1990 թվականի Նոբելյան ելույթը
Այս թռուցիկ ակնարկը ցույց է տալիս, որ, միանգամայն հավանական է, որ մենք գտնվում ենք մի պատմական շրջանի վերջում եւ նորի սկզբում: Դա վե՞րջն է, թե՞ նոր ժամանակի վերափոխումը: Դժվար է ասել: Համենայնդեպս, ուտոպիաների սնանկացումը մեծ բաց է թողել, եւ ոչ այն երկրներում, ուր այդ գաղափարախոսությունը փորձություններ է ապրել ու խորտակվել, այլ այնտեղ, ուր շատերն էին այն ողջունում` այնքան հույսով ու բերկրանքով: Պատմության մեջ առաջին անգամ մարդիկ հոգեւոր թուխպ ապրեցին, չէ՞ որ նախկինում նրանք ապրում էին ստվերի ներքո կրոնական ու քաղաքական համակարգերի, որ միաժամանակ ճնշում եւ մխիթարում էին: Հասարակություններն ապրում են պատմության մեջ, բայց նրանք բոլորը ղեկավարվում եւ ներշնչվում են մետապատմական գաղափարների ու հավատալիքների միագումարով: Մեր հասարակությունն առաջինն է, որ պատրաստվում է ապրելու առանց մետապատմական վարդապետության, քանզի մեր կրոնական, փիլիսոփայական, էթիկական եւ գեղագիտական արժեքները կոլեկտիվ չեն, այլ մասնավոր: Դա խիզախ փորձ է: Այժմ մենք չենք կարող ասել, թե ինչի կհանգեցնեն գաղափարների, գործողությունների եւ հավատալիքների սեփակաշնորհման հետ կապված բախումները, եւ արդյո՞ք դա չի հանգեցնի ողջ հասարակական կացութաձեւի խորտակմանը: Մարդկանց կարող է դարձյալ համակել կրոնական մոլագարությունն ու ազգայնական մոլեռանդությունը: Սարսափելի կլիներ, եթե վերացական գաղափարախոսության կուռքի անկումը նշանակեր հանգած ցեղային, աղանդավորական եւ կրոնական կրքերի վերածնունդը: Դժբախտաբար, կան տագնապալի նախանշաններ:
Մայրամուտը գաղափարախոսությունների, որոնք ես մետապատմական կոչեցի, այն գաղափարախոսությունների, որ պատմությանը վերագրում էին որոշակի ուղղություն եւ ավարտ, ենթադրում է լռելյայն հրաժարում գլոբալ լուծումների հավակնություններից: Մենք ավելի ու ավելի ենք հակվում այն բանին (եւ դա ողջախոհությունից զուրկ չէ), որպեսզի սահմանափակ միջոցներով կոնկրետ խնդիրներ լուծենք: Ավելի ողջամիտ կլիներ ապագային ցուցումներ չտալ, թե ինչպիսին նա պետք է լինի: Բայց եւ ներկան` դա ոչ միայն այսրոպեական պահանջների մասին հոգ տանելն է, այն նաեւ մեզնից պահանջում է խստություն եւ լայնախոհություն: Վաղուց ի վեր ես հավատում եմ, եւ հաստատապես հավատում եմ, որ գալիքի մայրամուտը վերադարձնում է ներկայի գալուստը: Սակայն մտածել այսօրը` կնշանակի, ամենից առաջ, դրա հանդեպ քննադատական դիրք գրավել: Օրինակ, մրցակցի բացակայությամբ հաղթանակը` սոսկ հաճույքի աղբյուր չէ: Շուկան` ազդեցիկ մեխանիզմ է, բայց, ինչպես եւ բոլոր մեխանիզմները, այն խիղճ չունի, եւ գթասրտությունն էլ խորթ է նրան: Հարկ է փնտրել այն հասարակություն ներմուծելու այնպիսի միջոց, որպեսզի այն գործի հասարակական դաշինքի հիմքի վրա եւ չհակասի արդարության եւ հավասարության գաղափարին: Զարգացած դեմոկրատական հասարակությունները նախանձելի ծաղկման հասան, եւ այդ ամենը` առատության կղզիներ են համաշխարհային աղքատության օվկիանոսում: Շուկայի թեման անմիջական կապ ունի միջավայրի հետ: Վարակված են ոչ միայն օդը, գետերն ու անտառները, այլ նաեւ հոգիները: Ավելի շատ արտադրելու մոլագարական կրքով բռնված հասարակությունը ձգտում է գաղափարները, զգացմունքները, արվեստը, ընկերությունը եւ հենց մարդկանց վերածել սպառման օբյեկտների: Ամեն ինչ իր է դառնում, որ գնվում է, օգտագործվում եւ աղբահոր նետվում: Ոչ մի հասարակություն այնքան աղբ չի արտադրում, որքան մերը: Առարկայական եւ հոգեւոր աղբ:
Խորհրդածությունն այսօրվա մասին չի ենթադրում ոչ հրաժարում գալիքից, ոչ էլ անցյալի մոռացում, ներկան բոլոր երեք ժամանակների հանդիպավայրն է: Եվ չարժե դա շփոթել մակերեսային հեդոնիզմի հետ: Հաճույքի ծառը աճում է ոչ անցյալում եւ ոչ էլ ապագայում, այլ այն բանում, որ հիմա է: Եվ մահը նույնպես ներկայի պտուղն է: Դրանից չես փախչի, նա կյանքի մի մասն է: Արժանավոր կյանքն արժանավոր մահ է պահանջում: Եվ մենք պետք է սովորենք նայել մահվան դեմքին: Փոխնիփոխ շլացուցիչ ու մռայլ կյանքը` ոլորտ է, ուր միաձուլվում են արարքն ու հայեցումը: Եվ, ճիշտ այնպես, ինչպես մեզ մոտ կային անցյալի եւ ապագայի, հավերժության եւ ոչնչի փիլիսոփայություններ, վաղը մենք կգտնենք ներկայի փիլիսոփայությունը: Եվ բանաստեղծական փորձը կլինի այդ փիլիսոփայության հիմքերից մեկը: Ի՞նչ գիտենք մենք ներկայի մասին: Ոչինչ կամ համարյա թե ոչինչ: Բայց ահա բանաստեղծները, նրանք ինչ-որ բան գիտեն. ներկան` դա այստեղ կեցածն է, դա գոյության ակունքն է:
Արդիականության որոնումների իմ ճամփորդություններում ես շատ եմ մոլորվել եւ շատ անգամ էլ գտել եմ ճանապարհը: Ես վերադառնում էի իմ ակունքներին եւ հայտնաբերեցի, որ արդիականությունը դրսում չէ, այլ` մեր ներսում: Որ այսօր այն եւ ամենավաղնջական հնությունն է, եւ, միաժամանակ` աշխարհի սկիզբն ու վաղը, այն հազար տարեկան է, եւ այն նոր է գտնվել: Նա խոսում է նաուա ցեղի լեզվով, նկարում է 9-րդ դարի չինական հիերոգլիֆները եւ հայտնվում է հեռուստացույցի էկրանին: Միամբողջական, հենց նոր պեղված ներկան, թոթափելով դարերի փոշին, ժպտում եւ հանկարծ պոկվում եւ անհետում է պատուհանից անդին: Բոլոր ժամանակներն ու կենումները միաձուլվում են, արդիականությունը խզում է կապերը մոտակա անցյալի հետ, բացառապես հանուն այն բանի, որպեսզի վերագտնի հազարամյա անցյալը եւ նեոլիթական պտղաբերության աստվածուհու քանդակը դարձնի մեր ժամանակակիցը: Մենք ընկնում ենք արդիականության ետեւից, սակայն այն փոխում է դեմքը, եւ այն չես կարող որսալ: Յուրաքանչյուր հանդիպում ավարտվում է փախուստով, արդիականությունը միշտ խույս է տալիս: Գրկում ես, եւ այն ցրվում է` չքվելով, հանց հոգոց: Ակնթարթ` այդպես է կոչվում թռչունը, որ ճախրում է ամենուր եւ որը ոչ մի տեղ չկա: Ուզում ես նրան ողջ որսալ, բայց նա բացում է թեւերը եւ կորչում է օդում, ցրվելով մի բուռ հանգով: Եվ դատարկաձեռն ես մնում: Սակայն, երբ բացվում են դարպասներն իմացության, այնտեղ հայտնվում է մի այլ ժամանակ, այն, որը մենք փնտրում ենք, չիմանալով, թե ինչ է դա` ներկան, այստեղ կեցածը, այստեղ գոյողը:
Հայտնագործությունը, զարգացումը, արդիականությունը
(էսսե)
Արվեստն այսօր մեզ համար արժեքավոր է ամենից առաջ նորությամբ` նոր ձեւերի գյուտով կամ հների անսպասելի համադրությամբ, անծանոթ աշխարհների հայտնագործությամբ կամ լավ հայտնիի անհայտ ոլորտների մշակմամբ: Այսպես թե այնպես, դա պայծառատեսություն է, նորություն: Դոստոեւսկին իջնում է ոգու ընդհատակները, Ուիթմենը անուններ է գտնում ավանդական պոեզիայի կողմից արհամարհված իրականությունների համար, Մալարմեն խոսքը ենթարկում է փորձությունների, որ զանց է առնում Գոնգորայի խստությունը, եւ ստեղծանում է պոեզիան որպես ինքնաքննադատություն, Ջոյսը լեզվից էպոպեա է սարքում, իսկ լեզվաբանական դիպվածից (նրա Թոմ Ֆինեգանը` դա անգլերենի կործանումն ու աշխարհի բոլոր լեզուների հարությունն է)` Ռայմոն Ռուսելը վանկախաղը վերածում է բանաստեղծության: Ռոմանտիկներից հետո ստեղծագործությունը պարտ է լինել միակն ու անկրկնելին: Արվեստի եւ գրականության պատմությունը ծավալվում է միմյանց հերքող դպրոցների շարանով` ռոմանտիզմ, ռեալիզմ, նատուրալիզմ, սիմվոլիզմ: Ավանդույթը` այժմ արդեն ժառանգորդություն չէ, այլ խզում, այնպես որ ես կխիզախեմ ժամանակակից ավանդույթը կոչել խզման ավանդույթ: Որպես օրինակ` վերցվել է ֆրանսիական հեղափոխությունը, պատմությունը բռնի հեղաշրջում է, որը եւ առաջընթաց են կոչում: Համոզված չեմ, որ դա համադրելի է արվեստին: Ենթադրենք, որ ղեկի առաջ ավելի հարմար է, քան թամբի վրա, բայց որտեղի՞ց է հետեւում, թե եգիպտական քանդակները Հենրի Մուրի քանդակներից վատն են, իսկ Կաֆկայի վեպն ավելի բարձր է` քան Սերվանտեսինը: Մեկեն վերապահություն անեմ, ես կողմնակից եմ խզման ավանդույթին եւ չեմ պատրաստվում ժխտել ժամանակակից արվեստը, լոկ ուզում եմ նկատել, որ դրա ըմբռնման եւ գնահատման համար կասկածելի պիտակներից են օգտվում: Որպես այդպիսին, հեղաշրջումն արվեստում ոչ արժեք ունի, ոչ էլ իմաստ, արժեքավոր եւ կարեւոր է հեղաշրջման գաղափարը: Այլ կերպ ասած, ոչ թե հեղաշրջումն ինքնին, այլ արդիականության ստեղծագործ ոգին փոխանցող կամ ներշնչող գաղափարը: Անցյալի արվեստագետները դաստիարակվում էին բնության կամ անտիկ նմուշօրինակների ընդօրինակման վրա (նորից նոր ավելի շուտ գաղափարի, քան հենց ինքնին գործողության), մեզ վերջին երկու դարերում սնում է արդիականությունը` նորի եւ անկրկնելիի ստեղծման գաղափարը: Առանց դրա չէին լինի մեր ժամանակի ամենակատարյալ ու հարատեւ ստեղծագործությունները: Արդիականության տարբերակիչ հատկանիշը` քննադատության առկայությունը` նորը հակադրում է նախկինին, որը եւ հենց ավանդույթի ժառանգորդությունն է: Նախկին ժառանգորդությունը հասկանում էին որպես արքետիպային հատկանիշների պահպանում կամ կրկնություն նոր ստեղծածում, այժմ` որպես ժխտում եւ պայքար: Դասական արվեստի համար նորը` դա նմուշօրինակի այլացումն է, բարոկկոյի արվեստի համար` դրա չափազանցումն է, ժամանակակից արվեստի համար` խզումը դրանից: Բոլոր երեք դեպքերում էլ ավանդույթը պահպանվում է` որպես նորի կապը հնի հետ, այն կարող է լինել հարգալից կամ բանավիճային, բայց ինքը` սերունդների երկխոսությունը, չի լռում:
Ընդօրինակումը հանգեցրեք պարզապես կրկնության` երկխոսությունը կխզվի, ավանդույթը կկարծրանա: Սակայն այն կքարանա ճիշտ նույնպես, բավ է, որ արդիականությունը դադարեցնի ինքնաքննադատությունը, մոռանա խզման մասին եւ վերածվի «ժամանակակիցի» պարզ շարունակության: Եվ հենց դա էլ տեղի է ունենում այսօր, այսպես կոչված, ավանգարդի մեծ մասի հետ: Պատճառը պարզ է` արդիականության գաղափարը կորցնում է կենաց ուժը: Եվ կորցնում է հատկապես այն պատճառով, որ դրա տակ այժմ հասկանում են ոչ թե մշտական քննադատությունը, այլ ընդունված եւ կոդավորված համաձայնությունը: Հերձվածողության փոխարեն, ինչպես անցած եւ մեր դարաշրջանի առաջին քառորդում, մեր առջեւ համընդհանուր ուղղափառության սիմվոլն է: Մեր ինստիտուցիոն-հեղափոխական կուսակցությունը` մեքսիկական քաղաքական բեմի այդ մոնումենտալ տրամաբանական եւ լեզվական գյուտը` լիովին կարող էր իր տիտղոսը զիջել ժամանակակից արվեստի մեծ մասին: Վերջին տասնհինգ տարին այն` հատկապես գեղանկարչությունն ու քանդակագործությունը, զավեշտական տպավորություն է թողնում: Դպրոցներն արտասովոր արագությամբ փոխարինում են մեկմեկու, բայց սկյուռանվակի ողջ այդ շրջապտույտը տեղավորվում է «կրկնության արագացում» ձեւակերպման մեջ: Երբեք հանուն յուրակերպության, հորինվածքի եւ նորարարության այդպիսի թեժությամբ եւ անձնուրացությամբ լույս աշխարհ չեն բերել այդքան կրկնօրինակումներ: Հների համար ընդօրինակությունը ոչ անքան կանոն էր, որքան պարտք, նրանք չէին էլ վնաս տալիս նորամուծությանն ու անկրկնելիությանը: Իսկ այսօրվա արվեստագետը հակասության ծուղակն է ընկնում, մտադրվելով ընդօրինակել` հայտնաբերում է, հուսալով հայտնագործել` ընդօրինակում է: Եթե այսօրվա վարպետները լրջորեն ուզում են յուրատիպ, անկրկնելի եւ նոր լինել, հարկ էր, որ նրանք ամենից առաջ փակագծի մեջ վերցնեին հենց յուրատիպության, անհատականության եւ նորության գաղափարները` այդ մեր ժամանակի ընդհանուր տեղերը:
Սահմանելով այսօրվա իրավիճակը լատինաամերիկյան արվեստում, մեզ մոտ` Մեքսիկայում, երբեմն խոսում են «թերզարգացածության» մասին: Մեր մշակույթը «թերզարգացած է», «ինչ-որ մեկի ստեղծագործությունը վերջ է դնում ազգային վեպի թերզարգացածությանը», եւ այլն: Որքան կարող եմ հասկանալ, քննադատները նկատի ունեն այն հատկանիշները, որոնք նրանց (դե, ինձ եւս) ավելի շուտ վանում են` նեղճակատ ազգայնականությունը, ակադեմիականությունը, անդեմ ավանդայնությունը: Սակայն հենց ինքը` «թերարժեքություն» եզրը` տնտեսության ոլորտից է: Դա յուրատեսակ մեղմասացություն է, որը Միացյալ Նահանգներում վերագրում են հետամնաց երկրներին եւ կյանքի ցածր մակարդակին, ուր խոշոր արդյունաբերություն չկա, կամ այն նոր է ծլարձակում: Բայց այդժամ «թերզարգացածություն» եզրը` ընդամենը տնտեսական եւ սոցիալական առաջընթացի ծիլն է: Չխոսելով անընդունելի սկզբունքի մասին` քաղաքակրթությունների եւ հենց մարդկային ճակատագրի բազմազանությունը հանգեցնել արդյունաբերական հասարակության միասնական ստանդարտին, ինձ թույլ կտամ տարակուսել եւ այն բանում, որ տնտեսական բարեկեցությունը եւ գեղարվեստական ծաղկունքը կապված են նույնքան միանշանակ, որքան պատճառն ու հետեւանքը: Այո, Հունաստանը, Իսպանիան, Լատինական Ամերիկան` աշխարհի ծայրամասում են, բայց ո՞ւմ լեզուն կպտտվի «թերզարգացած» կոչել Կավաֆիսին, Բորխեսին, Ունամունոյին կամ Ռեյեսին: Այդ ամենից զատ, համանման «զարգացումը» իր աջ ու ահյակ ընկած փութաջանությամբ հիշեցնում է գլուխկոտրուկ մրցավազք հանուն մի նպատակի` առաջինը հայտնվել գեհենում: Որոշ ժողովուրդներ ու քաղաքակրթություններ իրենց հռչակում են աստվածների, արիությունների, ճակատագրի կամ եղբայրության անուններով: Վերցրեք իսլամը, ճապոնացիներին, հրեաներին, տենոչտիտլանցիներին, արիացիներին: Յուրաքանչյուր այդպիսի անուն` յուրատեսակ անկյունաքար է, կապ հավերժության հետ: Լոկ մեր դարաշրջանն իր համար ընտրել է «ժամանակակից» դատարկ մակդիրը: Եվ քանի որ ցանկացած դարաշրջան վաղ թե ուշ դադարում է ժամանակակից լինելուց, մենք վտանգվում ենք մնալու առանց սեփական անվան:
Հներին ընդօրինակելու գաղափարը ենթադրում է, որ ժամանակների փոփոխությունը` դա նախնական ու կատարյալ ժամանակի այլասերման գործընթացն է: Յուրատեսակ գլխիվայր առաջընթաց` ներկան անցյալի համեմատ անբովանդակ է ու անկյալ, իսկ առջեւում` ժամանակների ավարտն է: Մի կողմից, անցյալը պահպանում է վերածնվելու ունակությունը, մյուս կողմից` վերադարձն առ նախնական ժամանակներ, սկսում է քայքայման, հյուծման ու նոր սկզբի շրջանը: Ժամանակը փչացման ենթակա է, բայց ունակ է վերածնվելու: Այսպես թե այնպես, անցյալը` ստուգաչափ է ներկայի համար, իսկ ընդօրինակությունը հներին եւ բնությանը, համընդհանուր նմուշօրինակին, որ արարվել է բոլոր ժամանակների համար, ունակ է դանդաղեցնելու անկման գործընթացը: Ընդհակառակը, արդիականության գաղափարը նկատի ունի գծային ժամանակը` ներկան չի ընդօրինակում անցյալը, յուրաքանչյուր ակնթարթ` միակն է, ոչնչի չնմանվող եւ ինքնաբավ: Արդիականության գեղագիտությունը, ինչպես այն ձեւակերպել է հիմնադիրներից մեկը` Բոդլերը, ամենեւին չի ծածկվում առաջընթացի հասկացությամբ: Դժվար եւ նույնիսկ անհեթեթ է ենթադրելը, թե իբր արվեստում ընդհանրապես կա առաջընթաց: Բայց երկու գաղափարներն էլ` եւ առաջընթացի, եւ արդիականության` սերում են ժամանակի մասին գծային պատկերացումից: Եվ ահա այդ ժամանակն ավարտվում է: Մենք երկու իրադարձությունների ականատեսներն ենք` առաջընթացի քննադատության, այսպես կոչված, առաջադեմ եւ զարգացող երկրներում, եւ արվեստում, եւ գրականության մեջ` ավանգարդի այլասերման: Հենց քննադատությունն էլ ժամանակակից արվեստը տարբերում է նախկինից, իսկ ավանգարդը մեր աչքի առաջ կորցնում է քննադատական սրությունը: Նրա բացասական լիցքը չեզոքացված է: Այն այժմ ներգրավված է արդյունաբերական հասարակությունների արտադրման ու սպառման շրջանակի մեջ` ապրանքի կամ նորության իրավունքով: Առաջին դեպքում կտավի կամ քանդակի նշանակությունը հանգեցվում է նրա գնին, երկրորդում` կարեւորն այն չէ, թե ինչ է ասում ինքը` բանաստեղծությունը կամ վեպը, այլ, թե ինչ են ասում դրանց մասին` ասեկոսեներ, որ, ի վերջո, լուծվում են գովազդի անդեմության մեջ:
Մենք այլ արվեստի շեմին ենք: Վերաբերմունքն առ գծային ժամանակը մեր աչքի առաջ փոխվում է, եւ այդ փոփոխությունը շատ դարեր առաջ եղած բոլորապտույտ` ժամանակից առ ժամանակակիցը փոփոխությունից շատ ավելի արմատական է: Ոչ անցյալը, ոչ ներկան, ոչ ապագան այսօր արդեն ինքնաբավ արժեքներ չեն, ճիշտ նույնպես իրենց արտոնություններն են կորցնում աշխարհի այս կամ այն քաղաքները, շրջանները եւ աշխարհի տարբեր ծագերը: Երեկոյան հինգը Դելիում` դա առավոտյան հինգն է Մեխիկոյում եւ կեսգիշեր է` Լոնդոնում: Արդիականության վերջը նշանակում է` ազգային գաղափարի «արվեստների համաշխարհային կենտրոնների» ավարտը: Գեղանկարչության փարիզյան կամ նյույորքյան դպրոցը, անգլիական պոեզիան, ռուսական վեպը կամ սինգալեզյան թատրոնը, մոդեռնիզմը կամ ավանգարդը` ավելին չեն, քան ժամանակի գծային ընկալման վերապրուկները: Մենք բոլորս մեկեն խոսում ենք, եւ եթե ոչ` մի լեզվով, ապա` միեւնույն բարբառով: Ոչ մի կենտրոն այլեւս գոյություն չունի, ժամանակը կորցրել է նախկին կապակցվածությունը: Արեւելքն ու Արեւմուտքը, վաղն ու երեկը համատեղվում են մեզանից յուրաքանչյուրի մեջ, տարբեր ժամանակներն ու տարածությունները հանդիպում են միասնական «այստեղ եւ հիմայում», որն ամենուր է եւ միշտ: Արվեստի առաջընթաց զարգացման գաղափարին փոխարինելու է գալիս միաժամանակայնությունը: Այստեղ առաջինը եղավ Ապոլիները, որ մի բանաստեղծության մեջ փորձում էր միավորել տարբեր տարածություններ, Փաունդն ու Էլիոթը նույնն արեցին պատմության հետ, իրենց գործերի մեջ ներմուծելով այլ ժամանակների եւ այլ լեզուներով գրված տեքստեր: Նրանց համար հենց դա էր արդիականությունը` ժամանակը` որպես ժամանակների հանրագումար: Իսկ իրականում նրանք սկիզբ դրեցին արդիականության քայքայմանը: Այսօրվա ընթերցողը եւ ունկնդիրը մտնում են պոեմի կարգի մեջ, կատարողը` կոմպոզիտորական մտահղացման մասն է: Նախկին սահմանները քանդվում են, ծնվում են նորերը: Մենք ներկա ենք գեղագիտական հայեցման վրա կառուցված արվեստի կործանմանը, եւ վերադարձին դեպ առ մյուսը, Արեւմուտքի կողմից մոռացված, համատեղ գործողության եւ կոլեկտիվ ներկայացման վերածնված արվեստին, լրացվող ինքդ քո մեջ խորասուզմամբ: Եթե այս խոսքը չկորցներ իր ուղղակի նշանակությունը, ես կասեի` ոգու արվեստին, բանականության արվեստին, որ ընթերցողից եւ ունկնդրից պահանջում է նրբանկատություն եւ կատարողի երեւակայություն, ով, ինչպես Հնդկաստանում, հենց ստեղծողն է: Այս նոր ծնունդ առնող ստեղծագործությունների հիմքում կլինի ոչ թե գծային հաջորդականությունը, այլ համակցումը` լեզուների, տարածությունների եւ ժամանակների դարսդարսումը, ցրումը եւ միությունը: Հանդիսավորություն եւ հայեցում: Միահյուսման արվեստը:
ՊՈԵԶԻԱՆ ԵՎ ԲԱՆԱՍՏԵՂԾՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ
(էսսե)
Պոեզիան` դա իմացություն է, դա ոգու փրկություն է, դա իշխանություն է, դա ինքնամոռացում է: Ինչպես նաեւ` արարմունք, որ փոխում է աշխարհը, չէ՞ որ պոետական գործողությունն իր բնույթով հեղափոխական է: Դա հոգեւոր մարզանք է եւ ներքին ազատության ձեռքբերման միջոց: Պոեզիան մեզ բացում է այդ աշխարհը, բայց հենց ինքն էլ այլ աշխարհ է արարում: Նա ընտրյալների հացն է եւ չոր կեղեւը: Նա զատում է, բայց հենց ինքն էլ միավորում է: Նա ճամփորդության հրավեր է եւ միաժամանակ դարձ` առ հայրենի եզերք: Ներշնչանք, շնչառություն, մկանային տքնանք: Աղերսանք անապատում, զրույց գոյություն չունեցողի հետ: Նրան սնում են զզվանքը, նողկանքը կարոտը, հուսահատությունը: Դա աղոթք է, նզովք, էպիֆանիա, երեւույթ: Դա չար ոգիների արտաքսում է, դաշինք, մոգություն: Անգիտակցականի սուբլիմացիա, փոխհատուցում, խտացում: Նա ռասայական, ազգային եւ դասակարգային գիտակցության պատմական արտահայտությունն է: Նա ժխտում է պատմությունը, քանզի բոլոր գոյություն ունեցող բախումները նրանում լուծում են գտնում, եւ արդյունքում` մարդը գիտակցություն է ձեռք բերում, որ ինքը շատ ավելին է, քան պարզապես պատմության գործիք: Փորձը, զգացմունքը, ապրումը, ինտուիցիան, աննպատակաուղղված մտածողությունը: Նա դիպվածի զավակն է, բայց նաեւ` հաշվարկի պտուղ: Պոեզիան` դա վսեմ խոսելու արվեստն է: Դա նախնադարյան լեզուն է: Դա կանոններին հետեւելն է, դա նոր կանոնների ստեղծումն է: Հների ընդօրինակումը, իրականության արտացոլանքը, Գաղափարի արտացոլանքի արտացոլքը: Խելագարություն, էքստազ, Լոգոս: Վերադարձ առ մանկության աշխարհը, հարակցում, կորուսյալ դրախտի կարոտ` դժոխքի եւ դրախտի նախաշեմին: Խաղ, ճգնակեցություն, աշխատանք, խոստովանանք: Բնատուր արժանիք: Տեսիլք, երաժշտություն, սիմվոլ: Դա զուգահեռ է` պոեզիայում, հանց ծովախեցու մեջ, հնչում է համաշխարհային երաժշտությունը, նրա ռիթմերն ու հանգերն այլ բան չեն, քան համաշխարհային ներդաշնության համահնչունություններն ու արձագանքները: Նա դպրոց է, բարոյականություն, խրատ, հայտնագործություն, պար, երկխոսություն, մենախոսություն: Ժողովրդի ձայնը, ընտրյալների լեզուն, մենակյացի խոսքը: Նա մաքուր է եւ անմաքուր, սրբազան եւ սրբապիղծ, ժողովրդական եւ էլիտար, կոլեկտիվ եւ անհատական, մերկ եւ շքեղահանդերձ, բանավոր, գրավոր, գեղատեսիլ, նա իր մեջ է համատեղում բոլոր դեմքերը, բայց ոմանք ասում են, որ նա դեմք չունի, որովհետեւ բանաստեղծությունը` դա դիմակ է, որի ետեւում թաքնվում է դատարկությունը, ամենայն մարդկային գործերի այլ մեծության փայլուն ապացույցը:
Այս ձեւակերպումների յուրաքանչյուրի ետեւում ինչպե՞ս չտեսնել նրան, ով դրանց կյանք եւ իմաստ է տվել` բանաստեղծի՞ն: Բոլոր այս ձեւակերպումները ապրված եւ տառապանքի բովով անցած են, մեզ միայն մնում է դրանց հետ համաձայնել` անխուսափելիորեն մեկը մյուսի ետեւից ժխտելով: Այդ բնութագրումների անխժտելիությունն արդեն խոսում է այն մասին, որ դրանց հիմքում ընկած է հիմնավոր փորձը, որ չի տեղավորվում այս ձեւակերպումներից եւ ոչ մեկի մեջ, եւ, ուրեմն, պետք է դիմել բանաստեղծական ստեղծագործությանը, չէ՞ որ դա բանաստեղծական ապրումի ուղղակի վկայությունն ու պտուղն է: Պոեզիայի ամբողջականությունը կարելի է ըմբռնել միայն հենց բանաստեղծական ստեղծագործության հետ անմիջական շփման մեջ:
Սակայն, ձգտելով բանաստեղծական ստեղծագործության մեջ գտնել պոեզիայի էությունը, արդյո՞ք մենք մեկը մյուսի հետ չենք շփոթի: Չէ՞ որ դեռ Արիստոտելն էր ասում, որ «Հոմերոսի եւ Էմպեդոկլեսի մոտ ընդհանրական է միայն տաղաչափությունը, եւ այդ պատճառով արդարացիորեն մեկին բանաստեղծ են կոչում, իսկ երկրորդին` բնափիլիսոփա»: Եվ այդպես էլ կա` ոչ, ցանկացած բանաստեղծական ստեղծագործություն չէ, եւ ընդհանրապես ամեն ինչ չէ, որ կառուցված լինելով տաղաչափության կանոններով, պոեզիա է բովանդակում: Արդյո՞ք դա նշանակում է, որ այն ամենը, ինչ գրված է որոշակի չափով, անպայման բանաստեղծական ստեղծագործություն է, կամ, գուցե թե, դա ինչ-որ այլ բան է, որ կապ ունի դիդակտիկայի, հռետորության կամ արհեստի հե՞տ: Օրինակ, որեւէ սոնետ` դա ընդամենը գրական ձեւ է, իսկ բանաստեղծական ստեղծագործություն դառնում է այն դեպքում, երբ նրա հռետորական կառուցվածքին` տողերին, հանգերին եւ չափին` դիպչում է պոեզիան: Կան մեքենաներ, որոնք կարողանում են հանգավորել, բայց չկան մեքենաներ, որ ունակ են պոեզիա արարելու: Բանաստեղծական ստեղծագործությունից դուրս էլ, սակայն, նույնպես պոեզիա է լինում: Բանաստեղծական կարող են լինել բնանկարները, մարդիկ եւ գործերը: Երբ պոեզիան մեզ տրվում է` որպես հանկարծահաս կռահում, որպես ինչ-որ մեր կամքին չենթակա ուժերի եւ հանգամանքների համընկնում, այդժամ մենք գործ ունենք բանաստեղծական սկզբի հետ: Իսկ երբ, կամա թե ակամա, անրջելով կամ արթմնի, բանաստեղծն իր միջով է անցկացնում, վերափոխելով, պոեզիայի հոսանքը, այդժամ մեր առջեւ միանգամայն այլ մի բան է, եւ այդ այլ մի բանը` ստեղծագործությունն է: Բանաստեղծական ստեղծագործությունը` դա արգասիք է: Պոեզիան կուտակվում, խտացվում եւ ձեւավորվում է` որպես մարդկային գործունեության արգասիք` նկարի, երգի, ողբերգության: Բանաստեղծականը` դա պոեզիան է հալած վիճակում, այնինչ ինքը` ստեղծագործությունը` դա ձուլվածքն է, կարծրացած ձեւը: Միայն բանաստեղծական ստեղծագործության մեջ է պոեզիան հառնում իր ողջ լիությամբ: Հենց բանաստեղծական ստեղծագործությանն է պետք հարցանել պոեզիայի էության մասին, սակայն դրա համար պետք է դադարել ստեղծագործությունը հասկանալ` որպես ձեւ, որը կարող է լցվել ցանկացած բովանդակությամբ: Բանաստեղծական ստեղծագործությունը` դա գրական ձեւ չէ, այլ պոեզիայի ու մարդու հանդիպավայրն է: Դա, պոեզիա բովանդակող, ծնող, ճառագող բառակառույց է: Միաժամանակ` ձեւ եւ էություն:
Բայց բավ է, որ մենք հայացքներս թեքենք ընդհանրապես բանաստեղծականից եւ կենտրոնանանք ստեղծագործության վրա, եւ աչք կզարնի, որ այն բազմադիմի է: Իսկ մենք ենթադրում էինք, եւ նա մեն-միակն է: Դե ինչպե՞ս այդժամ ըմբռնել պոեզիան, եթե յուրաքանչյուր բանաստեղծական ստեղծագործություն` դա ամեն անգամ ոչ մի բանի չնմանվող ինչ-որ բան է: Գրականագիտությունը հավակնում է ժանրային դասակարգման ստեղծմանը, որում բանաստեղծական ստեղծագործությունների ձեւերի գլխապտույտ բազմազանությունը հանգեցնում է դրան: Այդ ձգտումն ի սկզբանե երկու թերությամբ է տառապում: Եթե պոեզիան հանգեցնենք մի քանի ձեւերի` էպոսի, քնարերգության, դրամայի, ապա ի՞նչ անենք վեպերի, արձակ բանաստեղծությունների եւ այն տարօրինակ ստեղծագործությունների հետ, որոնք կոչվում են «Ավրելիա», «Մալդորորի երգերը» կամ «Նադյա»: Եթե մենք դրանց համար բացառություն անենք եւ ինչ-որ միջանկյալ ձեւեր մշակենք, օրինակ, դեկադանսի պոեզիա, նախնադարյան պոեզիա, դասակարգումը կվերածվի անծայրածիր գրացուցակի: Սակայն, բանն այն է, որ ամենայն բառային իրադարձություն, ձայնարկությունից մինչեւ տրամաբանորեն ձեւակերպված խոսքը, մենք այժմ խոսում ենք լոկ լեզվի մասին, ունակ է փոխվելու եւ բանաստեղծական ստեղծագործություն դառնալու: Դա ժանրային դասակարգման ոչ միակ եւ ոչ գլխավոր թերությունն է: Ընդհանրապես, դասակարգել չի նշանակում` հասկանալ: Եվ դեռ ավելին` խորամուխ լինել էությանը: Ինչպես ամենայն սխեմա, դասակարգումն օգտակար է: Բայց դա պիտանի չէ, երբ գործը հասնում է ավելի նուրբ, քան պարզապես արտաքին կարգավորումն է, խնդիրների: Քննադատական աշխատությունների մեծ մասը հակված է ավանդական սխեմաների չարաշահմանը:
Համանման կշտամբանք կարելի է հասցագրել եւ այլ բաներին, որոնց վրա է հենվում քննադատությունը, օրինակ` ոճաբանությանը եւ հոգեվերլուծությանը: Առաջինը մեզ հաղորդում է, թե ինչ բան է բանաստեղծական ստեղծագործությունը, ելնելով բնութագրական բառահնարքների վերլուծությունից: Հոգեվերլուծությունը դիմում է ստեղծագործության սիմվոլիկային: Ոճաբանական մեթոդը կիրարկելի է ինչպես Մալարմեի պոեզիային, այնպես եւ ալբոմում գրված ոտանավորներին: Նույնը վերաբերում է եւ հոգեվերլուծական մեկնաբանություններին, կենսագրություններին եւ այլ հետազոտումներին, որոնց օգնությամբ ջանում են, եւ ժամանակ առ ժամանակ դրանում հաջողության են հասնում, մեզ բացատրել, թե ինչու, ինչի համար եւ ինչպես է գրվել բանաստեղծական ստեղծագործությունը: Հռետորությունը, ոճաբանությունը, սոցիոլոգիան, հոգեբանությունը եւ այլ մեթոդները` անփոխարինելի բան է, եթե պետք է ուսումնասիրել որեւէ ստեղծագործություն, բայց դրանք ոչինչ չեն ասում բանաստեղծականի էության մասին:
Այն փաստը, որ պոեզիան կենում է հազարավոր զանազան ձեւերում, կարող է հանգեցնել բանաստեղծական ստեղծագործության որոշակի իդեալական տիպ կազմավորելուն: Հրեշ կամ ուրվական` ահա թե ինչ կստացվեր մեզ մոտ: Պոեզիան ամենեւին էլ բոլոր բանաստեղծական ստեղծագործությունների հանրագումարը չէ: Յուրաքանչյուր բանաստեղծական ստեղծագործություն ինքնաբավ ամբողջականություն է: Մասը հավասար է ամբողջին: Յուրաքանչյուր բանաստեղծական ստեղծագործություն բացառիկ է, անկրկնելի եւ ոչնչի չհանգեցվող: Ահա եւ ստիպված ենք համաձայնվելու Խոսե Օրտեգա Գասետի հետ, ով ենթադրում էր, որ ոչ մի հիմք չկա նույն բառով անվանել անչափ տարբեր բաներ, ինչպիսին են Կեւեդոյի սոնետները, Լաֆոնտենի առակները եւ «Հոգեւոր երգը»:
Առաջին հայացքից այդ բազմազանությունը պատմության ծնունդն է: Ամենայն լեզու եւ ամենայն ազգ ծնում են հենց այն պոեզիան, որը կարող է ծնվել միայն նրանց մեջ եւ այդ պատմական պահին: Սակայն հղումը պատմությանը ոչ միայն ոչինչ չի տալիս, այն բազմապատկում է խնդիրները: Չէ՞ որ ցանկացած հասարակության մեջ եւ ցանկացած ժամանակ տիրում է նույն անհամաձայնությունը` Նրվալն ու Հյուգոն ժամանակակիցներ են, ինչպես ժամանակակիցներ են Վելասկեսն ու Ռուբենսը, Վալերին եւ Ապոլիները: Եվ միայն լեզվական անփութության պատճառով մենք նույն անվանումն ենք տալիս վեդայական պոեմներին եւ ճապոնական հոքքուներին, բայց մի՞թե նույնպիսի անփութություն չէ նույն բառով անվանելն այնպիսի տարբեր բաներ, ինչպիսին են Սան Խուան դե լա Կրուսի եւ նրա աշխարհիկ նախատիպի` Գարսիլասոյի բանաստեղծությունները: Հենց պատմական հեռանկարը` ժամանակի մեջ մեր հեռացվածության ճակատագրական հետեւանքը, մեզ ստիպում է ավելի ընդհանրական պատկերը տեսնել, որն իրականում հակասություններով եւ հակադրություններով լի է: Հեռավորությունը մեզ ստիպում է մոռանալ այն մասին, թե ինչով Սոֆոկլեսը նման չէ Եվրիպիդեսին եւ Տիրսո դե Մոլինան` Լոպե դե Վեգային: Այդ տարբերություններն ամենեւին էլ պատմական փոփոխությունների պտուղը չեն, այլ շատ ավելի նրբին եւ անորսալի բաներ` դա մարդկային անհատականությունն է:
Շարունակելի