Ներկայումս Իտալիայում բնակվող հայ քանդակագործ Վիգեն Ավետիսը (Վիգեն Ավետիսյան) Երեւանից հեռացել է 1989թ.: «Մի անգամ ընկերուհուս հետ Իտալիա գնացի` որպես տուրիստ: Ֆլորենցիայում ես կարծես ժամանակից դուրս եկա: Շատ սիրուն աղջիկ էր ընկերուհիս, իսկ ես չէի կարող նրա ձեռքը բռնել, նույնիսկ` մեքենա վարել: Այնպիսի զգացմունք էր, որ աշխարհում ուրիշ բան գոյություն չուներ, բացի ինձանից ու այդ քաղաքից: Ես չէի կարող այնտեղ չապրել: Երբ մեկնելու որոշում կայացրի, ընկերներս ու հարազատներս կարծում էին, որ խելքս թռցրել եմ: Ոչ լեզու գիտեի, ոչ փող ունեի, սակայն որոշումս անփոխելի էր: Առանց իտալերենին տիրապետելու` արվեստի պատմության գրավոր եւ բանավոր քննություններ հանձնեցի եւ ընդունվեցի ակադեմիա: Ֆլորենցիան ինձ գրկաբաց ընդունեց: Իհարկե, դժվարությունների հանդիպել եմ, բեռներ էլ եմ թափել, բայց գիտեի, որ այդ ամենը ժամանակավոր է»,- պատմում է Վիգենը: Այս օրերին Վիգենը, որ Իտալիայում արդեն բավական հաջողությունների է հասել, Երեւանում էր:
– Հաճա՞խ ես այցելում Հայաստան:
– Տարին 1-2 անգամ գալիս եմ: Ծնողներս մահացել են, բայց ընկերներ ունեմ այստեղ: Այս անգամ Մեքսիկա պետք է գնայի, բայց ճանապարհորդությունը հետաձգվեց: Երկար ժամանակ Ամանորին Երեւանում չէի եղել եւ առիթից օգտվելով` եկա:
– Դու եղել ես մեծ քանդակագործ Արա Հարությունյանի սանը: Ի՞նչ է նա քեզ սովորեցրել:
– Ինչ որ սովորել եւ ինչի որ հասել եմ, նրան եմ պարտական: Ութ տարի միասին աշխատել ենք, եղել եմ նրա օգնականը: Երբ Լեհաստանում էի (սովորել եմ Երեւանի գեղարվեստաթատերական ինստիտուտում, սակայն, ավարտել եմ Լեհաստանում), նա նամակներով ինձ ցուցումներ էր տալիս, բացատրում քանդակների գաղտնիքները: Շատ կուզենայի խոսել Հարությունյանի մասին: Նա եղել է «Մայր Հայաստանի», Սարդարապատի հուշարձանի, Էրեբունու թանգարանի զարդաքանդակների, Բանվորի արձանի եւ շատ այլ ճանաչված գործերի հեղինակը: Կարելի է ասել, որ իր գործունեությունը նա սկսել եւ ավարտել է Կոմիտասով: Վերջինիս գերեզմանի հուշարձանն իր դիպլոմային աշխատանքն էր, իսկ Կոմիտասի արձանը` վարպետի վերջին գործը: Ի դեպ, վերջինիս կերտման մեջ օգնել եմ մեծ արվեստագետին եւ հպարտ եմ դրանով: Սակայն, ժամանակները փոխվեցին, եւ նա շատ ընկճվեց: Նրան սկսեցին ճնշել, կարծես «մուռ էին հանում»: Արա Հարությունյանը հռչակավոր քանդակագործ էր եւ՛ Հայաստանում, եւ՛ արտասահմանում, ուստի արվեստագետների մոտ միշտ նախանձ էր առաջացնում: 1990-ականների ծանր տարիներին նա ծխախոտի փող անգամ չուներ: Բայց ամենածանր հարվածը նրա համար Բանվորի արձանի քանդելն էր: Նա գտնում էր, որ բանվորը մարդ է, որ ապրում է նաեւ կապիտալիզմի ժամանակաշրջանում: Բացի այդ, Բանվորի արձանը կարծես քանդակի դպրոց լիներ: Ինձ համար Միքելանջելոյի Դավիթը եւ Արա Հարությունյանի Բանվորը որպես արվեստի գործ նույն արժեքն ունեն:
– Հայաստանի հետ համագործակցելու կոնկրետ ծրագրեր ունե՞ս:
– Դեռ չեմ ուզում Երեւանում քանդակներ դնել: Չեմ կարծում, որ այստեղ իմ կարիքը զգացվում է: Սակայն հոգիս ուզում է մեծ վարպետիս արած գործը, որ մի փոքր մոռացվել է, հայերի հուշերում արթնացնել: Նպատակ ունեմ Հարությունյանի արվեստանոցը, որտեղ նա 20 տարի աշխատել է, դարձնել թանգարան: Չէ՞ որ այնտեղ մեծացել են իմ նման շատ քանդակագործներ: Ես գտնում եմ, որ Կոմիտասի փողոցում այդպիսի կառույցի կարիքը շատ մեծ է, քանի որ այդ համայնքում արվեստագետները շատ են: Այսօր անցա արվեստանոցի կողքով, սիրտս կցկտուր եղավ. այն շատ վատ վիճակում էր: Դեռ անցած տարի Արա Հարությունյանի կնոջն ասացի իմ մտադրության մասին, նա պատասխանեց. «Վիգեն ջան, եթե դա իրականանա, ուրեմն ես իմ կյանքն իզուր չեմ ապրել»: Իմ կարծիքով, այս գործը յուրօրինակ կրակ կվառի, որովհետեւ եթե այդ արվեստանոց-թանգարանը բացվի, ապա շատ քանդակագործներ, այդ թվում` ես, կսկսենք աշխատել այնտեղ:
– Ի՞նչ հանրահայտ գործեր ունես Իտալիայում:
– Ֆլորենցիայի հենց կենտրոնում 14-րդ դարի մի եկեղեցի կա, որ կոչվում է «Սան Կառլո» եւ որը խորան չուներ: Ինձ պատվիրեցին եկեղեցու խորանը: Միլանի մոտ Նավարա անունով մեծ արդյունաբերական քաղաքի շատրվանի կառուցման մրցույթ էր հայտարարվել: Ես էլ մասնակցեցի, սակայն, անկեղծ ասած, հաղթելու հույսեր չէի փայփայում, քանզի Իտալիայում էլ է աշխատում «ծանոթի» մեխանիզմը: Այնուամենայնիվ, հաղթեցի, որովհետեւ իմ գործը համապատասխանում էր քաղաքի մթնոլորտին: Ֆլորենցիայում հայտնի մի պալատ կա, որի մի մասը հյուրանոց դարձավ: Ինձ վերջերս պատվիրեցին այդ հյուրանոցի բոլոր քանդակները: Մեքսիկայի համար էլ եմ գործեր ուղարկել:
– Առանց պատվերների գործեր նախաձեռնո՞ւմ ես:
– Երկու տարի է, ինչ միայն այդ հյուրանոցի վրա էի աշխատում եւ ուրիշ քանդակներով քիչ էի զբաղվում: Այնուամենայնիվ, անհատական ցուցահանդեսներ շատ եմ կազմակերպել: Մինչեւ հիմա էլ ունեմ, մասնավորապես` Ֆլորենցիայի կենտրոնական բանկում: Մի անգամ մի շաբաթով ոսկերչական խանութում ցուցահանդես բացեցի, մի տարի պահեցին: Հետաքրքիր է նաեւ այդ ցուցահանդեսի նախապատմությունը: Պետք է գայի Երեւան` ընկերոջս որդուն կնքելու: Ամբողջ քաղաքում խաչ փնտրեցի եւ մի գեղեցիկը գտա այդ խանութում: Վերջինիս տերն ինձ առաջարկեց իրենց մոտ ցուցահանդես բացել: Այն տեսավ խանութի հարեւանությամբ գտնվող եկեղեցու քահանան եւ ինձ պատվիրեց խորանը:
– Ինչպե՞ս ես ընդունում, երբ քո գործերի մեջ ուրիշները տեսնում են ոչ այն, ինչ տեսել ես դու:
– Միանգամայն նորմալ: Մեծամասամբ ուրիշներն են ինձ բացատրում իմ գործերը: Մի անգամ քարից մի գործ էի պատրաստել: Մոտ մեկ տարի անց զանգահարեց 90-ամյա մի անծանոթ` ասելով, որ կուզենար ինձ հետ ծանոթանալ: 2003-ին նա կրկին ինձ զանգահարեց եւ ասաց. «Վիգեն, այն քանդակդ ցույց տուր ողջ աշխարհին, որովհետեւ դրանով դու գուշակել էիր այն, ինչ հիմա կատարվեց»: Խոսքն Իրաքյան պատերազմի մասին էր: Օրինակ, զարդաքանդակը մեկի համար գեղեցիկ երկրաչափական մարմին է, մյուսի համար` խորհրդանիշ, իսկ մեկ ուրիշը կարող է այն վերծանել` կառուցելով պատմության հաջորդականություն: Այս առնչությամբ բերեմ մեկ համեմատություն: Դստերդ սիրահարված երիտասարդը նրա մասին քեզ ավելի շատ բան կպատմի, քան դու գիտես, որովհետեւ դուք նրան նայում եք տարբեր` ստեղծողի եւ սիրահարվողի աչքերով:
– Կա՞ քանդակ, որը դու համարում ես քո գլուխգործոցը:
– Ոչ: Երբ քանդակը վերջացնում ես, թվում է, թե այն ամենալավն է, բայց անցնում է որոշ ժամանակ, եւ այն սկսում է քո դուրը չգալ, եւ ուզում ես նորը սկսել: Հետագայում արվեստաբաններն ավելի ճիշտ են գնահատում: Իմ համար բոլորն էլ իմ երեխաների նման են:
– Ազգային պատկանելությունդ քեզ երբեւիցե խանգարե՞լ է:
– Երբեք: Իտալացիների մոտ նմանատիպ խնդիրները սուր արտահայտված չեն:
– Ինչպե՞ս ես գնահատում հայաստանյան արվեստի վիճակն այսօր:
– Ցավոք, տեսնում եմ լճացում, կաշկանդվածություն, մեծամտություն, քիչ սեր, համարձակության եւ համեստության պակաս: Քանդակագործը պետք է կարողանա իր անձը մոռանալ ու այնպիսի գործ ստեղծել, որ իրավիճակին համապատասխանի: Նա չպետք է ասի. «Սա իմ արածն է, ուզում եք` ընդունեք, չեք ուզում` ձեր գործն է»: Պետք է կարողանաս քեզանից հրաժարվել, ինչն այժմյան հայ արվեստագետների մոտ, իմ կարծիքով, բացակայում է: Օրինակ, «Այրարատ» կինոթատրոնի դիմաց գտնվող Անդրանիկի արձանը: Ես գտնում եմ, որ դա հզոր քանդակ է: Արա Շիրազին որպես քանդակագործ ես շատ հարգում եմ, բայց այդ գործն այդ վայրում պետք չէր տեղադրել: Այն կարող էր դրվել սարերում, քանզի այնտեղ լռություն կա, իսկ այդ քանդակի մեջ` աղմուկ: Սարերում այդ աղմուկը կարող էր լսվել, իսկ մայրաքաղաքի կենտրոնում` ոչ: Մի կողմից եկեղեցու հանգիստն է, մյուս կողմից` մեքենաների ձայնն ու կարուսելները, ավելին` երկու ձիերի դոփյունները: Արվեստը պետք է հանգստացնի վիճակը, ուստի գտնում եմ, որ այս դեպքում ներդաշնակության մասին խոսք լինել չի կարող:
– Իսկ Իտալիայում ինչպե՞ս է ընթանում հուշարձանների տեղադրման ընթացակարգը: Քանդակագործն ի՞նքն է որոշում վայրը:
– Ոչ, քանդակի հեղինակը սկսում է աշխատել սկզբնապես որոշված տարածքի հիման վրա: Քաղաքապետարանը հայտարարում է հուշարձանի մրցույթ, իսկ հանձնաժողովն ընտրում է քանդակագործին: Սակայն այնտեղ հուշարձան տեղադրելը հեշտ գործ չէ: Հսկողությունը մեծ է. բացի Մշակույթի նախարարությունից` կան նաեւ Թանգարանների եւ Գեղարվեստական արժեքների միություններ:
– Նշեցիր, որ կարիերայիդ սկզբում բավական ֆինանսական դժվարություններ ես ունեցել: Ի՞նչն է ստիպել քեզ դրանք հաղթահարել:
– Արվեստը: Շատ արվեստագետ ընկերներ ունեմ, որ չդիմանալով փորձություններին` թողեցին արվեստը: Սակայն այն հավատք է, որ ուժ է տալիս: Կյանքն ամեն ինչ անում է, որ հոգեւոր մակարդակդ ցածրանա: Դժվարությունները չհաղթահարելով` մարդը գողանում ու սպանում է: Արվեստում դու պետք է քեզ հավատաս եւ առաջ շարժվես:
– Որպես արվեստագետ` ո՞րն ես համարում այն հորձանուտը, որում այսօր Հայաստանի մշակույթն է, եւ դրանից դուրս գալու համար ի՞նչ միջոցներ ես առաջարկում:
– Երկու ճանապարհ կա, որով «շարժվում» է իմ Հայրենիքի մշակույթը, ի դեպ, երկուսն էլ շատ վտանգավոր են: Առաջինն այն է, որ արտասահմանյան բարերարները հատուկ ձեւով փչացնում են մեր արվեստագետներին, ուրիշ արվեստ են պահանջում, այն, ինչ ընդունելի է «դրսում»: Դրանք խորթ են հայկական մշակութային սովորություններին: Այսինքն, մեր սրբությանն անհոգի միջամտությունը գենետիկ փոփոխության է ենթարկում ազգայինը, ինչը կարելի է անվանել անբնական աճ: Երկրորդ հիմնախնդիրը ճահճացումն է: Չպետք է թողնել, որ արվեստն ինքն իրենով բավարարվի, սահմանափակվի, պետք է բացվի: Իսկ դրա համար անհրաժեշտ են ֆինանսական միջոցներ: Մի բան էլ կավելացնեմ: ԽՍՀՄ փլուզումից հետո ուղղություն տրվեց սոցիալական ռեալիզմին: Արվեստը մեծ ուժ է, հաղորդակցման հզոր գործիք, ու բոլոր քաղաքական ուժերը հաշվի են նստում դրա հետ, եւ ուզում են, որ այն դառնա իրենց մտածելակերպի քարոզիչը: Այս փոփոխություններից հետո պետք են արվեստի փոփոխություններ, քանզի այս վիճակում արվեստը պետք է գա օգնության: Սակայն այն տարիներին, երբ գիտնականը դարձավ առեւտրական, իսկ առեւտրականը` նախարար, բերեցին տեղադրեցին Կարաբալայի արձանը: Այդ անձնավորության դեմ ոչինչ չունեմ, նա եղել է ազնիվ, հրաշալի մարդ: Բայց այդ արձանն աղքատի խորհրդանիշն է: Դրանից հետո ամբողջ ժողովուրդը դարձավ «կարաբալա»: Այս ճանապարհներից հայկական մշակույթին շեղելուց հետո հնարավոր կլինի այն փրկել: