Զրուցելով մոսկվացի կինոբեմադրիչ Տիգրան Քեոսայանի հետ, պարզ է դառնում, որ նա շատ լավ գիտի, թե ինչպես եւ ինչով ենք ապրում մենք` Հայաստանի շարքային քաղաքացիներս: Նրա էմոցիոնալ խառնվածքն ու հումորը լավ առիթ են ինքներս մեզ կողքից դիտելու եւ հայկական կինոյի հնարավորությունները հասկանալու համար:
– Հայկական կինոն վաղուց արդեն ազգային արժեք է: Համո Բեկնազարյանին, Հենրիկ Մալյանին, Ֆրունզիկ Դովլաթյանին, նաեւ իմ հայրիկին ոչ ոք դեռ չեղյալ չի հայտարարել: Հայկական կինոն վաղուց կա: Իսկ կլինի՞ արդյոք Հայաստանում կինոինդուստրիա. այս հարցին կարող եմ պատասխանել՝ կինոինդուստրիա չկա նույնիսկ Ռուսաստանում: Դրա համար ահռելի գումարներ են պետք:
– Իսկ կարո՞ղ են պարզապես հաջող հայկական ֆիլմեր նկարահանվել:
– Որեւէ բնածին տաղանդ կարող է լավ ֆիլմ նկարահանել, բայց դա լավ կինո չի համարվի, քանի որ կինոարտադրություն չկա: Որքան գիտեմ, վերջին ժամանակներում «Հայֆիմ» կինոստուդիայի տարածքում ոչխարներ էին զբոսնում, այծեր էին արածում, կանաչի էր չորացվում` սխտորի հետ միասին: Իսկ հայկական բոլոր կինոհաջողությունները «Մեր բակի» հետ էին կապվում, որը ֆիլմ չէ, այլ կենցաղային վիդեոխցիկով նկարահանված «կապուստնիկ»: Այստեղից կարող եմ եզրակացնել, որ իմ պատկերացմամբ` Հայաստանում կինոարտադրություն չկա: Ճիշտն ասած, հայկական կինոարտադրությունը նույնիսկ խորհրդային տարիներին էր թույլ: Որքան հասկանում եմ, դուք ազգային կինոյի մասին եք խոսում, որովհետեւ կային Ռոման Բալայանը, Կարեն Շահնազարովը, Ռուբեն Մամուլյանը վերջապես, որոնք բոլորը հայ էին, բայց հայկական կինոարտադրության մեջ ներգրավված չէին: Այն ժամանակ «Հայֆիլմը», պետպատվերից բացի, տարեկան 4-5 կինոմիավոր էր նկարահանում: Դա շատ քիչ է, քանի որ լավ ռեժիսորները հենց այնպես չեն հայտնվում: Նրանք միայն բերրի հողի վրա են հայտնվում, բազմաթիվ միջին եւ նույնիսկ շատ թույլ ու վատ, այլանդակ ու անտաղանդ ֆիլմերի ֆոնի վրա:
– Այսինքն՝ քանակը որակի՞ է հանգեցնում:
– Իհարկե: Բացի այդ, ազգային մենթալիտետ գոյություն ունի, որը եւ իմ մեջ կա, եւ ձեր մեջ: Մեզ մոտ շարքայիններ չկան, բոլորը գեներալներ են: Օրինակ, հրետանավոր կա եւ կա մարդ, ով այդ հրետանավորին արկեր է մատակարարում: Մեզ մոտ ոչ ոք արկեր մատուցել չի ուզում: Համենայնդեպս, այդպես եղել է: Ես ինտեգրված չեմ Հայաստանի կյանքին եւ իրավունք էլ չունեմ դատել մարդկանց: Պարզապես, մեզանից ոչ ոք մատակարարող լինել չի սիրում: Իսկ այդպիսի մարդիկ պետք են, պետք է միջին շերտ լինի: Տեսեք, Վրաստանը միշտ հսկայական կինոկուլտուրա ու կինոդպրոց է ունեցել: Ուկրաինայում նույնպես փայլուն եւ շատ ուժեղ դպրոց է եղել: Հետո մենք բոլորս բաժանվեցինք իրարից եւ առանձին պետություններ դարձանք: Հիմա փորձեք վերջին երկու հաջողված վրացական ֆիլմերի անունները տալ: Չկան: Ո՞ւր կորավ այն ուժեղ կինոդպրոցը, որը միշտ էլ ավելի ուժեղ է եղել հայկականից: Վրացական ֆիլմեր չկան, իսկ Ուկրաինայում ազգային կինոյի անվան տակ հակառուսական եւ հակաուկրաինական «Մազեպա» ֆիլմն են նկարահանում, որը ես հակակինո եմ համարում: Վատ ֆիլմեր են նկարահանվում, որովհետեւ կինոինդուստրիա չկա: Չկա այն բազան, որտեղ երիտասարդ ռեժիսորներն ու օպերատորներն են սովորում:
– Վառ անհատականությունները կարո՞ղ են փրկել հայկական կինոն:
– Բոլորը լավ հասկանում են, որ այդ վառ անհատականությունն ինքնաթիռ կնստի, Մոսկվա կգա, եւ երեւի թե ես կամ ինձ նման որեւէ մեկը նրան իր մոտ աշխատանքի կվերցնի: Եվ հենց որ ես նրան աշխատանք տամ, նա կդադարի ազգային ռեժիսոր լինել եւ ռուսական ռեժիսոր կդառնա:
Եթե մենք ազգայինի մասին ենք խոսում, ուզում եմ, որ Երեւանի սրճարաններին նայեք: Դրանք աներեւակայելի քանակի են: Քանակը գերազանցում է մեկ քառակուսի սանտիմետրի համար նախատեսված բոլոր սանիտարահիգիենիկ նորմերը: Սրճարանները կարող են լավ եւ վատ սուրճ առաջարկել, բայց բոլորն էլ մարդաշատ են: Ես, օրինակ, ընտրում եմ այն սրճարանը, որտեղ համեղ սուրճ են տալիս: Խնդիրը նրանում է, որ փողը սպասարկման ոլորտի մեջ է ինտեգրված եւ եկամուտ է բերում: Եթե չլինեին հաճախորդները, որոնք իրենց սուրճի համար փող են տալիս, ապա այդ սրճարանները կփակվեին: Ոչ ոք դատարկ սրճարան չի պահի: Դեռ Մարքսն է շատ խելոք բան ասել` չկա պահանջարկ, չկա նաեւ առաջարկ: Եթե Հայաստանում կինո չկա, ուրեմն, ամենայն հավանականությամբ, դրա պահանջարկը չկա:
– Իսկ ընդհանրապես արվեստի պահանջարկ կա՞:
– Ես չորս օր է, ինչ Երեւանում եմ եւ հեռուստատեսությամբ սարսափահար երաժշտական կլիպներ եմ նայում: Առաջ կարծում էի, որ մենք բարձրարվեստ ու ճաշակով ազգ ենք, երաժշտական լավ ավանդույթների` ջազ-ռոքի, բոսոնովայի, ռիթմ ընդ բլյուզի վրա մեծացած լավ կատարողներ ունենք: Պարզվեց` ոչ: Պարզվեց` երգում են բոլորը, նույնիսկ, եթե որեւէ կիսաօլիգարխ (իսկ ձեզ մոտ ոչ թե օլիգարխներ, այլ կիսաօլիգարխներ են) շուն ունենար, այդ շունն էլ կսկսեր երգել եւ, իհարկե, վատ կլիպ կունենար: Չորս օրվա ընթացքում ես ոչ մի լավ կլիպ չեմ տեսել: Բանն այն է, որ զվարճալիքների ինդուստրիան մեծ պահանջարկ ունի եւ չի կարող դատարկ մնալ: Եթե, օրինակ, պետության սահմանները մեծ պահանջարկ ունեն, նշանակում է, որ մաքսավորները լավ են ապրում: Եթե լավ ֆիլմերի ու լավ կլիպների պահանջարկ չկա, ուրեմն դրանք չեն ստեղծվի: Եվ ուրեմն ձեր հարցը հռետորական է: Ես կարող եմ խելոք դեմքով ինչ-որ բաներ ասել, տխուր ժպտալ եւ հեռանալ:
– Գիտե՞ք, թե ինչու պահանջարկ չկա:
– Իսկ ինչո՞ւ պիտի լինի: Մինչեւ պահանջարկ չլինի, ես չեմ կարող ասել` ինչո՞ւ եղավ: Ռուսաստանում էլ չկա, իսկ Ռուսաստանը միայն այս տարվա ընթացքում կինոթատրոն եկած բնակչությունից կես մլրդ դոլար է հավաքել: Իսկ Ամերիկան հանդիսատեսից հավաքել է 100 մլրդ դոլար: Դա նշանակում է, որ մեր եւ ձեր նախկին մայրաքաղաք Մոսկվայում էլ կինոինդուստրիա դեռ չկա:
– Մեր եւ ձեր Մոսկվայում սրվել են ազգամիջյան բախումները, ընդհանրապես լարված իրավիճակ է, հարձակում է եղել կինոռեժիսոր Միքայել Դովլաթյանի վրա, հայ երիտասարդ է սպանվել: Ինչո՞ւ է այդպես:
– Դա նորմալ, այսինքն` աննորմալ քաղաքականություն է: Հասկանո՞ւմ եք, երբ թշնամիներ չկան` թշնամիներին հնարում են: Առաջ կար Չեչնիան: Հիմա պաշտոնական դիրքորոշման համաձայն` մենք Չեչնիայի հետ արդեն խնդիրներ չունենք, եւ չեչենների թեման տարբեր պատճառներով այլեւս շահարկել չի կարելի: Սակայն թշնամի հնարել պետք է: Պետք է: Նախագահը պետք է ցույց տա, որ ինքը ողջ աշխարհի կայունության երաշխավորն է: Հիմա սքինհեդներին, սափրագլուխներին են հնարել (իսկ դրանց իսկապես հնարել են), որպեսզի նրանց դեմ պայքարեն: Պարզապես Ռուսաստանում նման բաները պրովոկացիայի ենթարկելը շատ վտանգավոր է: Ռուսաստանը նույնիսկ չի պատկերացնում՝ ինչպիսի սարսափելի ջին է շշից բաց թողնում: Ռուսաստանը նման իրավիճակ է հրահրել, որպեսզի ցույց տա, թե տեսեք՝ ի՜նչ տականքներ կան մեր հասարակության մեջ, որոնց մենք պետք է պատժենք… Իսկ ո՞վ պիտի պատժի: Ոչ թե ես, դու, նա, այլ` մարդիկ, որոնք իշխանություն եւ պատժելու իրավունքներ ունեն: Բայց հիմա տպավորություն կա, որ այս ամենը քաոսի է վերածվել:
– Պրոցեսն անկառավարելի՞ է:
– Այո: Պատժելն արդեն մոդայիկ է դարձել եւ հենց այն մարդկանց շրջանակներում, որոնք կիսատ միջնակարգ կրթություն ունեն եւ որոնք բավականին շատ են: Մոսկվան բազմազգ քաղաք է, նախկին ԽՍՀՄ-ի հերբարիումի կամ էլ աղբանման կույտի է նման: Ես ինքս դուստր ունեմ, որի արտաքին տեսքը կասկածի տեղ չի թողնում, որ նա Կովկասից է: Ես վարորդ, թիկնապահ եմ վարձել նրա համար, բայց, միեւնույն է, անընդհատ նյարդայնանում եմ…
– Ձեր կարծիքով` ինչպե՞ս կարելի է կինոյում ներկայացնել Հայոց եղեռնի թեման:
– Հենց այն պահին, երբ ես դա հասկանամ, անպայման այդ ֆիլմը նկարահանելու համար փող կգտնեմ: Եղեռնը ամբողջովին նյարդերի վրա է, մերկ նյարդերի: Հենց այդ պատճառով էլ սեփական ուղեղով անվերահսկելի, կողմնակալ կարծիք հայտնելու ռիսկայնությունը շատ մեծ է: Կինոն չի կարող այս կամ այն կողմում լինել, կինոն միշտ պայքարից վեր է: Օլիվեր Սթոունի «Ջոկատ» ֆիլմը լավն է ոչ թե այն պատճառով, որ վիետնամցիներին լավը, իսկ ամերիկացիներին վատն է ներկայացնում: Այլ, որ ասում է՝ վատ բանը պատերազմն է: Պետք է կարողանալ ասել, որ վատ բանը եղեռնն է, որ չի կարելի մարդկանց սպանել, դեռ չծնված երեխաներին մոր արգանդում մորթել… Վատ է, ոչ թե այն պատճառով, որ հայերի հետ է եղել, եւ մորթել են թուրքերը, այլ ընդհանրապես դա վատ է: Պետք է կարողանալ այդպիսի հայացք եւ հնչերանգ ստանալ: Եվ հենց նման հնչերանգ չստանալու վախն է ինձ կանգնեցնում, երբ մտածում եմ այդ թեմայի մասին: Իմ նախնիներին էլ են մորթել Ղարսում: Եվ եթե նկարահանեմ, ապա կարող է իմ ներաշխարհը ամբողջովին դուրս հանեմ, իսկ դա արդեն ռեժիսուրա չի լինի: Ես շատ եմ գնահատում ու հարգում իմ մասնագիտությունը եւ գիտեմ, որ անկառավարելի հույզերը միշտ խանգարում են: Ինձ միշտ վախեցրել է մեր մոնոնացիոնալիզմը: Հիմա կարծում եմ` մենք արխիմոնոնացիոնալիստ ենք դարձել: Եվ Հրանտ Մաթեւոսյանի հանճարեղ «Մենք ենք, մեր սարերը» ստեղծագործությունը շատ արդիական է նաեւ հիմա: Բացատրեմ՝ ինչու: Ես վախենում եմ, որ ով էլ որեւէ բան ցանկանա անել, կանի միայն «մեր մասին» եւ միայն «մեզ համար»:
– Իսկ կարելի՞ է անել «մեր մասին», բայց «բոլորի համար»:
– Պետք է դրա բանալին գտնել: Ես շատ եմ գնահատում Ատոմ Էգոյանի «Արարատ» ֆիլմի կրթական կողմը. նա կարողացավ ողջ աշխարհին բարձրաձայն պատմել 1915 թվականի դեպքերի մասին: Փաստը ներկայացրեց: «Արարատը» ես ոչ թե որպես գեղարվեստական, այլ` որպես գիտահանրամատչելի ֆիլմ եմ ընկալում: Գեղարվեստական ֆիլմ ստեղծելու համար պետք է բանալի գտնել, որպեսզի աշխարհի ամեն մի անկյունում գտնվող յուրաքանչյուր մարդ հասկանա, որ մենք ամեն ինչ կորցրել ենք: Ամեն ինչ: Ոչ միայն կյանք, այլեւ ապրելու իմաստ ենք կորցրել: Եվ եթե Հայաստան հայրենիքը չունենայինք, ապա գնչու, անտուն ազգ կդառնայինք: Ինչպես հրեաները՝ մինչեւ իրենց Իսրայել պետության ստեղծումը: Նման ֆիլմը սրտի կանչով չես ստեղծի. սրտի կանչով կարելի է միայն թուրք դեսպանի մեքենան պայթեցնել: Կինոն պրոպագանդա է եւ շատ նուրբ, խորամանկ պրոպագանդա: Ամերիկան, օրինակ, Ռուսաստանին հենց նման պրոպագանդայով է հաղթում:
Եղեռնի մասին նկարահանված ֆիլմը հայկական սփյուռքի միավորման համաշխարհային պատմություն պիտի դառնա: Պետք է ամերիկյան դերասանների, անգլիացի իմիջմեյքերների, հրեա ռեժիսորների ներգրավել, ազգությունը կապ չունի՝ լավերին է պետք հրավիրել: Պետք է մեծ ազգի պատմությանն արժանի պատմություն պատմել:
– Էնտուզիաստների՞ շնորհիվ:
– Պետական քաղաքականություն պիտի լինի, որը դեռ ձեւավորված չէ: Առայժմ մենք միայն «Մեր բակ» ենք ստեղծում (ես տեսել եմ «Մեր բակ-1»-ը եւ «Մեր բակ-2»-ը), որը երեւի վատ չէ, բայց կարծում եմ՝ հայ ազգը ավելիին է արժանի, եւ ոչ միայն երգչուհու ետեւից երեւացող ակրոբատի… (Նկատի ունի Ռուսաստանում Հայաստանի մշակույթի օրերի բացման միջոցառումը, Ֆլորա Մարտիրոսյանի երգի կատարման բեմականացումը.-Ն.Հ.): Տակտիկական քաղաքականությունը մեկ կամ երկու օրվա համար է, իսկ ստրատեգիական քաղաքականությունը փորձում է հասկանալ, թե ի՞նչ է պետք լինելու ազգին տասը տարի հետո: Դա է պետք հասկանալ: Իսկ մենք հիմա միայն խոսող բառարանների ազգ ենք դարձել: Հանդիպում ենք, սուրճ ենք խմում, միասին երգում ենք, հետո ասում ենք` դե լավ, կզանգվենք, ու գնում ենք: Իսկ իրենց հայ օլիգարխների տեղ դրած մարդիկ, որոնք հազարավոր դոլարներ են ծախսում սեփական ինքնաթիռ պահելու համար, որոշում են մի քանի տասնյակ դոլար նվիրաբերել Երեւանին ու ծառեր են տնկում… Իսկ հրեաները կանչում են Սփիլբերգին, ասում են` մենք քեզ սա, սա եւ սա ենք ապահովում, դու մեր ազգի մասին ֆիլմ նկարահանիր: «Շինդլերի ցուցակը» իրականում 5-6 մարդու շնորհիվ է ստեղծվել: Իսկ մենք սովոր ենք Սարյանին, Կոմիտասին եւ Չարենցին հիշել` մոռանալով, որ հիմա, այս րոպեին է պետք ինչ-որ բան անել: Պետք է ցույց տալ` հիմա՞ ով ենք մենք: Մենք կարողացել ենք քարերն այգիների վերածել, ստեղծագործել ենք, բայց հիմա միայն Սփյուռքից եկած փողերն ենք ուտում… Դա իրականում շատ բարդ հարց է, որն ինքնագիտակցության ոլորտի խնդիր է:
– Գուցե կարո՞ղ եք ձեր փորձով, կապերով նոր կամուրջներ ստեղծել Հայաստանի համար:
– Ես իմ փոքր տարածքում եմ ապրում` աշխատում եմ եւ փորձում եմ իմ հոր ազգանվանն արժանի լինել: Դա է իմ աշխատանքը, որը ես ի նպաստ Հայաստանի եմ անում: Եթե ես որեւէ բան փորձեմ անել, ինձ կասեն` Տիկո ջան, գիտե՞ս, դու լավ չես հասկանում մեր կյանքը, այստեղ ամեն բան չորս հոգի է որոշում: Եվ հետո էլ ես այդքան լկտիություն չունեմ, որպեսզի գամ եւ հայերին հայկական մշակույթի մասին պատմեմ: Ինքս էլ շատ բան չգիտեմ: