Այդ օրը եւ հեռուստաեթերը, եւ տարբեր բեմահարթակներում ներկայացվող միջոցառումներն ավանդության համաձայն` հոգեցունց են եւ ուղղված Եղեռնի փաստի ներկայացմանը: Այդ օրը հեռուստաալիքները որպես կանոն հրաժարվում են գովազդի ու զվարճալի հաղորդումների ցուցադրումից եւ եթերը հագեցնում են Եղեռնի հուշը կրող հաղորդումներով: Իրավական, քաղաքացիական ու քաղաքական անդրադարձներից բացի, այդ օրն` ըստ ավանդույթի` ցուցադրվում ու ներկայացվում են արվեստի այն գործերը, որոնք ուղղակի կամ անուղղակի Եղեռնի հետ են առնչվում: Եվ քանի որ հատուկ այդ օրվա կապակցությամբ հաղորդումներ պատրաստելը թանկ, աշխատատար ու դժվար գործ է, արդյունքում բավականին միանման ու ծանր եթեր է ստացվում: Երաժշտության ուղեկցությամբ եկեղեցիներ, խաչքարեր ու պարզապես բնապատկերներ կամ դասական երաժշտության համերգներ են ցուցադրվում, որոնք ընդմիջվում են մի քանի վավերագրական ու գեղարվեստական ֆիլմերով: Այդ բանաձեւը վերջին մի քանի տարիների ընթացքում գրեթե չի փոփոխվել: Եղեռնի հուշահամալիրից հեռուստաընկերությունների ուղիղ միացումներն ու հուշարձան այցելող մարդկանց՝ «Ի՞նչ եք հիմա զգում» հարցը զրույցի առանձին թեմա է: Երբ հեռուստատեսության աշխատողը չորս տարեկան երեխային հարցնում է. «Գիտե՞ս ինչ օր է այսօր», եւ երեխան` մոր օգնությամբ, պատասխանում է. «Այս օրը թուրքերը շատ հայեր են սպանել», որոշակի շփոթմունք ես զգում: Երեխայի այդ պատասխանից հասկանալի է դառնում, որ 91 տարիների ընթացքում ոչինչ չի փոխվել, մարդկանց գիտակցության մեջ Եղեռնի փաստը դեռ իր տեղը չի գտել, նոր մտորումների ու վերլուծությունների առիթ չի դարձել: Պատմության սոսկալի էջերի ներկայացումը զուտ ներկայացմամբ էլ ավարտվում է: Նույնիսկ այդ մասին խոսելու ու պատմելու ձեւերը չեն փոխվել: Մարդիկ, իրենց սրտի կանչը լսելով, Եղեռնի հուշարձան են այցելում` զոհված նախնիների հիշատակը հարգելու համար: Եվ այդ ժամանակ բարձրախոսով վրա հասած հաղորդավարը խախտում է այդ արարողակարգը` ստիպելով խոսել ու ապրումները ներկայացնել մի մարդու, որը չգիտի` ի՞նչ ասել: Եվ խոսում է ընդհանուր բաներից եւ ընդունված բառերով: Շատերն են Եղեռնի մասին խոսում ու պատմում ուրիշների բառերով եւ թաքնվում ուրիշների խոսքերի ետեւում: Եղեռնը դեռ չի վերաիմաստավորվել ու չի մարսվել: Պատմական հիշողությունը մեծ արժեք է, սակայն կարող է նաեւ ծանր բեռ լինել:
Բոլորի սրտերում է ապրում Եղեռնի հուշը, չկա ոչ մի հայ ընտանիք, որը 20-րդ դարի սկզբին կորուստ չի ունեցել, որն իր սեփական ցավալի պատմությունը սերնդեսերունդ չի փոխանցում: Սակայն Եղեռնը որպես լոկ սարսափելի փաստ է մնում, որն իր ճանաչմանն ու պատմական հատուցմանն է սպասում: Քչերն են հետաքրքրվում իրական դեպքերով, այսօրվա հայացքով նայում անցյալին ու տարեցտարի նույն ցավի կաթսայում են եփվում, ներկայացնում ու պատմում իրենց զգացածը` ուրիշների բառերով: Եղեռնը չսպիացած այն վերքն է, որին դիպչելը շատ ցավոտ է: Եվ ամեն տարի ապրիլի 24-ին այդ վերքը համընդհանուր դարձնելով, մենք առաջ չենք գնում: Սգո ընդհանուր պատկերի մեջ յուրաքանչյուր անհատ իր ապրումները որսալու, հասկանալու եւ ներկայացնելու դեռ պատրաստ չէ: Այդ պատճառով էլ, թերեւս, Եղեռնի մասին պատմող ֆիլմերն ու վեպերը հիմնականում վավերագրական են լինում, գեղարվեստական կինո եւ գրականություն ստեղծելու համար անձնական վերաբերմունք է հարկավոր: Նաեւ` անձնական պատասխանատվություն: Իսկական արվեստն ինքնաբուխ է ծնվում եւ միշտ շատ սուբյեկտիվ է: Եղեռնի թեման պետք է արվեստում արտահայտվի, եւ ոչ միայն երաժշտության եւ նկարչության մեջ, այլեւ արվեստի ավելի մասսայական ճյուղերում` թատրոնում եւ կինոյում:
Եղեռնի էջերին անդրադառնալու ավելի պատրաստ են սփյուռքահայ արվեստագետները: «Մայրիկը», «Արարատը», «Արամը» այն ֆիլմերն են, որոնք ոչ հայաստանցի հայերն են ստեղծել: Խնդիրը ոչ միայն ֆինանսական հարցերով է պայմանավորված, այլեւ` գաղափարներով, որոնք սկզբում միշտ շատ անձնական են, հետո միայն` համամարդկային: Վերջին տարվա ընթացքում Երեւանի թատրոններից երկուսը Եղեռնի թեմային էին անդրադարձել եւ բեմադրել լեհ-ամերիկացի դրամատուրգ Ռիչարդ Կալինովսկու «Հրեշը լուսնի վրա» պիեսը: Կարելի է ասել, որ շատ արվեստագետներ կցանկանային Եղեռնի աղետալի դեպքերն արվեստի լեզվով ներկայացնել, սակայն դեռ պատրաստ չեն դրան, շատերի գիտակցությունը կաղապարված է սգո ընդհանուր մոդելով, իսկ ցավը դեռ շատ թարմ է, չվերապրված: Երբ ֆրանսիաբնակ դերասան Վարդան Պետրոսյանը բեմադրեց իր «Վերելք» ներկայացումը, նա կարծես որոշակի հեղաշրջում արեց` ցուցադրելով, որ կարելի է պատմել Եղեռնի մասին եւ զերծ մնալ սովորական դարձած պաթոսից ու ցավի սրբացումից, որ կարելի է թեթեւությամբ ու ինքնահեգնանքով պատմել այն դեպքերի մասին, որոնք ցավալի ու արյունալի են: Այդ դեպքում ցավը ոչ թե նսեմացվում է, այլ ավելի է արժեւորվում: Ավելի ճիշտ` վերարժեւորվում է: Կորստի ցավն ու պատմական անարդարության հետքը դեռ շատ վառ է բոլորիս սրտերում, սակայն բոլորս էլ հագեցել ենք ապրիլի 24-ին մեզ առաջարկվող միջոցառումներից, որոնք հիմնականում վավերագրական ֆիլմերի, ասմունքի կամ դասական երաժշտության տեսքով են լինում: Արվեստում հաջող էքսպերիմենտներ անելու համար պատմական փաստից մի փոքր հեռանալ է պետք: Չհասկացվելու կամ սխալ հասկացվելու վախը բոլորիս մեջ կա, մանավանդ, երբ Եղեռնի մասին ենք խոսում: Մենք կախված ենք կողքինների կարծիքից, ճաշակից, գնահատականից եւ չենք գնահատում մեր սուբյեկտիվ վերաբերմունքը: