեք վերադարձրել, եւ ես տարիներով պետք է տանջվեմ այդ գրավի պատճառով, մինչեւ ինձ չթույլատրեն այն իրացնել: Իսկ սնանկության դեպքում գրավը «մտցնում» են ընդհանուր մրցութային ծրագրի մեջ, եւ դու կմեռնես ավելի շուտ, քան քո հերթը կհասնի: Ահա այս եւ այլ խնդիրների մենք փորձում ենք լուծում տալ օրենքի եւ նորմատիվ ակտերի միջոցով:
– Ինչպե՞ս եք դուք գնահատում այն փաստը, որ մի շարք երկրներում, այդ թվում եւ` Հայաստանում, ԿԲ-ն երկրի բոլոր ֆինանսական ինստիտուտների կարգավորող մարմինն է` մեգառեգուլյատորը:
– ԿԲ-ի իրավասություններն այնուամենայնիվ պետք է բաժանվեն վերահսկող ու էմիսիոն մարմինների եւ կարգավորող մարմնի այն հատվածի միջեւ, որը զբաղվում է կարգավորող գործառույթներով` լիցենզավորմամբ, արժութային կարգավորմամբ եւ այլն: Հակառակ դեպքում պարադոքսալ իրավիճակ է ստեղծվում. դուք միաժամանակ եւ՛ արժույթ եք թողարկում, եւ՛ բաց շուկայական գործառնություններ եք իրականացնում, եւ՛ վերահսկող մարմին եք… Բնականաբար, նման իրավիճակում շեղում է տեղի ունենում:
Ռուսաստանում դա միասնական վերահսկողության հետ կապ չունի, քանզի այդ խնդիրը մեզ մոտ դեռ լուծված չէ: Բանկերը, ֆինանսական եւ ապահովագրական շուկաները ՌԴ-ում կարգավորվում են տարբեր մարմինների կողմից: Մեզ մոտ մեգառեգուլյատոր չկա: Սակայն այն խնդիրը, երբ մեկ մարմնում` ԿԲ-ում միաժամանակ գործում են փոխբացառող, փոխհակասող գործառույթներ, առկա է նաեւ Ռուսաստանում: Շատ երկրներում այդ ֆունկցիաները սահմանազատված են մեկ համակարգում իշխանությունների բաժանման սկզբունքով: Իմ կարծիքով, դրան պետք է ձգտել, սակայն` լավ մտածված քայլերով: Եթե քաղաքացիական հասարակության հետ փոխհակադարձ կապեր կան, ապա դա հնարավոր է խելամտորեն իրականացնել:
Ընդհանրապես մեզ մոտ` հետսովետական երկրներում, տոտալիտար մտածելակերպի տրամաբանությունը եւ ուղղահայաց իշխանությունը, ցավոք, միակողմանի են աշխատում: Օրինակ, այժմ Ռուսաստանում ՆԳՆ-ն նոր քրեական օրենսդրություն է պատրաստում, Պետավտոտեսչությունը` նոր կանոններ: Երբ երկրում ձեւավորվում են նոր կանոններ, որոնցով պետք է աշխատի նաեւ տվյալ ոլորտի կառավարող մարմինը, ապա համապատասխան կանոնադրության պատրաստման ժամանակ այդ մարմնին չի կարելի անգամ մոտ թողնել փաստաթղթերի մշակմանը: Քանզի բացառված է, որ կարգավորող մարմինները կանոններ մշակելիս իրենց շահերը չգերադասեն մյուս մասնակիցների շահերից: Օրինակ, երբ ԱՄՆ-ում հերթական ռազմական ռեֆորմն էին անցկացնում, հանձնաժողովում այդ պահին աշխատող ոչ մի ռազմական գործիչ չկար: Եվ դա ճիշտ է:
– Հայաստանի ԿԲ-ն մտադիր է պարբերաբար հրապարակել բանկային նորմատիվները խախտող առեւտրային բանկերի անունները եւ այն պատժամիջոցները, որ վերահսկող մարմինը կիրառում է նրանց նկատմամբ: Ինչպե՞ս եք դուք վերաբերվում նման մտադրությանը:
– Ես բարձր կարծիք ունեմ Հայաստանի ԿԲ-ի մասին, բայց ամեն ինչ համեմատական է: Դա չի նշանակում, որ ես բոլոր հարցերի շուրջ կիսում եմ հայկական ԿԲ-ի տեսակետները: Ես մանրամասնորեն ծանոթ չեմ այդ կառույցի քաղաքականությանը, բայց շատ պրոգրեսիվ եւ տրամաբանական բաներ եմ տեսնում դրա մեջ: Այն, ինչի մասին հարցնում եք, վերաբերում է բանկերի թափանցելիությանը: Եթե կան հասարակական նորմատիվներ եւ շուկայի մասնակիցներ, որոնք դրանք պահպանում կամ խախտում են, ապա ես տրամաբանական եմ համարում, որ ամբողջ այս տեղեկատվությունը հասանելի լինի հասարակությանը: Առավել եւս, երբ հայաստանյան բանկային համակարգը բավական կոմպակտ է: Հայաստանում այդքան շատ բանկեր չկան, որքան` Ռուսաստանում: Եվ նորմալ է, երբ ձգտում են նրանց գործունեությունը դարձնել առավելագույնս թափանցիկ եւ հասկանալի: Ես այժմ չեմ կարող միանշանակ պաշտպանել կամ քննադատել Հայաստանի ԿԲ-ի նման որոշումը, սակայն երբ խոսքը գնում է նորմատիվ բազայի մասին, ապա ես բանկերի թափանցիկության կողմնակից եմ: Սակայն թող սա չընդունվի այնպես, իբր ամեն ինչ կատարվում է իդեալական ձեւով: Հավանաբար, ոչ ամեն ինչ: Որովհետեւ, եթե ինքնակարգավորումը եւ կարգավորող մարմնի հետ շուկայի մասնակիցների հակադարձ կապը թույլ են զարգացած, ապա ռեգուլյատորն ընդհանրապես ամեն ինչ չի կարող իդեալական անել: Իսկ Հայաստանում, որքան ես հասկանում եմ, ասոցիատիվ ազդեցությունն ու որոշումների կայացման վրա ներգործությունն այդքան էլ զարգացած չեն:
– Ըստ ձեզ, նորմատիվները պետք է ընդհանո՞ւր լինեն բոլոր բանկերի համար:
– Նորմատիվները կարգավորման համար շատ կարեւոր եւ օգտակար գործիքներ են: Մի կողմից հասկանալի է, որ դրանք չեն կարող անհատական լինել. դա աբսուրդ է: Մյուս կողմից, սակայն, չի կարելի մտածել, որ տարբերակված նորմատիվների կիրառումն անհնար է: Միայն ոչ թե առանձին բանկերի առումով, այլ` տարբեր բնույթի գործունեության տեսանկյունից: Ենթադրենք, եթե ուզում եմ զարգացնել գյուղատնտեսությունը, ապա այն բանկերին, որոնք կգործեն այդ ոլորտում, ես կարող եմ նորմատիվ կարգավորման միջոցով տալ խթանների համապատասխան համակարգ (պարտադիր պահուստավորման ցածր մակարդակ, վերաֆինանսավորում եւ այլն): Այդ պատճառով էլ նորմատիվների համակարգային տարբերակումն ընդունելի է, իսկ անհատականը` կատեգորիկ ոչ:
– Ո՞րն է հիմնական պատճառը, որ բանկերն ավելի քիչ առեւտրային վարկեր են տրամադրում, քան սպառողական:
– Հայաստանն ու Ռուսաստանն այս առումով շատ նման են: Հենց Ռուսաստանում մի ինչ-որ շուկա սկսում է զարգանալ, ապա որոշ ժամանակ անց նույնը կատարվում է նաեւ Հայաստանում: Եթե բանկերն ավելի շատ սպառողական վարկեր են տալիս, քան առեւտրային, ապա պետք է դրա պատճառը փնտրել: Իսկ դրա մեղավորությունը ոչ թե բանկերինն է, այլ համապատասխան տնտեսական պայմաններինը, այդ թվում` նրանցը, որ ես արդեն նշեցի: Ակնհայտ է, որ բանկերը բավարար երկարաժամկետ ռեսուրսներ չունեն, իսկ սպառողական վարկերը կարելի է տրամադրել տարբեր ժամկետներով: Բացի այդ, ֆիզիկական անձանց սպառողական վարկերի տրամադրման գործընթացն ավելի հեշտ է. նրանք ունեն անձնագիր, հասցե եւ այլն: Իսկ իրավաբանական անձը կարող է հանկարծ փակվել եւ անհայտանալ: Ընդ որում, դատական պրոցեսն էլ բավական բարդ է:
Սպառողական վարկավորումը շահավետ ուղղություն է: Մարդիկ դեռ չեն հասել «վարկային կրթվածության» բավարար մակարդակի: Նրանք սպառողական վարկեր են վերցնում` առանձնապես չմտածելով, թե ինչպես են դրանք վերադարձնելու: Պատճառը պետք է փնտրել շուկայի կարգավորման մեջ: Ինձ միշտ զարմացնում է, երբ ասում են. «Բանկերը վատն են, որովհետեւ բիզնեսը կամ շինարարությունը չեն վարկավորում»: Դուք բանկերին նվազագույն հնարավորություն տվեք, ռեսուրս տվեք, նրանք միայն դրանով էլ կզբաղվեն: Եթե վարկառուն արժանահավատ է, բանկը նրան անպայման կվարկավորի: Ռուսաստանում, օրինակ, լուրջ հիմնախնդիր գոյություն ունի` վարկառուների հետեւից են ընկնում: Ահա թե ինչու մենք ստեղծեցինք Վարկային պատմությունների ազգային բյուրոն, որը վարկառուների մասին ինֆորմացիա է տրամադրում: Ընդ որում, բանկերը գերադասում են տրամադրել բացասական տեղեկատվությունը, որովհետեւ վախենում են կորցնել լավ հաճախորդներին: Այսինքն, բանկերը մրցակցում են բարեխիղճ վարկառուների համար:
– Վարկային պատմությունների ազգային բյուրոն Ձեր ղեկավարած ասոցիացիա՞ն է ստեղծել: Չէ՞ որ Հայաստանի ԿԲ-ն էլ իր կազմում ստեղծեց վարկային ռեգիստրը:
– Մեր ասոցիացիան չի հիմնել այդ բյուրոն, այլ եղել է այդ բաժնետիրական ընկերության ստեղծման նախաձեռնողը: Բյուրոն այսօր ունի արդեն 33 բաժնետեր, որոնց մեծամասնությունն առեւտրային բանկերն են: Այդ բաժնետերերն արդեն տարբեր բանկերի հետ կնքել են ավելի քան 520 համաձայնագրեր: Ինչ վերաբերում է Հայաստանին, ապա ձեր ԿԲ-ն վատ չկատարեց այդ գործառույթը, քանզի, իմ կարծիքով, հենց նրա ջանքերով հաջողվեց այնպես անել, որ անբարեխիղճ վարկառուները բոլորին հայտնի դառնան: Ռուսաստանում դա շատ ավելի բարդ էր: Մեր ԿԲ-ն կարծում էր, թե մեզ չի հաջողվի ստեղծել նման Բյուրո, եւ ինքը կկարողանա այդ ամենն իր «թեւերի» տակ առնել: Բայց ես գտնում եմ, որ մեզ` բանկային համագործակցությանը, հաջողվեց առանց ԿԲ-ի օգնության կյանքի կոչել այդ նախագիծը եւ դրանից հաջողություններ ակնկալել: