Վրաստանի ոչ կառավարական կազմակերպությունները պարբերաբար «նպատակահարմար են գտնում» բարձրացնել Երուսաղեմի եկեղեցին (՞) եւ Հյուսիսային Հայաստանում գտնվող 6 եկեղեցիները վրաց պատրիարքությանը հանձնելու խնդիրը: Հիմնավորումը մեկն է՝ այդ եկեղեցիները զարդարված են վրացական որմնանկարներով եւ գրություններով: Նման զրույցների գիտական չհիմնավորվածությունը շատ հեշտ է պարզել թե՛ վրացի, թե՛ հայ գիտնականների աշխատություններից: ՀՀ ԳԱԱ Արեւելագիտության ինստիտուտի փոխտնօրեն, պատմական գիտությունների դոկտոր Պավել Չոբանյանին խնդրեցինք պարզաբանել, թե Երուսաղեմի հատկապես ո՞ր եկեղեցուն են հավակնում վրացիները եւ ի՞նչ հիմնավորմամբ: «Ենթադրում ենք, որ խոսքը հայկական Սրբոց Հակոբեաց պատրիարքանիստ վանքի մասին է, որին միջնադարում հունական պատրիարքարանի դրդմամբ հավակնում էր վրաց եկեղեցին: Հույներն իրենց հավակնությունները հայոց վանքի հանդեպ հիմնավորելու համար մատնացույց էին անում Սրբոց Հակոբեաց վանքը, թե իբր դա հնում եղել է վրացական, հայերն այն հետո են գնել: Դա անհեթեթություն է»: Ըստ գիտնականի՝ Սուրբ Հակոբ եկեղեցի վրացիները Երուսաղեմում իրո՛ք ունեցել են, ընդ որում, այն եղել է Սուրբ Հարության տաճարի մեջ: Դա անցել է հույներին: Թաքցնելով այն փաստը, որ այդ եկեղեցին գտնվել է Սուրբ Հարության տաճարի ներսում, հույները սկսել են վրացիներին մատնացույց անել Սիոնի վրա գտնվող Սրբոց Հակոբեաց հայկական վանքը: Սակայն Սուրբ Հակոբի վանքի պեղումները, անգամ թուրքական սուլթանների հրովարտակների ուսումնասիրությունների հիշատակությունները վկայում են եւ՛ հայկական, եւ՛ վրացական եկեղեցու մասին: 1656-57թթ. հույները 2 տարով տիրացան Սրբոց Հակոբեաց եկեղեցուն, սակայն հնարավոր եղավ այն հույներից ետ վերցնել: Եվ, ահա, այսօր վրացիները չեն ցանկանում կամ չեն կարող հունական եկեղեցու հետ կոնֆլիկտի մեջ մտնել, փորձում են այս խնդիրը շահարկել: Ինչ վերաբերում է Հայաստանում վրացական եկեղեցիներին, ապա բանն այսպես է եղել՝ այդ եկեղեցիների հոտը եղել են վրացադավան հայերը: «Մենք ունենք եւ՛ կաթոլիկ, եւ՛ մահմեդական, եւ՛ վրացադավան կամ հունադավան հայեր: Եկեղեցիներն ըստ դավանանքի չեն հանձնում այլ պետություններին»: Աջարիայի մզկիթները Վրաստանի սեփականությունն են, եւ նրանք չեն պատրաստվում հանձնել շեյխ ուլ-իսլամին (մահմեդականների հոգեւոր առաջնորդին): Եկեղեցին ժամերգության, պատարագի վայր է այդ տարածքում ապրող բնակչության համար: «Միջնադարում դավանանքն ու ազգությունը նույնանում էին: Հայ՝ նշանակում էր էջմիածնական հայ առաքելական եկեղեցու հետեւորդ: Այսինքն՝ եթե այն ժամանակ վրացի էին կոչվում, դա չի նշանակում, որ վանքը վրացական է եղել, այլ նշանակում է, որ այն եղել է վրացադավան»:
Վրացադավան՝ չի նշանակում վրացի
Վրացական կողմի հավակնությունները, սակայն, տարածվում են նաեւ Հյուսիսային Հայաստանում գտնվող Քոբայրի, Հնեվանքի, Ախթալայի շրջանների եկեղեցիների վրա: Պատմական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր Պարույր Մուրադյանից ճշտեցինք, որ «Այո՛, Քոբայրում կան վրացերեն արձանագրություններ, որմնանկարներ եւ այլն: Բայց պետք է կարդալ այդ արձանագրությունների տեքստը՝ իմանալու, թե ովքեր են այնտեղ հիշատակված: Հիշատակված են Երկայնաբազուկների տոհմից սերող հոգեւոր քաղկեդոնական (ժամանակակից իմաստով՝ ուղղափառ) գործիչները, որոնք քանի որ ավանդաբար վրաց քաղկեդոնական եկեղեցուն են հարել, այդ պատճառով էլ համարվել են վրացիներ՝ ոչ թե ազգության, այլ զուտ դավանանքի տեսանկյունից: Բանն այն է, որ հարազատ հոր եւ մոր 2 զավակները՝ Զաքարեն եւ Իվանեն, հայկական աղբյուրներում մեկը վրացի է, մյուսը՝ հայ: Սա նշանակում է, որ մեկը հետեւել է հայոց դավանանքին, մյուսը՝ վրաց»: Ինչպես գիտնականն է վկայում, նույն կացությունն է նաեւ Ախթալայում. «Սրա մասին ունենք հստակ պատմագրական տեղեկություն. Կիրակոս Գանձակեցին ասում է, որ Իվանե Երկայնաբազուկը՝ Զաքարեի հարազատ վրացադավան եղբայրը, հայոց ձեռքից վերցնելով եկեղեցիները՝ դարձրեց վրացական: Հայոց լուսավորչական եկեղեցին հանդուրժում էր որմնանկարների որոշակի քանակ, չէր քաջալերվում եկեղեցիները որմնանկարներով զարդարելը, ինչն ընդունված էր պատկերահարգության շրջանում ուղղափառ եկեղեցիներում: Հայկական եկեղեցուց վրացական եկեղեցու վերածումն արտահայտվում էր գերազանցապես որմնանկարներ հարստացնելով, վրացական սրբերի պատկերներ պատկերելով»: Ի դեպ, որեւէ տեղեկություն չունենք, որ Ախթալայում եղած միաբանությունը վրացերենով որեւէ մատենագրական արժեք է ստեղծել: Փոխարենն ունենք հավաստի տեղեկություն եւ մեզ հասած փաստական նյութեր, որ այնտեղ մատենագրական գործունեություն է ծավալվել, մասնավորապես՝ կատարվել են թարգմանություններ, գերազանցապես՝ վրացերենից՝ հայերեն: Հետաքրքիր է, որ երբ եկեղեցու ավագ սրահի ծեփերից ինչ-որ մասեր են պոկվել, տակից երեւացել է որմնանկար անող վարպետների աշխատանքային լեզուն, որն էր՝ հայերենը: «Վրացի ճշմարիտ գիտնականները (մասնավորապես՝ Ջավախիշվիլին) գիտեն եւ մեկ անգամ չէ, որ գրել են՝ դրանք հայ քաղկեդոնականների հուշարձաններ են, որոնք որպես եկեղեցական արարողակարգային լեզու էին որդեգրել վրացերենը: Ի դեպ, թե՛ Քոբայրի, թե՛ Ախթալայի եկեղեցիներն այնքան անմխիթար վիճակում են, որ մի քանի տարի անց թերեւս չեն լինի, ու այս խոսակցություններն էլ երեւի վերջանան»:
«Թիֆլիսի հայկական եկեղեցիները չեմ ճանաչում»
«Կարծեք՝ ոչ խաչքար է եղել, ոչ արձանագրություն»,- ասում է Թիֆլիսի հայկական եկեղեցիների ուսումնասիրությանն առանձին հատոր նվիրած Պարույր Մուրադյանը: Կան արձանագրություններ, վկայություններ, ձեռագրեր, թե որ եկեղեցին երբ է կառուցվել, ում կողմից եւ այլն: Այս մասին հսկայական գրականություն կա, այդ թվում` նաեւ վրացերեն: Եթե մի քաղաքում բնակչության 3/4-ը հայ էր, բնական էր, որ այդ քաղաքում եղած պաշտամունքային հուշարձաններն էլ պետք է գրեթե նույն հարաբերակցությամբ լինեին: «Լա՛վ, թող վրացիներն այն օգտագործեն եկեղեցական արարողությունների համար, սակայն դա չի նշանակում, թե պետք է կեղծել եկեղեցու ճարտարապետական կառույցի, նկարագրի, դավանական պատկանելության ողջ պատմությունը: Դա ահավոր է, ամոթ է»:
Ավանդույթը՝ պաշտոնական որոշման հիմք
Վիրահայոց թեմի առաջնորդ Գերշ. Տ. Վազգեն եպիսկոպոս Միրզախանյանը, ինչպես նշված է Մայր Աթոռից տարածված հաղորդագրության մեջ, Էջմիածնում գումարված Գերագույն Հոգեւոր Խորհրդի ժողովում հաստատեց, որ Վրաց Ուղղափառ եկեղեցու Սինոդը ս/թ. փետրվարի 6-ի որոշմամբ «…պատմական իր թեմը վերականգնելու նպատակով» Տաշիր-Ագարակ անունով նոր թեմ է հռչակել՝ այն ենթարկելով Վրաստանի Դմանիսիի թեմի եպիսկոպոսի հոգեւոր իշխանությանը: Գերագույն Հոգեւոր Խորհուրդը տարակուսանք է հայտնել նախ, որ Վրաց Ուղղափառ եկեղեցին թեմի հռչակման մասին չի տեղեկացրել Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնին, նկատի ունենալով, որ այն հաստատվում է ՀՀ հյուսիսային շրջանում, եւ երկրորդ, որ Սինոդը նոր թեմ է հռչակում մի տարածքում, ուր Վրաց եկեղեցին չունի հավատացյալներ (այդ տարածքում լավագույն դեպքում բնակվում է 100-200 վրացի), այն դեպքում, երբ Վրաստանում անտեսվում է Վիրահայոց թեմին իրավաբանական համարժեք կարգավիճակ շնորհելու եւ հայկական եկեղեցիները վերադարձնելու հարյուր-հազարավոր հավատացյալ հայերի իրավունքը: Պարույր Մուրադյանը վրաց եկեղեցու Սինոդի որոշումը որակեց որպես «անլուրջ»: «Գուցե մեղք եմ գործում, բայց սա սխալ է նաեւ գիտական առումով: Վրաց իրականության մեջ 5-րդ դարից ստեղծված վրացական եպիսկոպոսների թիվը գիտենք անուն առ անուն, 506 թվականի Դվինի ժողովի մասնակից բոլոր վրացի եպիսկոպոսները թվարկվում են, այնտեղ Ագարակի եկեղեցի ընդհանրապես չկա: Ստացվում է, որ պաշտոնական որոշումների համար հիմք են ծառայել ավանդությունները»: