«Բիենալե» (Biennale)` նշանակում է` երկու տարին մեկ անգամ: Վենետիկում տարիներ շարունակ կազմակերպվող միջազգային այս փառատոնը հեղինակավոր իրադարձություն է արվեստի աշխարհում: Տարբեր երկրների արվեստագետները հատուկ տաղավարներում ներկայացնում են իրենց աշխատանքները: Տարիներ շարունակ այս փառատոնին մասնակցում են ժամանակակից հայ նկարիչները:
«Բիենալեն» ընդգրկում է արվեստի բոլոր ճյուղերը, այդ թվում` ճարտարապետությունը: Ճարտարապետական «Բիենալեին» Հայաստանը սկսել է մասնակցել 1996թ.-ից: Ի դեպ, ճարտարապետական «Բիենալեն»` կախված ոլորտի առանձնահատկությունից, կարող է անցկացվել 3-4 տարին մեկ անգամ: Այս տարի Հայաստանը չի մասնակցելու ճարտարապետական «Բիենալեին»: Պատճառների մասին զրուցել ենք ՀՀ Ճարտարապետության ազգային թանգարան-ինստիտուտի տնօրեն Աշոտ Գրիգորյանի հետ: Ի դեպ, մեր զրույցի պահին Ա. Գրիգորյանի աշխատասենյակում էր Իտալիայից ժամանած հայազգի ճարտարապետ Արա Զարյանը: Ա. Գրիգորյանը եւ Ա. Զարյանը Վենետիկի ճարտարապետական «Բիենալեում» Հայաստանի տաղավարի երկու մշտական կոմիսարներն են եղել, որոնք 1996թ.-ից սկսած համակարգել են բոլոր հարցերը: Այնպես որ, օգտվելով առիթից, զրուցեցինք նաեւ Ա. Զարյանի հետ:
– Ճի՞շտ են տեղեկությունները, որ «Բիենալեին» հայ ճարտարապետների մասնակցությանն աջակցում է ՀՀ մշակույթի նախարարությունը:
Ա.Գ. – Ո՛չ, մշակույթի նախարարությունը կոնկրետ «Ճարտարապետական բիենալեին» երբեք չի աջակցել ոչնչով: Թեեւ կարող եմ ասել, որ դիմելու պարագայում գուցեեւ չհրաժարվեն օգնել, գուցե պատճառը ֆինանսների սղությունն է, որ իրենք օգնություն չեն առաջարկել, կամ այն, որ ի սկզբանե փառատոնի հարցերով զբաղվել է ՀՀ քաղաքաշինության նախարարությունը:
– Իսկ այս փառատոնը կարողացե՞լ է մեզ համար այնպիսի մի հարթակ հանդիսանալ, որպեսզի որեւէ ճարտարապետ կարողանա ինքն իրեն ավելի լավ ներկայացնել աշխարհում, կարողանա օգտակար կապեր ձեռք բերել եւ իր խոսքն ասել միջազգային ասպարեզում:
Ա.Գ. – Նշենք, որ այդ փառատոնը երբեք նման նպատակ չի հետապնդել, այլ բան է, որ, իհարկե, ճարտարապետը կարողանում է անձամբ տեսնել եւ շփվել համաշխարհային մեծությունների հետ, խոսել, կիսվել փորձով: Այլ հարց է, որ «Բիենալեի» տնօրինությունը նման նպատակ չի դնում: «Բիենալեի» նպատակն է` ցուցադրելը, աշխարհին ցույց տալը, ներկայացնելը: Իմիջիայլոց, եթե որեւէ ճարտարապետ այնտեղ հաջողություն է ունենում, դա դեռ չի նշանակում, որ հաջորդ օրը պատվերների մեջ կորելու է:
– Պրն Զարյան, ի՞նչ խնդիրներ պետք է լուծի Հայաստանն իր ներսում` կապված ճարտարապետության հետ, որպեսզի մասնակցի փառատոնին առանց ընդմիջումների: Ի՞նչն է պատճառը, որ մենք չենք մասնակցում այս տարի: Չէ՞ որ հայը պետք է ներկայանա աշխարհին՝ իր հրաշալի ճարտարապետական ավանդույթներով:
– (Աշոտ Գրիգորյանը ընդհատում է.- Ս.Խ.) Իսկ ո՞վ ասաց, որ հայն ունի ավանդույթներ, չունի ավանդույթներ, եւ ցանկություն էլ չունի, դա ձեր կարծիքն է, որ հայը պետք է ներկայանա, դա դուք եք ասում: Դուք ունե՞ք մի պետական ծրագիր, որը ընդունել է հայեցակարգ, որ «Այսուհետ Հայաստանի Հանրապետությունը պետք է պարտադիր մասնակցի բոլոր մշակութային միջոցառումներին, քանի որ ունի ճարտարապետական ավանդույթներ կամ մշակույթ: Մասնակցելու ցանկություն, իհարկե, ունենք, քանի որ ինքներս ենք կաշվից դուրս եկել տարիներ առաջ` մասնակցելու եւ ցուցադրվելու համար, բայց դա բավական չէ: Ի դեպ, ճարտարապետությունը մեզանում մշակույթի ոլորտի մեջ չի մտնում…
– Ինչո՞ւ:
Ա.Գ. – Այդ հարցին չեմ կարող պատասխանել, այդպես է ստացվել:
– Բայց չէ՞ որ ճարտարապետությունը լիովին տեղավորվում է «մշակույթ» եզրույթի մեջ:
Ա.Գ. – Չեմ կարող պատասխանել: Ամեն դեպքում ճարտարապետությունը միշտ մտել է Քաղաքաշինության նախարարության ոլորտ:
– Պրն Զարյան, որպես ճարտարապետության «Բիենալեի» Հայաստանի տաղավարի առաջին կոմիսար, ի՞նչ կասեք «Բիենալեի» առջեւ այսօր դրված խնդիրների մասին:
Ա.Զ. – Հայաստանի կառավարությունը, իհարկե, պետք է հստակեցնի, թե, ի վերջո, ո՞ր մարմինը պետք է ստանձնի «Բիենալեի» կազմակերպման հարցերը: Օրինակ, ո՞ր մարմինը՝ նախագահը, վարչապետը, Մշակույթի կամ Քաղաքաշինության նախարարությունները պետք է զբաղվեն: Այնուհետեւ այդ մարմնին պետք է փոխանցվեն երկրի տաղավարի կազմակերպման եւ ձեւավորման բոլոր հարցերը: Օրինակ, նախագահը տալիս է ծրագիր եւ հանձնարարական համապատասխան մարմնին, եւ Վենետիկում տաղավարի առաջին տողի վրա գրվում է, թե ինչ քաղաքական մարմին է կանգնած պետության տաղավարի հետեւում: Մեր երկրում չկա այնպիսի պետական մարմին, որը հասկանա, որ «Բիենալեն» այն համաշխարհային իրադարձությունն է, որին մասնակցությունը Հայաստանի համար չափազանց կարեւոր է, եւ այստեղ դուք ֆիզիկապես կարող եք տեսնել հեղինակությունների, խոսել նրանց հետ: Արդյոք մեր երիտասարդ ճարտարապետները դրա կարիքը չունե՞ն: Այ, սա է կարեւորը:
– Պրն Գրիգորյան, այսպիսով, թանգարան-ինստիտուտը չի դիմել ՀՀ Մշակույթի նախարարությանը` այս հարցում աջակցելու նպատակով:
Ա.Գ. – Խնդիրն իրականում շատ ավելի բարդ է: Կա մի զարմանալի իրականություն՝ ճարտարապետական ստեղծագործությունը ընկալելի չէ մարդու աչքին առաջին հայացքից, այն չի մասսայականացվում այնպես, ինչպես կինոն, արվեստի մյուս ճյուղերը: Իրողությունն այն է, որ այս ճյուղը բարդ է եւ դժվարամարս: Ճարտարապետական թեմաներով թե՛ զեկուցում-քննարկումները, թե՛ ցուցադրությունները աչքի համար չեն` դրանք հաճախ ձանձրալի կարող են լինել, ուստի ունենք խնդիր` մարդուն դեպի ճարտարապետությունը բերելու: Իսկ այս մասին ո՞վ է այժմ խոսում, քննարկում կամ մտածում, մարդիկ մոռացել են այս ճյուղի մասին: Տեսեք, առաջին անգամ Արա Զարյանի եւ Աշոտ Գրիգորյանի ջանքերով մենք մտանք Վենետիկ 1996թ.: Բայց մենք արդեն 1994թ.-ից սկսել էինք այդ մասին բարձրաձայնել, աշխատել, պայքարել, եւ այդ գործընթացը երկու տարի տեւեց: «Բիենալեն» իր պատմությունը սկսել է 1900թ.-ից, իսկ մենք այդ փառատոն մտել ենք միայն 96 տարի հետո: Ինչո՞ւ: Հարց է: Փառատոնին մասնակցելու համար պետք է երկիր ներկայացնես, կամ լինես համաշխարհային հռչակ վայելող ճարտարապետ, որն, ի դեպ, իր տաղավարի վարձակալության եւ այլ ծախսերը կարող է անձամբ հոգալ, եթե իհարկե, իր պետությունը իրեն չաջակցի: Հայաստանը երբեք մինչ օրս չի ունեցել մի այնպիսի ճարտարապետ, որ համարվի «համաշխարհային հեղինակություն ունեցող ճարտարապետ» եւ ներկայանա անհատապես: Ցավոք այդպես է: Դրան գումարենք այն, որ ամեն մի «Բիենալե» ամեն անգամ ունենում է իր կարգախոսը, որն ուղարկվում է աշխարհի բոլոր երկրներին եւ անհատներին: Ցանկացողները կարող են այդ կարգախոսի ներքո հանդես գալ եւ երեք ամիս աշխատել: Մինչ օրս կարգախոսները ուղղակի կամ անուղղակի են առնչվել ճարտարապետությանը: Մենք երբեք չենք ունեցել կարգախոս` օրինակ, «Ունենալ հայ ազգային ճարտարապետություն», «Վերադառնալ մինչքրիստոնեական ճարտարապետական ավանդույթներին», «Անտեսել ամբողջը, սկսել նորովի»: Մենք անգամ չգիտենք, թե ի՞նչ է կարգախոսը, եւ չենք էլ ուզում անգամ ունենալ: Այսօր երիտասարդ ճարտարապետներ կան, որ այստեղ-այնտեղ գոռում են, իբրեւ թե բռնել են Թամանյանի գիծը, իբրեւ կրում են Թամանյանի գաղափարները, բայց դրա տակ անում են ինչ ասես` առանց հաշվի առնելու, որ սխալ են: Իրենց արածը թամանյանական գաղափարախոսության հետ որեւէ կապ չունի: Այսինքն` մենք ճարտարապետության մեջ ունենք գաղափարախոսության խնդիր: Իսկ առանց ճարտարապետական գաղափարախոսության հնարավոր չէ որեւէ մրցույթի կամ փառատոնի մասնակցել, որովհետեւ չգիտենք` մեր ճարտարապետությունն ուր է գնում, եւ չենք էլ արժեւորում այն: «Բիենալեն» կազմակերպելիս եղել են նույնիսկ տարիներ, երբ պատկան մարմիններն ինձ ասել են՝ փոխանցեք փառատոնի տնօրինությանը` թող փոխեն կարգախոսը, քանի որ մենք ուզում ենք այսպես գնալ: Նման բան, իհարկե, բացառվում է: Մենք առաջին անգամ «Բիենալեին» մասնակցեցինք ՀՀ կառավարության որոշմամբ, երբ քաղաքաշինության նախարար Ֆելիքս Փիրումյանի աջակցությամբ որոշվեց բյուջեի պահուստային ֆոնդից տրամադրել համապատասխան գումար, ինչպես նաեւ աջակցություն ստանալու համար թույլ տվեցին դիմել դոնոր-կազմակերպությունների:
– Ի՞նչ խնդիրներ կան այսօր Հայաստանի մասնակցության համար:
Ա.Գ. – Ընդհանուր առմամբ մասնակցել ենք 8 անգամ, իսկ այս տարի կանգ ենք առել ու հասկացել, որ պետք է մոռանանք անհատներին ու պետք է տանենք այն, ինչ կարող է մտածել ճարտարապետը, եւ ոչ թե այն, ինչ նրան պատվիրում են կառուցել: Մենք հաճախ ճարտարապետությունը շփոթում ենք շինարարության հետ, հո մեկ շենք կառուցած մասնագետի գործը չպե՞տք է տանես «Բիենալե»:
Մի մտածեք, որ խնդիրը միայն ֆինանսական է: Սակայն, այո՛, այն առաջին հերթին ֆինանսական խնդիր է, քանի որ Հայաստանն ունի տաղավարի խնդիր: Վենետիկում բոլոր տաղավարները զբաղված են կամ ահռելի գումարներով տրվում են վարձակալության: Օրինակ, այս տարի Վենեսուելան եւս ֆինանսական խնդիրների պատճառով չի մասնակցում, եւ իր տաղավարը 50.000 եվրոյով վարձակալության էր տալիս: Պատկերացրեք, հաջորդ օրն արդեն այդ տաղավարը վերցրել էին: Իսկ մեր տաղավարը գտնվում է Վենետիկի Սբ. Ղազար կղզում, որի պատճառով մենք կորցնում ենք մոտ 80% այցելուների: Թեեւ այդ հանգամանքը երբեւէ չի ազդել մեր ներկայացրած նյութի որակի վրա, բայց վերջին տարում դա արդեն մի կերպ` շատ դժվարությամբ տեղի ունեցավ, քանի որ ո՛չ նորմալ ֆինանս կար, ո՛չ էլ ներկայացնելու բան: Սա խոշոր եւ լուրջ իրադարձություն է, որին չի կարելի «մի կերպ» ներկայանալ: Մեկ այլ խնդիր է այն, որ, օրինակ, այլ երկրները տանում են 500.000 եվրո արժողությամբ մակետներ, իսկ մենք Հայաստանում դժվար թե գտնենք մի մակետ, որն արժենա 1000 դոլարից ավելի գումար: Այսինքն, մենք չունենք նաեւ մանրակերտ կառուցելու մշակույթը:
Եվ ամենակարեւորը` կա գաղափարական խնդիրը: Հայաստանի նկատմամբ միշտ ավելի ուշադիր են, կարելի է ասել` ուշի ուշով հետեւում են մեզ, քանի որ մենք գնում ենք մի երկիր, որի ճարտարապետությունն ավելի ուշ է ստեղծվել, քան փոքրիկ Հայաստանինը: Այստեղ խոսում է այն, որ Իտալիան Հռոմեական կայսրության ժառանգության կրողն է եւ ունի կայսերական մտածելակերպ, եւ մենք մեր ներկայությամբ նրանց հիշեցնում ենք, որ ավելի վաղ շրջանի ճարտարապետություն ունենք: Եվ քանի որ այդպես է, առավել եւս մենք իրավունք չունենք ներկայանալու վատ կամ անհաջող ձեւով: Թեեւ կրկնում եմ, որ «Բիենալեին» չմասնակցելու առաջին գլխավոր պատճառը ֆինանսների բացակայությունն է, ապա նոր` այս խնդիրը:
– Իսկ եթե ավելի գլոբալ մոտենանք խնդրին, հայ ճարտարապետը պատրա՞ստ է մասնակցելու այսպիսի փառատոների:
Ա.Գ. – Եվ այո, եւ ոչ: Մեր ճարտարապետները մեծամասամբ չեն տիրապետում նույնիսկ օտար լեզվի, իրենց մասնագիտական ոլորտում չունեն շփվելու կուլտուրա, ցանկացած քննարկման ժամանակ միջազգային հարթակում ճարտարապետները չեն կարողանում մասնակցել ու լիարժեք մտնել զրույցի մեջ: Սա խնդիր է: Մեզ մոտ սխալ մտայնություն կա, որ եթե մասնակցում ենք որեւէ փառատոնի, դրա համար ֆինանսական միջոցներ ենք ծախսում, ուրեմն անպայման պետք է մրցանակ բերենք: Այս փառատոնի մրցանակը հեղինակավոր «Ոսկե առյուծն» է, որը տրվում է համաշխարհային հռչակ վայելող ճարտարապետներին: Բայց մենք այսօր չունենք այդպիսի ճարտարապետներ, մենք չենք կարող բերել մրցանակ, ուրեմն ի՞նչ, նշանակում է, որ չպե՞տք է մասնակցենք: Չէ՞ որ արդեն իսկ մասնակցությունը Հայաստանի համար մրցանակ է: Բայց ոչ, եթե քո մասնակցության վրա գումար է ծախսվել, ակնկալում են, որ անպայման պետք է «Ոսկե առյուծով» վերադառնաս, այլապես մոռանում են, որ դու գնացել ու բավականին լավ ես ներկայացել, եւ դա էլ է բավական մասնակցության համար: Հարցերը շատ են, իհարկե, ցանկալի է մասնակցել, բայց այս դեպքում պետք է ասելիք ունենալ, իսկ դրանցից առաջնային եւ կարեւոր խնդիրը, կրկնում եմ, ֆինանսներն են: Ճարտարապետը պետք է ունենա գործելու միջավայր, որի համար պահանջվում են միջոցներ, ոչինչ պատրաստի չի կարող լինել: Սա է խնդիրը: Հուսով եմ, որ այս տարի Հայաստանի` «Բիենալեին» չմասնակցելը չի հանգեցնի նրան, որ փառատոնի մասին ընդհանրապես մոռանանք:
Սյուզաննա ԽԱԼԱԹՅԱՆ