Սկիզբը նախորդ համարում
Ռ.Ա. –…Ես պետական քաղաքականության ընդհանուր հարցերում որեւէ ռազմավարություն չեմ տեսնում: Մի ուրիշ օրինակ բերեմ` կապված հանրաճանաչ մարդկանց հետ, եւ դուք կտեսնեք բնորոշ սխալները: Վերջերս Մոսկվայի հայերը Ազնավուրի, Շերի համերգներն էին կազմակերպել: Ի՞նչ է, դա կարելի է համարել հայ մշակույթի հաղթանա՞կ: Այդ համերգներից Նարեկացու, Չարենցի, Կոմիտասի, Սայաթ-Նովայի կամ Բաժբեուկ-Մելիքյանի ու Սարյանի գինը համաշխարհային մշակույթի շուկայում մի՞թե բարձրացել է: Ո՛չ: Դա ընդամենը բիզնես է` հիմնված սնապարծության, ինքնահավանության վրա: Դա քարոզչության հնացած ձեւ է, երբ կարեւորը ոչ թե մշակույթի բովանդակությունն է, այլ էթնիկական պատկանելությունը: Այն բնորոշ է ցեղասպանության սինդրոմը դեռ չհաղթահարած մարդկանց. «Տեսեք, թե ինչքան հզոր ենք մենք, փայլուն ու հայտնի»: Այդ ակցիաները նույնպես պետք են, բայց միայն այն դեպքում, եթե դրանց կողքին մենք ունենք ազգային մշակույթի այն հատվածի հանդեպ հոգատար վերաբերմունք, որը կարելի է ներկայացնել աշխարհին: Հիմա խոսում եմ այդ մասին ու մտածում, որ էլի ոչ այն մարդկանց առաջ կմղեն, մի անգամ չէ, որ այդպես է եղել: Չգիտես` ծիծաղե՞ս, թե՞ լաց լինես:
Ա.Մ.– Դուք առաջ եք քաշում նույն խնդիրները, որ կան նաեւ Ռուսաստանում եւ մյուս երկրներում: Առավել եւս, որ մեր անկայուն ժամանակներում դժվար է ասել, թե ինչ է մշակութային արժեքը:
Ռ.Ա.– Դա իրոք այդպես է: Ռուսաստանն այսօր հաճոյանում է Արեւմուտքին մշակույթի ոլորտում, իսկ նախկին ԽՍՀՄ-ի երկրներին մեջքով է շրջվում եւ նորից սկսում մեզ դասեր տալ: Հիշեցնեմ, որ հայ միջնադարյան մանրանկարչությունը, հոգեւոր երաժշտությունը, պոեզիան կամ Սուրենյանցը, Խաչատրյանը, Չարենցը մեծություններ են, եւ կարիք չունեն հովանավորության կամ գնահատականի: Նրանք կարիք ունեն ճիշտ ուսումնասիրության, բայց ոչ թե մեր գավառական գիտնականների, այլ բարձր ինտելեկտուալ մակարդակով` համաշխարհային մշակույթի համատեքստում: Ի դեպ, ԽՍՀՄ-ի փլուզման պատճառը տնտեսությունը չէր, այլ մարդիկ, ովքեր տեսնում էին գնահատելու եւ ընտրելու ողջ անարդարությունը:
Ա.Մ.- …Եկեք խոսենք այսօրվա Հայաստանի մասին` որպես ազգի կյանքի կարեւոր մասի, քանի որ հայերն ապրում են աշխարհի ավելի քան 80 երկրներում: Ինչպիսի՞ն են այսօր Հայաստանն ու նրա քաղաքացիները:
Ռ.Ա.- Այսօրվա Հայաստանն իր բազմաթիվ խնդիրների զոհն է, որոնք ծագել են դարերի ընթացքում: Իհարկե, մի սերնդի կյանքը բավական չէ դրանք լուծելու համար: … Պետք է ազնիվ լինել երկրի, նրա քաղաքացիների նկատմամբ, չթալանել ու չոչնչացնել ամենաթանկը` մարդկանց հույսն ու հավատը Հայաստանի ապագայի նկատմամբ: Նույնիսկ ցեղասպանության տարիներին ու Առաջին Հանրապետության ժամանակ ժողովուրդը չէր կորցրել լավատեսությունը, հույսը, հավատը, եւ հենց դա էր պատճառը, որ 1918-1925թթ. ինտելիգենցիայի մեծ ներհոսք տեղի ունեցավ, որը գլխավորեց ժողովրդի վերադարձը դեպի նորաստեղծ հանրապետություն: Հայաստանի նման երկրում իշխանությունը չի կարող ցինիկ ու ձեւական լինել, դաժան ու անհոգի, եւ ոչ այն պատճառով, որ այս երկիրը հազարամյակների ստրկացում է տեսել, աղետներ ու ցեղասպանություն, ցանկացել ու հասել է անկախության, թեեւ հասկանում էր, որ առջեւում մեծ դժվարություններ են, այլ այն պատճառով, որ իրականությունն այնպիսին է, որ հայ հասարակությունն ըստ էության չի կարող գոյություն ունենալ իբրեւ զարգացած երկիր, եթե չլինի սոցիալական ու բարոյական արդարություն, հավասարություն բոլորի համար: Հենց այդ պատճառով էլ բոլոր նրանք, ովքեր չէին ցանկանում ստրկական հարաբերություններ պետության ներսում կամ չէին հավատում Հայաստանի ապագային, լքեցին երկիրը: Նրանք` «ոտքերով բողոքողները», կազմում են Խորհրդային Հայաստանի 1988-1989թթ. բնակչության գրեթե 50%-ը: Ոչ մի պետություն այդքան բնակիչ չի կորցրել: Այսինքն` երկու ուղղություն կա` շտկել դրությունն ու նոր, արդար հասարակություն կառուցել կամ էլ հեռանալ ու դառնալ օտար էթնո-պետական համակարգի մաս, որն ավելի արդար է, քան քո երկիրը: Ընտրում են երկրորդ ճանապարհը: Երկիրը գնում է դեպի իշխանության բռնատիրություն: Իշխանությունը ցանկանում է ստեղծել ընտրության նոր չափանիշ, որով մարդկային վատթարագույն որակներին անսահման հնարավորություններ են տրված իշխանության մեջ: Արգելող, ահաբեկող մեթոդներով իշխանությունն ուզում է մարդկանց բերել հարաբերությունների մի մոդելի, որը կայլանդակի երկրի քաղաքացիների մի քանի սերունդ: Հայերը, ինչպես բոլոր նորմալ մարդիկ, ուզում են տեսնել յուրաքանչյուր քաղաքացու կարիքների հանդեպ ուշադիր իշխանություն: Հարց է ծագում`«իրո՞ք սիրում ենք մեր Հայրենիքը, թե՞ սիրում ենք այն միայն սեղանների շուրջ նստած կամ էլ մեր ամբիցիաների մոլուցքի ժամանակ: Հասկանո՞ւմ ենք, որ փոշիանում ենք: Չէ՞ որ մենք առաջին անգամ ենք դարձել սփյուռքի ազգ, դա նշանակում է, որ ազգի կեսից պակասն է ապրում իր էթնո-պատմական հայրենիքում»:
Ա.Մ.- Դուք բազում տարիներ զբաղվում եք էթնո-պետական խնդիրներով: Ավելին, դուք եղել եք Հայաստանի վարչապետի` մշակույթի հարցերով խորհրդականը: Ի՞նչ եք կարծում, իշխանությունները հաշվի առնո՞ւմ են Ձեր կարծիքը:
Ռ.Ա.- Ոչ առաջին, ոչ երկրորդ նախագահը չեն կարողանում լսել իրենց թերությունների մասին: Նրանք բնավորության մի քանի գծերով չափազանց նման են իրար, օրինակ` հասարակ մարդկանց նկատմամբ արհամարհանքով, ինքնահավանությամբ, ուրիշի կարծիքի նկատմամբ անհանդուրժողականությամբ: Անկեղծ ասած` նրանք ավելի շուտ դեգրադացիա են ապրել, քան զարգացում, նրանք երկրին ու ժողովրդին ավելի լավ էին վերաբերվում մինչեւ իշխանության գալը: Նրանք չեն կարողանում սովորել, ոչ թե` որովհետեւ չեն ուզում, այլ` որովհետեւ իշխանության համակարգը նրանց բերում է երեսպաշտության: Եվ նրանք ուժ չունեցան որեւէ բան փոխելու այդ մեխանիզմի մեջ, նրանք դարձան սեփական բարդույթների ու շրջապատի զոհը: Իսկ երկիրը դեռ չունի իշխանության կազմակերպված համակարգ (բացի լավ կազմակերպված գողությունից ու կոռուպցիայից, որ պետությունը վերածում են չգրված օրենքներով գոյություն ունեցող հասարակության), չկա խնդիրները քննարկելու ժողովրդավարական ավանդույթ: Ժողովուրդը տեսնում է միայն օրինականության երկերեսանիությունը, բայց ոչ օրինականություն: Այդ պատճառով Հայաստանի բնակչության կեսը լքեց երկիրը 1989-1990թթ., նրանց մի մասը լավ թե վատ տեղավորվել են այլ երկրներում, որ ուղղակի նախատինք է այսօրվա իշխանություններին. չէ՞ որ օտար երկրում իր տեղը գտնելն ավելի դժվար է, քան քո երկրում: Որպեսզի Հայաստանում ժողովուրդն արժանապատվորեն ապրի, իշխանությունները պետք է հասկանան, որ հարկավոր է գործով, ոչ թե խոսքով լավը ցանկանալ: Մի՞թե դժվար է կերակրել 30.000քմ տարածքով ու 2 մլն բնակչությամբ երկիրը: Երկրի ու մարդկանց նկատմամբ իսկական սեր է հարկավոր, իսկ այդ սերը չկա պետության մասշտաբով:
Ա.Մ.- …Ինչո՞վ կարող է Հայաստանի նման փոքր երկիրը հետաքրքիր լինել աշխարհին:
Ռ.Ա.- Հարցը պետք է դնել այլ հարթության վրա: Մենք ասիացի չենք մեր աշխարհընկալմամբ, թեեւ ազգի մեջ կա նաեւ այդպիսի հայացք: Չափազանց կարեւոր է, որ եվրոպակենտրոն ենք, մենք գրեթե մի հազարամյակ կանգնած ենք եղել Հռոմի, ապա նաեւ Բյուզանդիայի կողքին, քրիստոնեական քաղաքակրթության ակունքներում: Մենք արարում էինք` ընդունելով Արեւմուտքի փորձը, եւ տալիս էինք մեր փորձը Արեւմուտքին: Բայց հիմա մեզ բոլորովին այլ ներքին ռեսուրսներ են հարկավոր` կանգնելու համար 21-րդ դարի հետ նույն շարքում….
Ա.Մ.- Ի՞նչ կարծիք ունեք ԱՄՆ-ի եւ Եվրոպայի ներկայության մասին Հայաստանում եւ ընդհանրապես տարածաշրջանում:
Ռ.Ա.- Արեւմուտքը` Եվրոպան ու ԱՄՆ-ը, չափազանց մեծ ազդեցություն ունեն Հայաստանի ժողովրդի վրա վիրտուալ քարոզչության տեսանկյունից` թե դրական, թե բացասական առումով… ԱՄՆ-ն ու Եվրոպան տնտեսական, ինֆորմացիոն-վերլուծական, աշխարհաքաղաքական առումներով պետք է ավելի շատ հենվեն ազգի մեծ ներուժի վրա: Հայաստանը աշխարհաքաղաքական առումով գուցե եւ մեծ հետաքրքրություն չի ներկայացնում, իսկ ժողովուրդն այդ տեսանկյունից մեծ տերությունների համար չափազանց մեծ հետաքրքրություն կարող է ներկայացնել: Հայաստանի այսօրվա սահմանները հետեւանք են Հայոց աշխարհի ոչնչացման: …Արեւմտյան Հայաստանը հենց Եվրոպայի ու ԱՄՆ-ի լուռ համաձայնության, երբեմն էլ` ուղղակի ռազմական, քաղաքական եւն միջամտության շնորհիվ ենթարկվեց ցեղասպանության, ամբողջովին ոչնչացվեց աշխարհի հնագույն ու կրթված ժողովուրդներից մեկի հազարամյա ազգային մշակույթը: Այո, մենք պետք է վերականգնենք հայոց աշխարհը, թող որ ոչ միանգամից, եւ ոչ միայն իբրեւ պատմական արդարության վերականգնում կամ իրավական ակտ, այլ իբրեւ իրական երկիր: Առանց այդ վերականգնված աշխարհի մենք մեզ լիարժեք հայ չենք զգա:
Ա.Մ.- Այսինքն` այսօրվա հայի համար պատմական հիշողությունը ոչ միայն արժեք է, այլ տհաճ բեռ. նա որոշ հարցերում բարդույթավորված մարդ է:
Ռ.Ա.- Անտարակույս: Բայց պետք չէ դրանից ողբերգություն սարքել: Հայն այսօր ազատված չէ պատմական աղետների բեռից, նա, եթե կուզեք, անազատ մարդ է: Մի 20 տարի առաջ ես Հրանտ Մաթեւոսյանի հետ վիճաբանում էի այդ առիթով: Նա համարում էր, որ ցեղասպանությունը արվեստի թեմա չէ: Ես այն կարծիքին էի, որ ցանկացած թեմա կարող է դառնալ վերլուծության ու գեղարվեստական մտորումների առարկա (օրինակ` «Շինդլերի ցուցակը», «Դաշնակահարը» ֆիլմերը), պարզապես պետք է գտնել մատուցման ճիշտ ձեւը: Ցանկացած ազգ ձգտում է մաքրվել, եթե երկրում իշխանությունը ներդաշնակ է հասարակությանն ու մարդկանց ծառայելու համար:
Ա.Մ.- Վիկտոր Աստաֆեւը համոզված էր, որ ռուսներին հարկավոր է ազատվել կայսերական ամբիցիաներից…
Ռ.Ա.- Այո, ռուսները մինչեւ հիմա բարդույթավորված են ու գնում են ինքնամաքրման, այո, իրենց պատմության ստորացուցիչ շրջաններից դեռ չեն ազատվել գերմանացին, ճապոնացին, իսպանացին… Կամ վերցնենք թեկուզ լատիշներին: Նրանք այսօր չափազանց վատ են վերաբերվում Ռուսաստանին ու խորհրդային ժամանակաշրջանին: Բայց դա կանցնի… Ազատությունը, ներքին հպարտությունը հայերի մեջ լիովին կդրսեւորվի այն ժամանակ, երբ 1915թ. յուրաքանչյուր անմեղ զոհ իր երկրում հանգիստ կգտնի գերեզմանում: Ծնունդ-կյանք-մահ ցիկլը մարդու գիտակցության կարեւոր մասն է, մենք դա դեռ մինչեւ վերջ չենք ըմբռնում: Դրա գիտակցումը պիտի հանգեցնի նրան, որ Հայոց աշխարհը` իր քաղաքներով, տաճարներով, սրբավայրերով ու գերեզմաններով, կգտնվեն Հայաստանի կազմում… Մենք Թուրքիայից, միջազգային հանրությունից պետք է պահանջենք, որ հնարավորություն տան թաղելու մեր անմեղ զոհերին: Դա շատ կարեւոր է: Իսկ դրանից հետո հայերի համար կարեւորագույն խնդիր պետք է լինի Հայոց աշխարհը վերականգնելը: Միայն այդպես կգա ներքին ազատությունը, բարդույթը կանհետանա: Սակայն դրա համար նախ հարկավոր է լուրջ փոփոխություններ կատարել մեր գիտակցության մեջ, պետական մեխանիզմում: Եվ այդ ժամանակ դա հասկանալի կդառնա աշխարհին, այդ թվում եւ` Եվրոպային ու ԱՄՆ-ին:
Հարցազրույցը ներկայացնում ենք կրճատումներով