Ցեղասպանության թեմայով ընդունված է գրել միայն ապրիլ ամսի 23-25-ը: Սակայն, ամեն օր, այսպես թե այնպես, առնչվում ենք Ցեղասպանությանն ու դրա հետեւանքներին. Եղեռնի զոհերի հարազատներն այսօր էլ շարունակում են ստանալ իրենց հեռավոր նախնիների խնայողությունները կամ պայքարել` դրանք ստանալու ուղղությամբ: Ցեղասպանության թեմայով շարունակում են լույս տեսնել գրքեր, կատարվել ուսումնասիրություններ: Առջեւում Ցեղասպանության 100-ամյա տարելիցն է` խորհրդանշական ժամանակահատված` վերջնականապես հասկանալու` ինչո՞ւ հատկապես հայերիս հետ տեղի ունեցավ այդ ողբերգությունը, ո՞ւմ էին խանգարում հայերը Թուրքիայում` ունենալով մեծ ազդեցություն երկրի քաղաքական եւ տնտեսական համակարգում, արդյո՞ք թուրքերը դարձան գործիք` հայերի ազդեցությունը չեզոքացնելու համար, թե՞ դա սեփական նախաձեռնություն էր… Կան վարկածներ, գիտական հետազոտություններ: Կարո՞ղ ենք այդ ամենը համակարգել, գրագետ ձեւակերպել` ի՞նչ ենք ակնկալում Թուրքիայից եւ Ցեղասպանության մեջ մեղսակցություն ունեցող մյուս պետություններից: Մեր հայտնի մտավորականներից մեկը` մշակութաբան, էսսեիստ Ռուբեն Անգալադյանը, կարծում է, որ հայկական կողմն այսօր աշխատում է ոչ գրագետ:
– Պարո՛ն Անգալադյան, մեր գրողներից մեկը ժամանակին նկատել էր, թե Ցեղասպանությունը մեր «ազգային հարստությունն» է: Դեռեւս 1995թ. Ձեր հոդվածներից մեկում տեսակետ հայտնեցիք, թե Ցեղասպանությունը հայերիս համար ապրանք է, որը միջազգային քաղաքական շուկայում պետք է ճիշտ փաթեթավորմամբ եւ լավ գնով վաճառել:
– Հիմա եւս նույնն եմ ասում, եւ սա նորմալ է: 1995թ.` Ցեղասպանության 80-ամյա տարելիցին, ցույց տվեցի, որ մենք պետք է էմոցիոնալ մասից դուրս գանք ու ըմբռնենք, թե ինչ է կատարվում աշխարհում եւ ինչպես պետք է վարվենք` հասնելու համար Ցեղասպանության միջազգային ճանաչմանը: Այդ կարգավիճակը մեզ լուրջ լծակներ կտա` ազդելու թե՛ Թուրքիայի, թե՛ այն պետությունների վրա, որոնք, այսպես թե այնպես, մասնակցել են Ցեղասպանությանը` Գերմանիայի, Միացյալ Նահանգների, Մեծ Բրիտանիայի: Որոշ պետությունների հետ, որոնք ընդունել են Ցեղասպանությունը, ճիշտ քաղաքականություն ենք վարում: Կան պետություններ, որոնք ավելի մեծ կախում ունեն Թուրքիայից եւ կարող է չընդունեն: Մենք պիտի ունենանք միջազգային օրենքների եւ մարդու իրավունքների ունիվերսալ բանաձեւ: ԱՄՆ-ը չի ընդունում, բայց ԱՄՆ-ում կան բազմաթիվ Նոբելյան մրցանակի դափնեկիրներ, լուրջ պրոֆեսորներ, ինչո՞ւ չենք դիմում իրենց, որ ստորագրեն բանաձեւն ու դիմեն Կոնգրես: Նրանց դերը մեծ է:
– Կարծում եք` ԱՄՆ նախագահի վրա ճնշումնե՞րն են քիչ: Բայց այդպես չէ. ԱՄՆ-ում հատկապե՛ս ունենք հայկական հզոր լոբբի, ԱՄՆ նախագահն ամեն տարի արտասանում է «Մեծ եղեռն» բառակապակցությունը: Այսինքն` խնդիրը ոչ թե մեր, այլ իրենց քաղաքականությունն է, որի տրամաբանության մեջ, անկախ հայկական կողմի աշխատանքից, Ցեղասպանության ճանաչումը չի տեղավորվում:
– Եթե տեսնում ես` 1,2,3,4 անգամ չի ստացվում, չի կարելի 5-րդ անգամ էլ նույն ձեւով փորձել: Ինչքա՞ն սպասենք, մինչեւ ԱՄՆ-Թուրքիա հարաբերությունները վատանան: Թուրքիան` որպես պետություն, շատ ճկուն քաղաքականություն է վարում. անմիջապես արձագանքում է աշխարհի իրադարձություններին, արագ փոխում է իր քաղաքական կուրսը, կոմպլեքս չունի: Բաշար Ասադի մտերիմ ընկերն էր, հիմա դարձավ թշնամի: Լիբիայի Քադաֆիի կողմնակիցն էր, հետո ողջունեց Լիբիայի ռմբակոծումը: Հայերս դա անվանում ենք «անբարոյականություն»: Դերենիկ Դեմիրճյանն, իմիջիայլոց, ասում է. «Հայն անսահման անկեղծությունը հասկանում է որպես դիվանագիտություն»: Մենք պետք է աշխատենք ամեն խոշոր դոմինանտի հետ: Օրինակ` Պորտուգալիա-Հայաստան հարաբերություն, փաստորեն, չկա: Ինչո՞ւ: Գյուլբենկյան ֆոնդը վերցնենք. մենք Պորտուգալիային մեծագույն հարստություններ ենք նվիրել: Մտնենք բանակցությունների մեջ: Պորտուգալիան ունի մեծ ազդեցություն Բրազիլիայի վրա: Կամ` հակառակը: Սա պրոֆեսիոնալների հետ աշխատելու խնդիր է: Կարծում եմ` պարտադիր չէ, որ մեր բոլոր մասնագետները, որոնք ցեղասպանությամբ են զբաղվում, լինեն հայ:
– Ձեր հոդվածը գրել էիք Եղեռնի 80-ամյա տարելիցին: Շուտով 100-տարին է լրանում: Այս 20 տարվա մեջ խնդրի հանդեպ վերաբերմունքի փոփոխություն արձանագրե՞լ եք:
– Անշո՛ւշտ: Նախ` բավականին քչացել է խնդրի բարոյական, էմոցիոնալ ընկալումը: Ցեղասպանության թանգարան ստեղծելով` սկսեց ձեւավորվել նաեւ հայի աշխարհընկալման միտքը ցեղասպանության վերաբերյալ: 3 տարի անց պետք է լինի 100-ամյակը, եւ պարզ է, որ դա պետք է լինի դոմինանտ խնդիրները բարձրացնելու ժամանակահատված: Կուզենայի որակապես փոխել մեր վերաբերմունքը ցեղասպանության նկատմամբ` որպես քաղաքական ապրանքի, որը պետք է ճիշտ վաճառել համաշխարհային շուկայում: Այդ դեպքում կասեի, որ որպես ազգ` հասունանում ենք: Տվյալ թեման լակմուսյան թուղթ է` փոփոխություններ քո աշխարհընկալման, քաղաքական մտքի մեջ կա՞ն, թե՞ ոչ:
– Պատկերացնո՞ւմ ենք` ի վերջո, ի՞նչ ենք ուզում: Մեր պահանջը խնդրի բարոյակա՞ն կողմն է` «Ներողություն, այլեւս չենք անի», թե՞ ճանաչմանը պետք է հետեւեն կոնկրետ քայլեր` քաղաքական, իրավական, տարածքային:
– 10 տարուց ավելի է` խոսում են կոնտրիբուցիայի մասին: Իմ կարծիքով` նախ` պետք է բանաձեւը ճիշտ դնել, ունենալ ինտելեկտուալ եւ ֆինանսական աջակցություն, շահել պետական գործիչների համակրանքը: Պետք է սկսած խնդիրն ավարտին հասցնել, միջազգային իրավունքի ներքո խնդիրը դառնա քաղաքական օգտագործման գործիք, որից տարբեր երկրներ եւ ազգեր կարողանան օգտվել: Այդ դեպքում տվյալ խնդիրը կունենա ուժ: Օգտվողները դառնում են քո բարեկամները: Օրինակ` Ընդհանուր շուկայի ժամանակ, 70-ականներին, Իտալիան չցանկացավ, որ Թուրքիան մտնի ընդհանուր շուկա` իր գյուղապրանքով: Այդ ժամանակ Իտալիայի վարչապետն ասաց. «Գնացեք, ցեղասպանության հարցը լուծեք, հետո եկեք Եվրոպայում բան վաճառեք»: Ակամայից թեման միջազգային հնչեղություն ունեցավ: Բանաձեւն այնպես պետք է ձեւակերպել, որ այն դառնա հարցեր լուծող գործիք: Այդ դեպքում կոնտրիբուցիայի հարցն ինքն իրեն կբարձրանա: Վերջում կարող է բերել տարածքներին: Իսկ դրա համար դեռ ոչինչ չի կատարվել, եւ այդ հարցում ազգովի երրորդ դասարանի աշակերտի մակարդակում ենք: Առաջ ասում էինք` կորցրել ենք երկու միլիոն հայ: Հիմա ասում ենք` մեկուկես միլիոն: Իսկ ո՞ւր կորավ կես միլիոնը: Եվ հետո` մենք կորցրել ենք ոչ միայն մարդկային ռեսուրս, ազգի մի մասը, այլեւ մեր դարավոր մշակույթի հիմնական մասը: Եվ այսօր էլ կորցնում ենք նաեւ մեր պատմությունը, քանի որ Արեւմտյան Հայաստանի տարածքներում հնագիտությամբ չենք զբաղվում եւ չգիտենք` ինչ պատմություն ունենք հողերի մեջ:
– Կա մի հարց եւս, որի պատասխանն ունենալը մեզ համար առաջնային է` հասկանալ` ինչո՞ւ Ցեղասպանությունը պատահեց հենց մեզ հետ:
– Կարեւոր է, անշո՛ւշտ: Նույն ռեգիոնում վրացիները` քրիստոնյա ազգ, ավելի լավ հողատարածքներով, չենթարկվեցին ցեղասպանության: Ուրեմն` նրանք ճիշտ վարվեցին: Մենք` ոչ: Ցեղասպանությունը տեւել է 1000 տարի: Մեր արժանապատվությունը կամաց-կամաց ենք կորցրել: Երբ նայում ենք, թե ինչպես ենք կորցնում մեր պետական կառույցները, ինչպես ենք վերադասավորվում, Անիի անկումից` 1045թ. հետո, ինչպես ենք ներքուստ ձեւափոխվում, ինչով ենք զբաղվում, ինչպես ենք փորձում պահել մեր հայրենիքը: Տեսնում ենք, որ մեր ցեղասպանությունը 1000 տարի է տեւել: Առաջին անգամ գուցե ապտակել են, գուցե պատասխանել ենք: Իսկ 19-րդ դարի վերջում այնպիսի վիճակ էր, որ մեզ հետ կարելի էր անել` ինչ ուզում են. ծեծը (պայմանական եմ ասում) մեզ համար դարձել էր նորմա: Իրավունքի տեսանկյունից մեր ժողովուրդն ամեն ինչ էր հանդուրժում: Մեր հոգեբանությունը դեֆորմացված էր:
– Սակայն չմոռանանք, որ եղել է նաեւ դիմադրություն: 20-րդ դարի սկզբին ունեցել ենք Սարդարապատ: Հետո` Արցախյան պատերազմում հաղթանակ:
– Դիմադրում էին ֆիդայիները, մարդիկ, ովքեր ծնվել են ռազմիկ եւ ունեն արժանապատվություն: Ֆիդային արդեն ոչնչի չի հավատում: Գնում է մինչեւ վերջ: Գիտե՞ք, եկավ մի պահ, երբ մենք արդեն կործանվում էինք: Թե ինչպես ենք մենք ոչնչացումից փրկվել, պարզ ձեզ ասեմ, ինձ համար հանելուկ է: Ինձ համար հանելուկ էր նաեւ մեր մտավորականների հայտնվելը Փարիզում, 1920թ.: Մի կողմից` մորթում են մի ժողովրդի, մյուս կողմից` Ֆրանսիայում ազգային, գեղարվեստական միտքը լիարժեք աշխատում է. չի ցնցվում, չի կորցնում իր թափը, չի չարանում աշխարհի նկատմամբ, շարունակում է զարգանալ` որպես մեծ, հզոր, խաղաղ ազգի մշակույթ: Սա ֆենոմեն է, որը հետաքրքիր ու լավ է այն դեպքում, եթե դրա կողքին ունենայինք հզոր պետություն: Հայ ժողովուրդը փորձեց հավաքել իր ուժերն ու գտավ իրեն: Սարդարապատը, իմիջիայլոց, հենց դրանով է հետաքրքիր. դա մեր վերջին հնարավորությունն էր, եւ մենք ասացինք` պիտի ապրենք: Բայց եկեք ճշմարի՛տ ապրենք:
– Այնպիսի տպավորություն է, որ եթե բարեբախտություն լիներ, եւ տեղի չունենար Ցեղասպանությունը, մենք աշխարհի հետ զրույցի թեմա չէինք ունենա: Մեր թեման մեր խնդիրներն են` Ցեղասպանություն եւ Ղարաբաղ:
– Կարծում եմ` Ղարաբաղի խնդիրը եւս մտնում է Ցեղասպանության թեմայի մեջ: Այն երկրները, որոնք ընդունել են Ցեղասպանությունը, պետք է ընդունեն նաեւ Արցախի անկախությունը: Ազգը տասնյակ կողմերով մասնակցում է համաշխարհային կյանքին, պարզապես այս երկու թեմաները մեզ համար դարձել են թեմաներ: Պետք է դարձնել մեկ թեմա, եւ ազգն այդ թեմայից պիտի դուրս չգա, պիտի տանի մինչեւ վերջ: Այո, 50 տարի առաջ աշխարհի հետ ավելի լավ էինք խոսում` կար մեծ պոտենցիալ, ֆունդամենտալ գիտությունների թելն ազգը բռնել էր: Հիմա կորցրել է: Ազգն ուզում է հպարտանալ, բայց չգիտի` ումո՞վ: Անվերջ լսում ենք` «ազգը լցվեց հպարտությամբ», «գնացին, ազգի պատիվը պահեցին»: Այլ ազգեր նման խնդիր չունեն` գնան, իրենց ազգի պատիվը պահեն: Մեզ մոտ ամեն ինչը պետական, քաղաքական, պատմական իրադարձություն է: Կյանքին թեթեւ չենք նայում…