– Ինչպե՞ս է սկսում յուրաքանչյուր օրը նկարիչ Հակոբ Հակոբյանը, ի՞նչ գործեր, մտահոգություններ ունի նա առհասարակ…
– Ամեն առավոտյան, երբ որ զարթնում եմ, անշուշտ, նախ գնում եմ զուգարան, լվացվում եմ, նախաճաշում եմ, հետո մտնում եմ արվեստանոց, մի հատ սուրճ եմ եփում ինձ համար ու սկսում եմ մտածել իմ գործերուս մասին: Նկարում եմ: Բավականին նկարներ ունիմ, որոնք սկսած եմ եւ որոնք կիսատ են: Կարող են նոր մտահղացումներ լինել, եւ, առանց սպասելու, որ ավարտեմ սկսածս աշխատանքները, նորն եմ սկսում… Հիմնականում արվեստանոցիս մեջ եմ, որը շատ հաճելի է, ընդարձակ է, լուսավոր է, շատ ձգտում չունիմ դուրս ելլալու, չեմ ձանձրանում արվեստանոցիս մեջ, որքան ալ երկար մնամ…
– Առհասարակ դուք շատ քիչ եք դուրս գալիս, հասարակական վայրերում չեք լինում, ինչի՞ց է դա, շփման կարիք չե՞ք ունենում: Նկարիչներին մենք պատկերացնում ենք սովորաբար որպես բոհեմիկ մարդիկ, կիսամութ ու փնթի արվեստանոցներով, իսկ ձեր արվեստանոցն այնպես հավաք է, կոկիկ ու լուսավոր…
– Լուսավոր արվեստանոցն ամենեն կարեւոր բանն է նկարչի համար, եթե արվեստանոցը վատն է, նկարիչներն անպայման կնախընտրեն դուրս անցնել, քան թե արվեստանոցում նկարել: Այո, քիչ եմ շփվում, տարիքն էլ գուցե նշանակություն ունի, որովհետեւ արդեն 83 տարեկան եմ: Ընդհանուր առմամբ այս շրջանին մեր երկրին մեջ բան մը չկա, մարդկանց հետ խոսակցությունները հիմնականում դժվարությունների մասին են, ավելի շատ մարդիկ մտահոգված են այդ դժվարություններով. երեւի թե այդ էլ պատճառ է, որ մարդ շատ չուզենա հանդիպիլ ուրիշներուն հետ: Ունիմ ընկերներ, ովքեր ինձ այցելում են, հետո եթե միջոցառումներ կան՝ ցուցահանդեսներ կամ համերգներ, գնում եմ, հո լրիվ կտրված չե՞մ կյանքեն, ինչո՞ւ համար պիտի կտրվիմ, բայց շատ չեմ ազատ՝ փողոց իջնելու, մարդկանց հետ ժամանակ անցկացնելու կամ խոսելու համար: Չեմ խուսափում մարդկանցից անպայման, բայց տարիքն է, երեւի, որ քիչ եմ շփվում: Ավելի հաճելի է բնության մեջ երթալը, քան քաղաքին մեջ…
– Տհա՞ճ է դարձել քաղաքը…
– Հաճելի չէ…
– Հետաքրքիր է ձեր հայացքն այսօրվա Երեւանին:
– Այո, ընդհանրապես դա շատ կարեւոր հարց է հիմա, բոլորիս է հետաքրքրում: Հակառակ այն բանին, որ 20-րդ դարը եղավ սարսափելի ժամանակաշրջան մը մեզ համար՝ Եղեռնը, պատերազմները եւ այլն, սակայն զարմանալի կերպով ահագին թիվով մտավորականներ ծնավ մեր ժողովուրդը՝ գրողներ, նկարիչներ, երաժիշտներ… Զարմանալի արժեքավոր մարդիկ էին, եւ բոլորն էլ մեծ մասամբ ժամանակից շուտ գնացին՝ կամ սպանվեցին, կամ բանտարկվեցան… Բայց մեծ գործ արեցին՝ Չարենցը, Կոմիտասը, Սարյանը… Բայց ես այդ բոլորին մեջեն մեկին կառանձնացնեմ՝ որպես վերջին այս 100 տարվա մեր մշակութային կյանքին մեջ ամենաբացառիկ անհատականությունը, ամենակարեւոր գործիչը՝ Ալեքսանդր Թամանյանին: Ոչ թե, որ գիրքը կամ նկարչությունը պակաս կարեւոր են, այլ՝ որովհետեւ նա մեզ մի քաղաք տվավ, որով կրնայինք հպարտանալ եւ ըսել, որ դա մեր վերածնունդի հռչակագիրն է՝ որ մենք նորից կանք որպես ժողովուրդ, մենք կենսունակ ենք, մենք արժանի ենք ապրելու: Այս բոլորը խտացված էին իրեն անձնավորության եւ գործին մեջ: Եվ պատկերացրեք, որ այդ մարդը համարյա ռուս էր, երբ որ եկավ Հայրենիք. ամբողջ ժամանակը ծնած-ապրած Ռուսաստան, մեծ ճարտարապետ մը, որ կարող էր եւ մնալ Ռուսաստան եւ մեծ գործունեություն անել, բայց նա հրաշքի պես եկավ Հայաստան եւ հանկարծ դարձավ հայ ճարտարապետ. դա ուղղակի անհավատալի հրաշք է, հայկական ֆենոմեն է, որ նա միանգամից ստեղծեց մի ճարտարապետություն, որ հայկական էր, որովհետեւ կրնանք ըսել, որ Անի քաղաքեն ի վեր հայկական ճարտարապետություն գոյություն չուներ: Այնպես որ՝ բոլորին գործը՝ մե կողմ, այդ մարդուն գործը՝ մե կողմ՝ այն իմաստով, որ նա մեզի տվավ քաղաք: Նոր Հայաստանին, մանավանդ` մեր նորանկախ Հայաստանին շատ սազական պիտի ըլլար, որ այդ տեսակ քաղաքով մը սկսեր մեր երկիրը: Բայց դժբախտաբար հայ մտավորականները շատ դժբախտ եղած են, որ մեծ մասամբ չեն կարողացած իրենց գործը մինչեւ վերջ անել, կեսճանապարհին թողած-գացած են: Դժբախտաբար իր գործն ալ կես մնաց: Իր գլուխգործոցը, անշուշտ, Երեւան քաղաքի հատակագիծն է: 13 տարվան մեջ ինքը շատ բաներ կառուցեց, բայց իր ամենակարեւոր գործը, ըստ իս, պիտի ըլլար Կառավարական տունը, որ կիսատ մնացած է, Հրապարակը, որ ձեւափոխված է՝ իր նախագծածը չէ, Հյուսիսային պողոտան, որ պետք է կապեր Օպերային հետ՝ Օպերան էլ է կիսատ, քանի որ էլի իր ուզած ձեւով չէ կառուցված: Օպերային այդ նախագիծը 1937 թվին Փարիզի համաշխարհային ցուցահանդեսին ժամանակ ոսկե մեդալ շահած է. դա հետամնաց երկրի մը համար բացառիկ բան մըն էր, անհավատալի հրաշք մը: Ահավասիկ այս մեծ մարդուն գործը՝ Կառավարական տունը, Հրապարակը, Հյուսիսային պողոտան պիտի ըլլային այս քաղաքի դեմքը, դժբախտաբար դրանք այսօր աղճատվում են: Կառավարական շենքին դեռ ձեռք չեն տված, բայց այդ շենքի բակում մի աշտարակ կա նախագծված, որ չեն կառուցած, Հյուսիսային պողոտան դեռ չկառուցած՝ արդեն ուրիշ բան մըն է, դա հիմա ինչ պետք է ըլլա՝ չեմ գիդեր. պետք չէ ադոր «Հյուսիսային պողոտա» անունը տալ: Հետո՝ տեղի-անտեղի հին շինություններ են վերացնում: Հետո՝ Օղակաձեւ այգին, որ քաղաքի համար կանաչ մանյակի պես բան մը պիտի ըլլար, արդեն համարյա գոյություն չունի… Դժբախտաբար մեր ժողովուրդը հաճախ տալիս է հանճարներ, մեծ հոգեւոր արժեքներ է ստեղծում, բայց հետո այդ նույն ժողովուրդը կամ այդ ժողովուրդի մեջեն դուրս եկած մարդիկ ոչ միայն այդ արժեքները չեն գնահատում, այլ նաեւ ոչնչացնում են: Ես կարծում եմ, որ սա ամենեն վտանգավոր բանն է մեր ժողովուրդին համար, քանի որ մենք թիվով փոքր ժողովուրդ ենք, բայց կարողանում ենք հոգեւոր կյանք ստեղծել, արժեքներ ստեղծել, որոնք նաեւ մեզի իրավունք են տալիս աշխարհի պատմության մեջ, մարդկության մեջ հատուկ մեր տեղը ունենալ. դա քիչ բան չէ: Մենք ուրիշ հարստություններ չունինք դժբախտաբար, որ մեր երկիրը հարստանա, ճոխանա, բայց ունեցել ենք մեր մշակույթը, որը գին չունի, դժբախտաբար այդ մշակույթը վնասվում է: Ճիշտ է, երկիրը հիմա դժվարությունների մեջ է, բազմաթիվ հարցեր կան՝ աշխատանքի հարցը կա, արտագաղթի հարցը կա, որ պետք է լուծել, որովհետեւ դա մեզանից հոսող արյուն է, ուրիշ շատ հարցեր կան, որ մեկ խոսակցության մը մեջ դժվար է ընդգրկել…Վերջը՝ ընդհանուր առմամբ ես իմ նկարչությամբ եմ զբաղվում եւ մտքիս մեջ կխոսիմ այս բաներուն շուրջ, որ հիմա քեզ ասեցի:
– Այդ մտորումները կտավի վրա երեւո՞ւմ են:
– Ոչ անպայման: Կարող է անուղղակի կերպով արտահայտվին, քանի որ նկարիչը, գիտակցաբար թե անգիտակից, ինքն իր մասին է պատմում, իր կյանքն է պատմում:
– Դուք 1960-ականների հայրենադարձներից եք. այդ ժամանակների Հայաստանի ու այս ժամանակների Հայաստանի արվեստագետի դժվարություններն ընդհանուր եզրեր ունե՞ն:
– Գիտես, նախ եւ առաջ արվեստագետին հետաքրքրողն այն է, որ ինքը կարողանա ստեղծագործել: Ամեն բանի համար ինքն է պատասխանատու, որովհետեւ ինքն է որոշած նկարիչ ըլլալ, ադ իր փափագն է եղած, բայց իր ստեղծածը կրնար պետք չըլլալ մարդկանց: Ասում են՝ «Արվեստագետը ժողովուրդ է պահում». սրա մեջ այն իմաստը կա նաեւ, որ եթե երկիրը բարեկեցիկ է ու մարդիկ կուշտ են, փող ունին, նաեւ մտածում են գիրք գնելու մասին, նկար գնելու մասին, համերգ գնալու մասին: Սովետական ռեժիմն այնպես էր, որ պետք ուներ արվեստագետներու, որովհետեւ նրանց գիտելիքները կօգտագործեր իր պրոպագանդի համար, եւ այնպես ըրած էին, որ արվեստագետը հիմնականում ստիպված ըլլար զբաղվիլ այդ ռեժիմին պրոպագանդով, այդ ռեժիմին պատվերներով: Ուրեմն արվեստագետն անգիտակցորեն կաշկանդված էր՝ չէր անում այն, ինչ ինքն ուզում էր: Բայց արտաքնապես արվեստագետ ըլլալն ամոթ չէր, ստորացուցիչ բան չէր, եւ բարձրագույն կրթություն ստացած արվեստագետներն ի վիճակի էին իրենց կյանքը, նյութական վիճակն ապահովել հենց այդ պատվերներով: Արտասահմանում այնպես էր վիճակը, որ դուն քու գլխուն տերն ես. եթե կրնաս քու նկարչությամբդ ապրիլ՝ լավ, եթե չես կրնար, պետք է, որ մի ուրիշ գործով զբաղվիս՝ կյանքդ ապահովիս, մնացած ժամանակդ ալ քու սիրածդ գործով զբաղվիս: Ուրեմն ես մինչեւ 40 տարեկանս այդ վիճակի մեջ ապրած եմ, ստիպված եղած եմ ուրիշ գործով զբաղվիլ կողքեն, որ ինձ պահեմ, ընտանիքս պահեմ: Բայց ես օտարության մեջ էի, անշուշտ, եւ իմ հիմնական նպատակս էր ապրել իմ Հայրենիքիս մեջ: Ինչ ռեժիմ ալ որ ըլլար, ես գիտեի, որ իմ Հայրենիքիս մեջ էի, իմ ժողովրդիս մեջ էի, եւ դա ինձի ապահովում էր: Կրնամ ըսել՝ հակառակ, որ սովետական ռեժիմին մեջ շատ մը արժեքավոր մարդկանց հետ վատ էին վարվում, ինձ լավ են ընդունել, այսինքն՝ հանգիստ են թողել, չեն խառնվել, չեն ասել՝ ինչո՞ւ է այսպես, ինչո՞ւ է այնպես: Այս ամբողջ տարիներուն, որ ես Հայաստան եմ եղել, ինչ պայմաններ ալ որ ըլլային, ամենակարեւոր պայմանը կար ինձ համար՝ ես կարողանում էի նկարել, եւ նկարել այն, ինչ ուզում էի. բարեբախտաբար ուրիշ բան մը ինձի պետք չէ:
– Այս վերջին տարիներին արտագաղթեցին նաեւ շատ արվեստագետներ, արդյո՞ք միայն նյութական ծանր պայմաններն էին նրանց մղում օտար ափեր:
– Նկարիչներուն պարագային կարելի է ասել, որ բացի ան, որ երկիրը ծանր վիճակի մեջ է, եւ մարդիկ հազիվ ուտելիքի փող հայթայթելով զբաղված են, նրանք պիտի ուզեին տեսնել, թե աշխարհին մեջ ինչ կատարված է, տեսնեին Փարիզը, տեսնեին ուրիշ երկրներ, շփվեին ուրիշ երկրներու արվեստագետների հետ: Բացի այդ, հույս ունեին, որ այդ բարեկեցիկ երկրներուն մեջ իրենց ստեղծագործությունը կրնա հետաքրքրել մարդկանց, կրնան վաճառել իրենց աշխատանքները:
– Սովետական Հայաստանում հաստատվելուց հետո դուք այդ ուրիշ երկրների հետ շփման անհնարինության, դրսի ինֆորմացիայի պակասը ինչպե՞ս տարաք, չէ՞ր խանգարում ստեղծագործական աշխատանքին:
– Ես արդեն բախտ ունեցած էի տեսնել այդ ամենը, երկու տարի ապրած էի Փարիզում, Իտալիայում եղել էի, բան մը չունեի նորից երթալ այդ ամենը տեսնել: Ինձ պետք էր, որ կարողանայի Հայաստանին մեջ նկարել, Սովետական Միության մեջ նկարել. դա էր ինձ հետաքրքրում:
– Գոնե մի քիչ պատկերացնո՞ւմ էիք, թե դա ինչ երկիր է:
– Որեւէ մեկը չէր կարող պատկերացնիլ:
– Երբեւէ չե՞ք ափսոսել, որ եկաք…
– Ո՛չ, որովհետեւ, ինչպես ասեցի՝ ինձ վատ չեն ընդունել, զբաղվել եմ սիրածս գործով, ցավել եմ, որ իմ շուրջս վատ բաներ կատարվում էին իմ արվեստագետ ընկերներուս հետ՝ փոխանակ երկիրը գուրգուրեր, փայփայեր անոնց, հալածում ու նեղում էր նրանց. ադ բաները ինձ շատ նեղում էին: Մարդիկ, գիտակցորեն կամ անգիտակից, կաշկանդված էին, նույնիսկ չէին էլ իմանում այն մասին, որ մարդ ինքզինքը պետք է արտահայտի՝ արվեստին կարեւորագույն պայմանն է ադ, մարդ պետք է ազատ ըլլա թե ֆիզիկական, թե հոգեւոր կապանքներեն, որպեսզի կարողանա դրսեւորվել, շփվել ուրիշին հետ, նրանք չէին իմանում, քանի որ այդպես ծնած էին իրենք: Բայց երկիրը էս էր՝ ուրիշ այլ Հայաստան չկար, Հայաստանը մեկն էր:
– Այսօրվա արվեստագետը նման ինչ-որ բաներով կաշկանդված չի՞:
– Չեմ գիդեր նման բան: Կարծում եմ, որ եթե իրենք իրենց չկաշկանդեն՝ ուրիշ ազդեցություններ փնտրելով, իրենց խանգարող չկա:
– Արվեստի միջոցով հնարավո՞ր է այսօր ինչ-որ խնդիր լուծել՝ միջազգային, միջպետական նշանակության կոնֆլիկտ հաղթահարել:
– Ադ տեսակ թեման դժվար թե արվեստի նյութ դառնա: Ադրբեջանցին եթե հայկական երաժշտություն լսե եւ զգայուն ըլլա, կրնա այդ երաժշտության շնորհիվ, այդ երաժշտությունը սիրելով, անուղղակի կերպով ավելի մեծ հարգանք ունենալ այդ ժողովրդի հանդեպ: Բայց երբ տեսնում ես՝ ինչպես Ջուղայի այդ ողջ հրաշալիքները մի քանի օրվա ընթացքում փչացնում են, նույնիսկ ես հիմա, երեւի, իմ ասածս ժխտեմ՝ որովհետեւ ադ ինչպե՞ս իրենց ձեռքը գնաց եւ այդ ողջ գեղեցկությունը ջնջեցին…
– Ի՞նչ եք կարծում՝ այս ծանր փուլը ե՞րբ կավարտվի եւ ինչո՞վ կավարտվի:
– Ես ալ այս ժողովրդի մե անհատն եմ եւ ես ալ կուզեմ իմանալ, ես որեւէ ծրագիր չունիմ… Գիդես, երբ որեւէ բան կքննադատես, պետք է կարողանաս անոր ելք մը, լուծում մը տալ: Անշուշտ մեր ղեկավարությունը՝ ով ուզում է ինքը ըլլա, ինքը պատասխանատու է այս ամենի համար՝ այն իմաստով, որ վերջիվերջո ինքն է ղեկավարում այս երկիրը, իր գործը պիտի ըլլա ամեն բանի լուծում գտնիլը: