– Ո՞րն է Աղասի Այվազյանի զբաղմունքն այսօր, ի՞նչ մտահոգություններ ունեք:
– Ես 81 տարեկան եմ, եւ դա արդեն իմ զբաղմունքն էլ է որոշում: Կինոյով, ռեժիսուրայով զբաղվել արդեն չեմ կարող, որովհետեւ օր ու գիշեր պիտի վազվզես՝ երիտասարդի բան է դա, գրում եմ, շարունակում եմ գրել, ապրում եմ, կարեւորը սա է, որովհետեւ ես դրսեւորում եմ իմ կյանքը: Նկարում եմ հաճույքիս համար. երբ որ ցուցահանդես են առաջարկում՝ հրաժարվում եմ. դա հանգստացնող մի բան է ինձ համար: Գիրք եմ պատրաստել այս տարի: Անցյալ տարի շատ ծանր վիճակում էի, հիվանդանոց ընկա, որից հետո մի գիրք պատրաստեցի. այսինքն՝ շարունակվում է կյանքը…
– Մեր այսօրվա մասին կուզենայի, որ խոսեիք. ի՞նչ ժամանակներ են գրողի, արվեստագետի համար:
– Արվեստագետի համար ժամանակը երբեք չի փոխվում, արվեստագետը միշտ մարգինալ է, օտարված է: Շատ քիչ են այն արվեստագետները, ովքեր նորմալ կյանք են ունեցել: Արվեստագետի կյանքը միշտ դժվար է եղել, իսկ հայ արվեստագետինն առավել դժվար է: Եվ պատահական չէ, որ մերոնք էսպես դուրս են գնում՝ Ամերիկա, Ֆրանսիա, Չեխոսլովակիա՝ տարբեր տեղեր իրենց դրսեւորելու համար, որովհետեւ մեր հնարավորությունները շատ փոքր են… Ի՞նչ ասեմ, այսօր ավելի շատ ազատություն կա, քան առաջներում: Նոր սերունդ է գալիս՝ երիտասարդներ, ովքեր արդեն գրքեր են տպագրում, սովետների ժամանակ տպագրությունը շատ դժվար բան էր, հիմա պրոբլեմ չկա, եւ բոլորը գրում են, ավելի ակտիվ են: Ես լավ եմ տրամադրված Հայաստանի այս ժամանակի նկատմամբ, որովհետեւ երազել եմ Հայաստանի անկախությունը, ազատությունը: Թեպետ Սովետի ժամանակ ես ինչ-որ բանի հասա կարծես՝ ֆիլմեր էի նկարահանում եւ գանգատվել չէի կարող անձնական կյանքից, բայց մեծագույն նպատակն իմ խառնվածքի մարդու համար ազատությունն է, առավել եւս՝ արվեստագետի համար պատվերով սուտը խղճի դեմ է, Աստծու դեմ է: Մենք ապրում էինք սուտ երկրում, սուտն իշխում էր եւ սարսափելի էր: Այսօր, արդեն 15 տարի, մենք ինքնուրույն ենք մեր հնարավորությունների չափով: Հիմա ավելին պահանջել չենք կարող:
– Ասում եք՝ այսօրվա սերունդն ազատ է, խորհրդային ժամանակաշրջանի համեմա՞տ է ազատ, թե՞ լիովին ազատ է: Առհասարակ ի՞նչ է ազատությունը:
– Ազատությունը խղճի ձայնն է, Աստված է: Աստված հավատ է, հավատն արգելված էր Սովետի ժամանակ: Հայը երբեք ազատ չի եղել. ստրուկ ենք եղել, եղել ենք տարբեր ազդեցությունների ներքո, այսօր այդ ստրկամտությունը մեր մեջ դեռ մնացել է: Հիմա ժամանակն է, որ մենք կարողանանք ձերբազատվել այդ սարսափելի բաներից: Ազատությունը, ինչ ասեմ, կյանքն է. մարդուն առանց աչքի, սրտի չենք պատկերացնի. ազատությունն օրգանական է, մարդ ծնվում է՝ պետք է ազատ լինի, եւ պատահական չէ, որ բոլոր ժամանակներում մարդկության ողջ պայքարն ազատության համար է եղել: Այսօր աշխարհը համեմատաբար ավելի ազատ է, քան Քրիստոսից առաջ էր, քան Քրիստոսի ժամանակ էր. հասկանո՞ւմ եք, մարդը մնում է մարդ, շատ մեծ հավակնություններ ես չեմ կարող ունենալ, բայց մենք՝ հայերս, ոչինչ չենք ունեցել. հիմնականը դա պետությունն է՝ պետություն ունես, ուրեմն դու կաս, դու կազմակերպված ես, դու կարող ես ազատ լինել:
– Ասում ենք՝ գրականության դեր, այսօր ի՞նչ դեր ունի գրականությունը:
– Գրականությունը պետք է խղճի ձայնը լինի, բայց շատ քչերն ունեն այն. Սովետի ժամանակ հայտնվեց Սոլժենիցինը, մենք ունեինք Չարենց, որն այսպես ելեւէջների եւ տառապանքի մեջ էր. Հայաստանի ապագան էր ուզում տեսնել, ոգեւորվեց՝ կարծելով բոլշեւիկները հայերին ինչ-որ բան կբերեն, բայց բերեցին մեծագույն դժբախտություն: Այնպես որ՝ գրականությունը պետք է խղճի ձայն լինի, բայց այն այսօր մասնագիտություն է. այսօր շոուներ կան, դետեկտիվներ, ընթերցանության նյութեր, սակայն գրականությունն այսօր ընթերցանության նյութ չէ, որովհետեւ համակարգիչը, հեռուստատեսությունը գերակայում են, նույնիսկ թատրոնն ու կինոն ենթարկվում են դրանց: Ստացվում է, որ, մեծ հաշվով, գրականությունը միշտ եղել է եւ մնում է խղճի ձայն: Եվ դա շատ դժվար ձայն է, ամեն մարդու «ուտելիք» չէ, ամեն մարդ չի կարողանա մաքուր գրականությամբ զբաղվել: Հետո՝ գրականությունը զբաղմունք չէ, այսօր 90 տոկոսը գրականությունը զբաղմունք է դարձրել. համալսարանն ավարտում են, կրթված են, լեզու գիտեն՝ գրում են: Գրականությունը խառնվածք է, կենսաբանական առանձին տեսակ է պահանջում: Մարդիկ տարբեր կենսաբանական տեսակ են, ամենադժբախտ տեսակն արվեստագետներն են: Վերցրեք կենսագրություններն ու ուսումնասիրեք, մասնավորապես` Հայաստանի գրողների ճակատագրերը. արեւմտահայ գրողներին ոչնչացրին Թուրքիայում, 20-ականներին ոչնչացրին Սովետը, հետո էլ, այսպես ասած, կալանդակապերի մեջ էին: Այսօր ես ինչո՞ւ եմ գովում այս ժամանակները՝ որովհետեւ կալանդակապերը դրսից գնացին, կալանդակապերն այսօր մեր մեջ են՝ մե՛ր մեջ, «մենքն» ընդհանուր հասկացություն է, զանգված: Ես չեմ տարբերակում մուրացկանին նախարարից, նրանք նույն մարմնի մասերն են՝ յուրաքանչյուրն իր հնարավորությունների չափով, մուրացկանը, հա, հիվանդ կարող է լինել, նա ուրիշ բան չի կարող անել՝ սրանք կենսաբանական խնդիրներ են, որոնց ես ավելի կարեւորություն եմ տալիս, որովհետեւ միայն սոցիալական խնդիր չեն դրանք: Շատ մարդիկ կան, որոնց եթե միլիոններ էլ տաս, մի քանի ամիս անց նույն աղքատն են դառնալու: Կուլակների պատմությունը հիշենք. աշխատավոր գյուղացիներին կուլակ անվանեցին ու ոչնչացրին, եւ սովետական երկրում տնտեսությունը նահանջ ապրեց, որովհետեւ անբաններն աշխատավարձ էին ստանում եւ չէին աշխատում, դրա համար էլ երկիրը փլուզվեց:
– Այսօր մեզ մոտ առկա այս սոցիալական բեւեռացումն ինչի՞ հետեւանք է:
– Հասարակարգը միանգամից փոխվեց, եւ մարդիկ սովոր չէին աշխատանքի, չեն կարող աշխատել, որովհետեւ ճարպկություն, ճկունություն է պետք: Ովքե՞ր հարստացան՝ գործունյա մարդիկ, ովքեր եռանդ ունեն… Բեւեռացումը հո միայն Հայաստանո՞ւմ չի… Ռուսաստանում էլ է նույն վիճակը, Վրաստանում ավելի վատ է: Աղքատ մարդն Ամերիկայում այնքան թոշակ է ստանում, որ կարողանում է նորմալ ապրել, մենք այսօր չենք կարող այդպես անել, որովհետեւ Ամերիկա չենք, մենք այդ ժամանակը չենք ունեցել, Ֆրանսիայի օրինակը վերցնենք՝ ինչքան երկար ժամանակ պահանջվեց` մինչեւ կարողացավ դեմոկրատական, ազատ համակարգ ստեղծել: Մենք նոր ենք սկսել, եւ, ընդ որում, մենք դեռ այդ սովետական համակարգից դուրս չենք եկել, մենք սովետական մարդիկ ենք դեռ, դրա համար՝ հույսս այս նոր սերունդն է՝ նրանք չգիտեն այն, ինչ ես գիտեմ, նրանք չեն ապրել սապոգի տակ, նրանք չեն ճնշվել, նրանք այսօրվա արժեքն էլ չգիտեն: Այս սերունդը չի մտածի ազգությունը փոխելու մասին, իմ սերունդն ազգությունը փոխող սերունդ էր՝ շուռ եկած Բաքվում, Թիֆլիսում, Ռուսաստանում: Մարդիկ էին, ովքեր հայերեն չէին խոսում, որովհետեւ Հայաստանում չէին ծնվել, այլանդակ վիճակի մեջ էր մեր ժողովուրդը: Դուք ջահել եք, չգիտեք, որ 60-ականներին Երեւանում թուրքերենն էր հարգի, ժամը 6-ին Բաքու որ չլսեին՝ կխենթանային, Բաքվի դերասանների համերգներին իրար գլուխ էին ջարդում հայերը, ահա այսպիսի վիճակի մեջ ենք մենք եղել, Հայաստան համարյա չկար: Այսօր մենք հավասար պայմանների մեջ ենք՝ հնարավորության սահմաններում, յուրովսանն:
– Հիմա ասում ենք՝ մենք Ամերիկա չենք, էս չենք, էն չենք, բայց հաճախ նաեւ դրոշակ ենք դարձնում հազարամյակների մեր պատմությունը, հազարամյա քրիստոնեական ազգ լինելը…
– Մենք վատ ճանապարհ ենք անցել, մենք պարծենալ չենք կարող, պարծենալ կարող են ամերիկացիները, որ 250 տարվա մեջ երկիր ստեղծեցին: Մեր պատմությունը սարսափելի է՝ եղեռն, ստրկություն, քայքայում, փախուստ: Հայաստանից միշտ փախել են: Հայի արգանդը թույլ էր տալիս մեզ այսօր 50 միլիոն լինել: Տեսեք` Ղարաբաղյան պատերազմում մենք հաղթեցինք, բայց Հայաստանից էլի գնում են, հայը միշտ գնացել է, Հայաստանում այսօր հայը փոքրաթիվ է: Մենք պարծենալու իրավունք չունենք, մենք մեր լացը չպիտի դարձնենք պարծանքի առարկա: Մենք միշտ լաց ենք եղել ու լաց ենք լինում՝ մեզ մորթեցին, սպանեցին, վռնդեցին… Ես կպարծենայի, եթե այսօր կայսրություն, գոնե՝ պետություն լինեինք: Ես ուժի ջատագով եմ: Ուժն ամենակարեւորն է եւ՛ անհատի համար, եւ՛ երկրի: Երկիրն ի՞նչ է՝ ուժեղ անհատների միություն: Համաբանությո՛ւն: Մենք լաց ենք լինում, բայց մինչեւ հիմա համաբան չենք: Ո՞նց կարող ենք մենք քրիստոնյա լինել, եթե չկարողանանք իրար սիրել… Սովետի ժամանակ սարսափելի էր. ասում են՝ հայի բարի աչքեր: Ո՞վ ասեց, փողոց էիր դուրս գալիս՝ հայացքներով ուզում էին իրար սպանել: 60-ականներին մի ընտանիք կար, ամուսինը 40-ականների հայրենադարձներից էր, Ֆրանսիայից էր եկել, կինը Երեւանից էր, մի տղա ունեին՝ Երեւանում էր ծնվել: Այնպես եղավ, որ չուզենալով այստեղ ապրել, կարողացան տեղափոխվել Ֆրանսիա, բայց մի տարի անց, քանի որ կինը կարոտախտով էր տառապում, չգիտեմ ինչպես դասավորեցին, ու այս ընտանիքը կրկին վերադարձավ Հայաստան: Նրանց տղան արդեն 16-17 տարեկան պատանի էր, հոյակապ տղա էր: Ես այդ ժամանակ ֆիլմ էի նկարահանում, բարեկամներիցս մեկը եկավ, խնդրեց՝ թե այդ տղան իրեն շատ վատ է զգում, կարո՞ղ ես քո ֆիլմում մի բանով զբաղացնել՝ մի քիչ կարգի գա… Եվ այդ տղան եկավ՝ սեփական «Մերսեդեսով», գեղեցիկ, ուժեղ, լայնաթիկունք, մկանուտ մի երիտասարդ: Ասաց՝ Ֆրանսիայից հետո չեմ կարողանում այստեղ փողոց դուրս գալ, վախենում եմ, մարդկանց հայացքները կարծես ոչնչացնել են ուզում քեզ: Մենք պետք է կարողանանք հասնել այն բանին, որ իրար հայացքների մեջ հանգստություն գտնենք, որ ես կարողանամ իմ ես-ը գտնել քո հայացքի մեջ…
– Բայց մենք հիմա ավելի չե՞նք չար, ավելի նյարդային, անհանդուրժող չե՞նք:
– Մարդկությունը շատ բարի չի լինում՝ խանդ կա, սեր կա, սպանություն կա, դրանք միշտ կան: Մարդը մնում է մարդ, եթե դրանք չլինեն` մարդը կոչնչանա, դրանք անպայման պիտի լինեն: Ուրիշ երկրներում էլ են սպանում, թալանում, ուրիշ տեղ դրանք ավելի խոշոր չափերի են հասնում, բայց, ասենք, Ֆրանսիայում այնպիսի մարդկային պայմաններ են ստեղծված, որ դրանք տանելի են դառնում… Այսօր միտում կա՝ քարուքանդ անել այս ողջ համակարգը եւ ետ գնալ դեպի միջնադար, այսօր այդ պայքարն է գնում քաղաքակրթության եւ, այսպես ասած, բնամարդու միջեւ: Սարսափելի ժամանակներ ենք ապրում: Այնպես որ՝ Հայաստանում մենք դժգոհելու իրավունք չունենք, եթե մտածում ենք մեր ընդհանրության, մեր երկրի մասին: Ուրիշ բան, որ ամեն մարդ իր դժգոհություններն ունի. ասենք, ես հիվանդ եմ, դժգոհում եմ, Աստված եմ կանչում, ինչքան նման մարդիկ կան… Մենք պետք է կարողանանք այդ դժգոհության հասցեն գտնել, ոչ թե մենք մեզանից դժգոհենք, թե` վատն ենք, էս ենք, էն ենք: Աստված եթե մեզ ստեղծել է, ուրեմն մի նպատակ ունեցել է, հետո՝ այսքան ժողովուրդներ ոչնչացել են՝ մենք մնացել ենք: Գոյարարը մեզ պահել է, ուրեմն այստեղ մի իմաստ պետք է լինի, աշխատենք, ուրեմն, չխաբել Գոյարարին, վստահությունն արդարացնենք, որ մենք կանք, մարդկային մի տեսակ ենք, որ արժանի ենք ապրելու:
– Ժողովուրդ-իշխանություն հարաբերությունների մասին ի՞նչ կասեք:
– Այդ մասին չէի ուզենա խոսել: Ինձ համար իշխանություն գոյություն չունի: Ես Սովետի ժամանակ եմ ապրել, երբ օտար իշխանություն էր: Սա իմ իշխանությունն է: Ես ասում եմ այսպես՝ ՄԵՆՔ, առաջին մարդը եւ վերջին մարդը միասին մենք ենք, առաջինը կարող է դառնալ վերջին, եւ՝ հակառակը: Այսօրվա իշխանությունն ովքե՞ր են՝ նրանք, ովքեր երեկ մեզ հետ էին, եւ իրենք էլ էին դժգոհ: Կոնկրետ մարդիկ են, մենք քիչ ենք եւ գիտենք յուրաքանչյուրին: Պետք չի իշխանությանն անջատել, դրա համար էլ ես ասում եմ՝ ՄԵՆՔ, մենք ենք…
– Բայց այդ անջրպետը կա, չէ՞, շատ չե՞ն հեռացած իրարից ժողովուրդն ու իշխանությունները:
– Անջրպետը կա, արդեն ասացի՝ դա կենսաբանական տեսակի խնդիր է: Ազատություն է տրված, եւ մարդիկ, ովքեր եռանդ ունեին, հարստացան: Շատերն ասում են՝ տեսեք այսինչին, նա գործարան կառուցեց: Հա, կարողացավ՝ կառուցեց, կարո՞ղ ես՝ դո՛ւ կառուցիր: Ո՞վ է Աբրամովիչը: Խուժան տղա չէ՞ր, փողոցային տղա, միանգամից դարձավ միլիարդատեր: Կարողացավ: Ինձ համար, օրինակ, հանելուկ է՝ ոնց կարողացավ: Ես կուզենամ` մենք էլ ունենանք աբրամովիչներ սովետներում՝ չունե՛նք: Դրսում ունեցանք՝ Քըրքորյանը: Հարստացավ, որովհետեւ ուրիշ սոցիալական պայմաններ էին այնտեղ, բայց դրա համար էլ էր եռանդ պետք, Քըրքորյանի եռանդն ու շնորհքը ամեն հայ չուներ: Հայեր կան դրսում, որ ուղղակի կյանք են ապրում, լավ «ռոճիկ» ունեն, բայց սովորական կյանք են ապրում: Քըրքորյանն օդաչու էր, պատերազմի էր մասնակցել, առեւտուր էր անում, Լաս Վեգասում այդքան հարստության հասնելը հո հեշտ բան չէ՞ր… Ազնավուրը հարստացավ, որովհետեւ երգում էր… Քանի՞ Քըրքորյան, Ազնավուր, Սարոյան կամ Թամանյան ունենք Հայաստանում… Շարունակ գալու են ու շարունակ այդ կենսաբանական զտումը տեղի է ունենալու: Ամեն մարդ իր տեղը պետք է ունենա: Տեսա՞ք` կոմունիստների հավասարությունն ինչ տվեց, ո՞նց կարող է հավասարություն լինի՝ մեկի քիթը մեծ է, մյուսի քիթը՝ փոքր, մեկը լավ հիշողություն ունի, մյուսը՝ չունի, ո՞նց կարող ես հավասարեցնել…
– Այսօր տեղի ունեցող քաղաքաշինական այս փոփոխություններին ինչպե՞ս եք վերաբերվում, շատ չե՞նք հեռանում թամանյանական մշակույթից:
– Ես կարծում եմ՝ Թամանյանը լիներ՝ ինքն էլ նույն բանը կաներ: Մենք մտնում ենք 21-րդ դար: Չինաստանը դասական ճարտարապետություն ունի, բայց տեսեք՝ Պեկինը ինչ դարձավ, Նյու Յորքից առաջ անցավ, 100 հարկանի շենքեր են շինում… Թումանյան փողոցն այսօր 21-րդ դարի փողոց է դառնում: Ես գոհ եմ: Խանգարող հանգամանքները շատ են, դրա համար ինչ-որ բաներ կիսատ են մնում: Ճարտարապետ Նարեկ Սարգսյանի ազգային գեղագիտականը դեպի 21-րդ դար է միտված… Դեպի հպարտ, արժանապատիվ Հայության դրսեւորույթը: Հյուսիսային պողոտայի սկիզբն իմ երազած հայոց մայրաքաղաքի կերպարի սկիզբն է.. Ժամանակի ընթացքում մենք անպայման կիմաստավորենք մեր ինչ լինելը… Եվ դրան կնպաստի նոր Երեւանի արտերեւույթը… Մենք հետո կտեսնենք ամբողջականի գեղեցկությունը, եւ նրա միջավայրում կզգանք, կիմաստավորենք մեր բուն իսկությունը: Երեխան որ այդ փողոցով անցնի, ոչ միայն չի մտածի օտար քաղաքների մասին, այլեւ ինքը կնորանա: Նոր Երեւանը նոր հայ կգոյավորի, նոր հայ ասելով` նորեն նկատի ունեմ հայի նախեղակ տեսակը, որը խաթարվել է դարերի ընթացքում օտարների ձեռամբ…