Օկտավիո Պաս «Ներկա ժամանակի որոնումներում»

Ես կսկսեմ այն բառից, որն արտասանում են բոլոր մարդիկ այն ժամանակից ի վեր, երբ մարդը մարդ դարձավ` շնորհակալ եմ: Այդ բառը կա բոլոր լեզուներում: Եվ բոլոր լեզուներում նրա նշանակությունների բույլքը բարդ է: Ռոմանական լեզուներում «gracia» բառի նշանակությունների հավաքածուն զարգանում է հոգեւոր նշանակությունից առ ֆիզիկականը, դա եւ երանությունն է, որ Տերը պարգեւում է մարդկանց, որպեսզի փրկի նրանց մոլորություններից ու մահից, բայց դա եւ պարող աղջկա մարմնական նազանիությունն է, ինչպես նաեւ` կատվազգիների ընտանիքից մացառներում կայտռող ինչ-որ կենդանու նրբաշարժությունը: Այդ բառը տարբեր լեզուներում նշանակում է եւ ողորմածություն, եւ ներում, եւ բարեհաճություն, եւ բարեգործություն, եւ ներշնչանք, եւ պերճախոսության շնորհ, եւ օժտվածություն արվեստներում, եւ լավ վարվելաձեւ, եւ, վերջապես, մեծահոգություն: Այդ շնորհը տրվում է ձրիաբար, նա, ով երախտապարտ է` օժտված է, եւ, եթե նա վիժվածք չէ, նա երախտապարտ է, շնորհակալ է լինում: Ինչը եւ ես անում եմ այսօր, գուցե թե, ոչ բավականաչափ սրտառուչ: Սակայն ես հուսով եմ, որ իմ զգացմունքների խորությունը կփոխարինի արտաբերված խոսքերի թեթեւությանը: Սակայն, եթե այս բառերից յուրաքանչյուրը թափանցիկ դառնար, դուք կտարբերակեիք այն, որ ես երախտապարտություն, շնորհապարտություն եմ զգում: Եվ, դրանից զատ, եւ ինձ համակող ահի, պատկառանքի եւ ապշանքի անորոշ խառնուրդ, երբ տեսնում եմ ինձ ձեր առջեւ, այս շրջապատում, որը միաժամանակ` շվեդական գրականության բույնն է եւ համաշխարհային գրականության կացարանը:

Լեզուներն, ըստ էության, առավել ընդգրկուն իրականություններ են, քան քաղաքական եւ պատմական ամբողջականությունները, որոնց մենք ազգեր ենք կոչում: Որպես օրինակ` վերցնենք եվրոպական լեզուները, որոնցով մենք խոսում ենք Ամերիկայում: Այդ լեզուների հետ է կապված մեր գրականությունների առանձնահատուկ վիճակը Անգլիայի, Իսպանիայի, Պորտուգալիայի եւ Ֆրանսիայի գրականությունների նկատմամբ: Մեր գրականությունները գրված են օտար հողի վրա, տեղփոխ արած լեզուներով, դրանց սնում է ընդհանուր պատմությունը: Հարազատ հողից եւ սեփական ավանդույթից պոկված, տեղափոխված անհայտ եւ դեռեւս անանուն հողեր, եվրոպական լեզուները դրանցում արմատներ նետեցին, աճեցին ամերիկյան մայրցամաքի հասարակությունների հետ եւ փոխակերպվեցին: Դա նույն բույսն է, եւ նույնը չէ: Մեր գրականությունների համար փոփոխությունները, որ տեղի ունեցան տեղփոխ արած լեզուների հետ, անհետ չկորան, գրականությունները կիսեցին լեզուների ճակատագիրը եւ իրենք խթանեցին փոխակերպության գործընթացը: Շատ շուտով մեր գրականությունները դադարեցին պարզապես անդրօվկիանոսյան արձագանք լինելուց, դրանց նույնիսկ վիճակվում էր վիճել եվրոպական գրականությունների հետ, բայց ավելի հաճախ դրանք ընդօրինակում էին նրանց:

Ինչ էլ որ լինի, գրականությունների կապը երբեք չէր ընդհատվում: Իմ դասականները` դա դասականներն են, որ գրում են իմ լեզվով, եւ ես ինձ Լոպեի եւ Կեւեդոյի հետնորդն եմ զգում, ինչպես ցանկացած իսպանացի գրող, բայց ես իսպանացի չեմ: Ես կարծում եմ, որ միեւնույնը բանը կարող է ասել նաեւ լատինաամերիկացի գրողների մեծ մասը, դե, ինչպես նաեւ գրողները Միացյալ Նահանգներից, Բրազիլիայից եւ Կանադայից նույնը կարող էին ասել անգլիական, պորտուգալական եւ ֆրանսիական ավանդույթի առիթով: Ամերիկայի գրողների առանձնահատուկ վիճակն ավելի լավ հասկանալու համար ունկ դրեք այն երկխոսությանը, որը վարում են այս կամ այն եվրոպական գրականության հետ ճապոնացի, չինացի կամ արաբ գրողները, դա տարբեր քաղաքակրթությունների երկխոսությունն է, տարբեր լեզուների միջոցով: Սակայն այդ երկխոսությունն իրականում է մի լեզվի ներսում: Մենք եվրոպացի ենք եւ ոչ եվրոպացի: Դե ո՞վ ենք մենք: Այնքան դժվար է սահմանել, թե ով ենք մենք: Սակայն, մեր ստեղծագործությունները խոսում են մեր փոխարեն:

Գրականությունների հայտնվելն Ամերիկայում մեծ իրադարձություն դարձավ մեր դարի մշակութային կյանքում: Սկզբում հայտնվեց անգլո-ամերիկյան գրականությունը, իսկ ավելի ուշ` 20-րդ դարի երկրորդ կեսում, Լատինական Ամերիկայի գրականությունը, նրա երկու մեծ ճյուղերը` իսպանո-ամերիկյանը եւ բրազիլականը: Չնայած, որ դրանք շատ տարբեր են, այդ երեք գրականությունները մի ընդհանուր հատկանիշ ունեն: Այդ հատկանիշը` ավելի շուտ գաղափարական է, քան գրական` կոսմոպոլիտական եւ արմատական միտումների, եվրոպեիզմի եւ ամերիկանիզմի միջեւ եղած պայքարը: Այժմ ի՞նչ է մնացել այդ գժտություններից: Դրանք մոռացվել են, մնացել են ստեղծագործությունները: Սակայն, դրանից զատ, տարբերություններն այդ երեք գրականությունների միջեւ խորունկ են եւ բազմաթիվ: Դրանցից մեկն ավելի շատ պատմական բնույթի է, քան գրական, անգլո-ամերիկյան գրականության զարգացումը համընկնում է Միացյալ Նահանգների համաշխարհային տերության վերածվելուն, այնինչ մեր գրականության կազմավորումը տեղի է ունենում խառնակությունների եւ սոցիալ-քաղաքական անկայունության շրջանում: Եվ դրանում ես տեսնում եմ սոցիալ-պատմական դետերմինիզմի սահմանափակության եւս մի ապացույց: Կայսրությունների մայրամուտը եւ հասարակական ցնցումները երբեմն համագոյակցում են մեծ ստեղծագործությունների եւ արվեստի ու գրականության ծաղկման հետ` Լի Բոն եւ Դու Ֆուն Թան տոհմի անկման վկաներն էին, Վելասկեսը Ֆիլիպ 4-րդի գեղանկարիչն էր, Սենեկան եւ Լուկիանոսը` Ներոնի ժամանակակիցներն ու զոհերը: Այլ տարբերություններն` արդեն սոսկ գրական բնույթի են` ավելի շատ վերաբերում են կոնկրետ ստեղծագործություններին, քան գրականությունների բնույթին: Դե արդյո՞ք գրականությունն ունի բնույթ, արդյո՞ք այն օժտված է ինչ-որ միամբողջությամբ ընդհանրական հատկանիշների, որոնք մի գրականությունը տարբերում են մյուսից: Չեմ կարծում: Գրականությունը բնավ չի սահմանվում ինչ-որ ցնորական, անորսալի բնույթով: Այն բացառիկ ստեղծագործությունների խմբակցություն է, որ կապված են դիմակայման եւ հարազատության հարաբերություններով:

Լատինաամերիկյան եւ անգլո-ամերիկյան գրականությունների չնմանության հիմքում ընկած են դրանց ծագման տարբերությունները: Մենք բոլորս սկսվել ենք որպես Եվրոպայի պրոյեկցիա: Բայց նրանք հայտնվել են կղզուց, իսկ մենք` թերակղզուց: Երկու արտասովոր տարածաշրջան` աշխարհագրական, պատմական եւ մշակութային իմաստներով: Նրանց ետեւում` Անգլիան ու Ռեֆորմացիան է, մեր ետեւում` Իսպանիան, Պորտուգալիան եւ Հակառեֆորմացիան: Արդյոք արժե՞ կանգ առնել, վերլուծելով իսպանո-ամերիկյան իրավիճակը, այն բանի վրա, որ Իսպանիան տարբերում է մյուս եվրոպական ազգերից եւ կանխորոշում է նրա պատմական դիմագծի նշանակալիությունն ու յուրահատկությունը: Իսպանիան պակաս արտասովոր չէ, քան Անգլիան, թեպետ եւ` իր եղանակով: Անգլիական էքսցենտրիկությունը կղզիական ծագում ունի, նրա տարբերակիչ հատկությունը` մեկուսացածությունն է, դա ինքնամփոփման էքսցենտրիկությունն է: Իսպանական էքսցենտրիկությունը թերակղզիական բնույթի է, նրա համար տիպական է տարբեր քաղաքակրթությունների եւ զանազան ժամանակային փուլերի համագոյակցումը, դա զատվածության էքսցենտրիկությունն է: Չէ՞ որ այնտեղ, ուր հետո կծագի կաթոլիկական Իսպանիան, վեսթգոթերը քարոզում էին արիանական հերձվածողությունը, էլ չասած արդեն արաբական քաղաքակրթության տիրապետության, հուդայական մտքի ազդեցության, ռեկոնկիստի եւ այլ առանձնահատկությունների մասին:

Ամերիկայում այդ իսպանական էքսցենտրիկությունը վերարտադրվում եւ բազմապատկվում է, ընդ որում, հատկապես փայլուն հնամենի քաղաքակրթություն ունեցող երկրներում, ինչպիսիք են Մեքսիկան եւ Պերուն: Չէ՞ որ իսպանացիները Մեքսիկայում հայտնաբերեցին ոչ միայն աշխարհագրություն, այլ նաեւ պատմություն: Եվ այդ պատմությունը դեռեւս ողջ է, այն անցյալ չէ, այլ` ներկա: Մինչկոլումբոսյան Մեքսիկան իր տաճարներով եւ աստվածներով թաղված է ավերակների մեջ, սակայն ոգին, որ ապրեցնում էր այդ աշխարհը, չի մահացել: Այն հայտնվում է մեզ առասպելների թաքուցյալ լեզվում, լեգենդներում, համատեղ կյանքի ձեւերում, ժողովրդական արվեստում եւ սովորույթներում: Լինել մեքսիկացի գրող` կնշանակի` լսել, թե ինչ է այնտեղ խոսում այդ ներկան, այդ ոգու մոտալուտությունը: Ունկ դնել նրան, խոսել նրա հետ, դրսեւորել այն` խոսեցնել այնգ

Եվ գուցե թե այս կարճ շեղումը կօգնի մեզ գլուխ հանելու տարօրինակ հարաբերություններից, որոնք միաժամանակ կապում են մեզ եվրոպական ավանդույթին եւ զատում են դրանից:

Սեփական զատվածության գիտակցումը` մեր հոգեւոր պատմության անփոփոխ մոտիվն է: Երբեմն մենք զգում ենք այդ զատվածությունը` որպես վերք, որպես ներքին երկպառակություն, կցկտուր գիտակցություն, որը մեզ դրդում է ինքնավերլուծության, այնինչ մյուս դեպքերում այն մեր կողմից ընկալվում է` որպես մարտահրավեր, որպես խթան առ գործողություն, որպես աշխարհին եւ այլոց ներկայանալու հրավեր: Ինքնին հասկանալի է, զատվածության զգացողությունը` համընդհանուր զգացողություն է, եւ ոչ մի կերպ իսպանո-ամերիկացիների արտոնությունը չէ: Այն ծնվում է մեզ հետ միաժամանակ, դա այն բանի զգացողությունն է, որ կապը կտրված է, եւ դուք նետված եք օտար աշխարհ: Եվ այդ հիվանդագին փորձը` այսուհետ չապաքինվող վերք է, բայց չէ՞ որ հենց այդ անդունդն է կազմավորում մարդուն: Մեր ձեռնարկած ամեն մի գործողություն, այն ամենը, ինչ մենք անում ենք եւ ինչի մասին երազում ենք` ըստ էության, կամուրջներ են, որոնք մենք գցում ենք մենությունը կոտրելու եւ աշխարհի եւ մեզ նմանների հետ հաղորդակցվելու նպատակով: Այդ տեսանկյունից յուրաքանչյուր մարդու կյանքը եւ բոլոր մարդկանց կոլեկտիվ կյանքը կարող են դիտարկվել որպես նախնական վիճակը վերանորոգելու փորձ: Երկպառակությունից ու բաժանումից ապաքինվելու հավերժորեն իրագործվող անիրականանալի փորձ: Եվ ես այլեւս մտադիր չեմ վերադառնալու այդ զգացողության նկարագրությանը: Սակայն ուզում եմ շեշտել, որ այն մեր մեջ ավելի հաճախ ֆիքսում են պատմական եզրաբանության օգնությամբ: Ե՞րբ եւ ինչպե՞ս է հայտնվում այդ զգացողությունը եւ ինչպե՞ս է այն կերպափոխվում գիտակցության մեջ: Այդ երկակի հարցի պատասխանը կարող է տրվել եւ տեսության տեսքով, եւ անձնական վկայության ձեւով: Ես գերադասում եմ երկրորդը` գոյություն ունեն բազում տեսություններ, եւ սրանցից ոչ մեկը լիովին արժանահավատ չէ;

Մենության զգացողությունը ծագում է իմ հիշողության մեջ` ընդմեջ ամենավաղ եւ աղոտ հիշողությունների, առաջին լացի եւ առաջին վախերի հետ մեկտեղ: Ինչպես բոլոր երեխաները, ես ինքս ինձ տարբեր պատմություններ էի հորինում, եւ դրանք, հանց կամուրջներ, ինձ կապում էին այլ մարդկանց, աշխարհի հետ: Ես ապրում էի Մեխիկոյի արվարձանում, հին, խարխուլ տանը, վայրի փթթուն այգով եւ գրքերով լեցուն մեծ սենյակով: Այնտեղ անցան առաջին խաղերը, այնտեղ ես ստացա կենաց առաջին փորձը: Այգին ինձ համար դարձավ աշխարհի առանցքը, իսկ գրադարանը` կախարդված քարանձավը: Ես կարդում եւ խաղում էի զարմիկներիս եւ դասընկերներիս հետ: Այնտեղ թզենի կար, կանաչ քողտիկ, նաեւ` չորս սոճի, երեք հացենի, «գիշերվա թագուհի» կակտուսը, նռնենի, բացատներ, փշեր, որ մուգ-ալ քերծվածքներ էին թողնում: Կավածեփ պատեր: Ժամանակն առաձգական էր, տարածությունը պտտվում էր: Ավելի ճիշտ, բոլոր ժամանակները, իրականներն ու երեւակայականները, ձուլվում էին մեկ «հիմայի» մեջ, բայց եւ տարածությունն էլ, իր հերթին, անվերջորեն վերափոխվում էր` այնտեղն այստեղ էր, եւ ընդհանրապես ամեն ինչ այստեղ էր` հեռաստանը, լեռները, հեռավոր երկիրը, հարեւան բակը: Իսկ նկարներով գրքերը, հատկապես պատմական թեմաներովը, որոնք մենք ագահորեն թերթում էինք, սնում էին մեր երեւակայությունը, անապատը, պալատներն ու հյուղակները, ռազմիկներն ու իշխանուհիները, աղքատներն ու արքաները: Մենք նավաբեկություններ էինք ապրում Սինդբադի ու Ռոբինզոնի հետ, մարտնչում էինք դգԱրտանյանի հետ, Սիդի հետ գրավում էինք Վալենսիան: Իսկ որքան էի ես կամենում մնալ Կալիպսո կղզում: Ամառվա օրերին թզենին շարժում էր իր կանաչ ճյուղերն այնպես, ասես դրանք կարավելայի կամ ծովահենների նավի առագաստներ լինեին: Քամուց տարուբերվող այդ բարձր կայմից ես կղզիներ ու մայրցամաքներ էի հայտնաբերում` հողեր, որ անհետում էին, բավ էր, որ այնտեղ ոտք դնեի: Այդ անսահման աշխարհը միշտ ձեռքի տակ էր, եւ ժամանակը ձգվում էր համակ ներկայով, առանց ընդհատումների:

Իսկ ե՞րբ կորավ այդ հմայվածությունը: Ոչ, դա մեկեն տեղի չունեցավ, այլ քայլ առ քայլ, հետզհետե: Չէ՞ որ հեշտ չէ հաշտվելն այն բանի հետ, որ ընկերը դավաճանում է, սիրեցյալը խաբում է, իսկ ազատագրական գաղափարները` բռնակալության դիմակն է: Այն, ինչ կոչվում է «քեզ հաշվետվություն տալ»` երկարատեւ ու քմահաճ գործընթաց է, քանզի մենք ինքներս սեփական սխալների ու մոլորությունների համամասնակիցներն ենք: Եվ այդուհանդերձ, ես բավական հստակորեն մտաբերում եմ մի դիպված, որը թեպետ շատ շուտով մոռացվեց, ասես թե առաջին ազդանշանն էր: Ես վեց տարեկան էի, եւ զարմուհիներիցս մեկը, որ ինձնից փոքր-ինչ մեծ էր, ինձ մի ամերիկյան ամսագիր ցույց տվեց` լուսանկարով զինվորների, ովքեր երթաքայլում էին մի մեծ փողոցով, երեւի թե Նյու Յորքում: «Նրանք վերադառնում են պատերազմից»,- ասաց նա ինձ: Այդ մի քանի խոսքն ինձ այնքան հուզեց, ասես ինձ ազդարարեցին աշխարհի վերջի կամ Քրիստոսի երկրորդ գալստյան մասին: Ես աղոտ գիտակցում էի, որ այնտեղ, ինչ-որ տեղ հեռվում, մի քանի տարի առաջ ավարտվել էր ինչ-որ պատերազմ, եւ զինվորները երթաքայլում են ի նշան հաղթանակի: Բայց ինձ համար այդ պատերազմը տեղի էր ունենում ինչ-որ այլ չափման մեջ, ոչ հիմա եւ ոչ այստեղ: Լուսանկարն ամեն ինչ քայքայեց: Ես զգացի, ես տառացիորեն ինձ զգացի ներկայից դեն նետված:

Այդ պահից ի վեր ժամանակը ճաք տվեց, եւ ավելի ու ավելի: Եվ տարածությունը փշրվեց: Պատմությունն անընդհատ կրկնվում էր: Ինչ-որ լուր, պատահական նախադասություն, թերթի վերնագիր, մոդայիկ մի երգ դրսի աշխարհի գոյության ապացույց էին եւ սեփական թափանցիկության բացահայտումը: Ես զգացի, որ աշխարհը ջարդվում է եւ ես ներկայում չեմ:

Իմ հիման մասնատվում էր, ընդ որում, իսկական ժամանակը ինչ-որ այլ տեղ էր: Իսկ իմ ժամանակը` այգու, թզենու, ընկերներիս հետ խաղերի, կեսօրվա երեքին խոտերի մեջ քնատ թմրածության, հանց ածուխ սեւ-վարդագույն ճաթած թուզի, միայն թարմ ու քաղցր` այդ ամենը մոգոնած ժամանակ է: Ի հակառակ իմ զգացողությունների վկայության, ճշմարիտ, իսկական ժամանակը ժամանակն էր այնտեղից, այլոց ժամանակը: Եվ ես ընդունեցի անընդունելին, եւ մեծահասակ դարձա: Այդպես սկսվեց իմ արտաքսումը ներկայից:

Խոսքն այն մասին, թե մեզ արտաքսում են ներկայից, կարող է պարադոքս թվալ: Բայց դա այդպես չէ: Ամենքիս մեջ մի ժամանակ կար այդպիսի փորձ: Ինչ-որ մեկն ընկալեց դա սկզբում` որպես պատիժ, բայց հետո նա արթնացրեց գիտակցությունը եւ մղեց այն գործողությունների: Ներկայի որոնումները` դա երկրային դրախտի կամ միօրինակ հավերժության որոնումները չեն, դա` իսկական իրականության որոնումներն են: Մեզ մոտ` իսպանո-ամերիկացիների, մեր երկրներում այդ ռեալ իսկական ժամանակը չկար` կար ժամանակ, որում ապրում էին ուրիշները` գերմանացիները, անգլիացիները, ֆրանսիացիները: Նյու Յորքի, Փարիզի, Լոնդոնի ժամանակը: Հարկ էր ուղեւորվել որոնումների եւ այն բերել մեր կողմերը: Հենց այդ տարիներին ես ինձ համար հայտնաբերեցի գրականությունը: Ես սկսեցի բանաստեղծություններ գրել: Ես չգիտեմ, թե ինչն էր ինձ դրդում դրանք գրելու, իմ մեջ ինչ-որ անարտահայտելի ներքին պահանջ կար: Եվ, գուցե թե, միայն հիմա եմ ես հասկացել, որ այն բանի, որ ես կոչում եմ արտաքսում ներկայից, եւ բանաստեղծություններ գրելու միջեւ գաղտնաթաքուր կապ կար: Պոեզիան սիրահարված է ակնթարթին, նա ուզում է այն կենդանացնել բանաստեղծություններում, նա պոկում է այն հոսքից եւ վերածում է հաստատուն ներկայի: Սակայն այն ժամանակ ես գրում էի` հարցադրում չանելով, թե ինչու եմ ես դա անում: Ես փնտրում էի դարպասն առ ներկան, ես ուզում էի պատկանել իմ ժամանակին եւ իմ դարին: Փոքր-ինչ ավելի ուշ այդ գայթակղությունը հստակ ձեւակերպում ստացավ: Ես սկսեցի արդիականության որոնումները:

Իսկ ի՞նչ է արդիականությունը: Ամենից առաջ ինքը` տերմինը, միանշանակ չէ, չէ՞ որ արդիականություններն այնքան են, ինչքան հասարակությունները: Յուրաքանչյուրն ունի իր սեփականը: Եզրի նշանակությունը անորոշ է եւ պայմանական, ինչպես պայմանականորեն միջնադար են կոչում արդիականությանը նախորդող շրջանը: Սակայն, եթե մենք ժամանակակից ենք միջնադարի նկատմամբ, ապա արդյո՞ք մենք միջնադար չենք` գալիք արդիականության նկատմամբ: Իսկ եթե անվանումը կախված է ժամանակից, ապա ճշմարի՞տ է այդ անվանումը: Արդիականությունը` բառ է, որ դեռեւս փնտրում է իր նշանակությունը, գուցե թե, դա գաղափար է, իսկ գուցե եւ պատրանք է կամ պատմության ակնթարթ: Մենք` արդիականության զավակնե՞րն ենք, թե՞ այն մեր ստեղծածն է: Ոչ մեկը դա հաստատապես չգիտի: Դե, դա կարեւոր էլ չէ, մենք հետեւում ենք արդիականությանը, մենք հետապնդում ենք այն: Ինձ համար այն տարիներին արդիականությունը հանդես էր գալիս ներկայի տեսքով, իսկ ավելի լավ է ասել, արարում էր ներկան, ներկան պսակում էր արդիականությունը: Սակայն ես միայնակ չէի, դարաշրջանի բոլոր բանաստեղծները, սկսած սիմվոլիստներից, հմայված էին այդ միաժամանակ դյութող եւ խուսանավող պատկերով, տենչում էին առ այն: Եվ առաջինը` Բոդլերը: Բոդլերն առաջինն է, որ դիպավ նրան եւ հասկացավ, որ այն այլ բան չէ, քան մատների արանքով խուսանավող ժամանակը: Ես չեմ սկսի պատմել արդիականության ետքից իմ վայրիվերո հետապնդումների մասին, մեր դարի բոլոր բանաստեղծների մոտ դրանք համանման են: Արդիականությունը դարձավ համընդհանուր մոլուցք: 1950 թվականից այն մեր աստվածուհին եւ դեւն էր: Այժմ մտադրվել են դրա հետ հաշվեհարդար տեսնել եւ շատ են խոսում «հետարդիականության» կամ պոստմոդեռնիզմի մասին: Բայց ի՞նչ է հետարդիականությունը, եթե ոչ` ավելի ժամանակակից արդիականություն:

Լատինաամերիկացիների մոտ, բանաստեղծական արդիականության որոնումները մեր ազգերը մոդեռնիզացնելու անդադար փորձերին զուգահեռ են ընթանում: Այդ միտումն առաջին անգամ ի հայտ եկավ 18-րդ դարի վերջին, ազդեցություն գործելով նույնիսկ Իսպանիայի վրա: Միացյալ Նահանգները ժամանակակից ծնվեցին, եւ 1830 թվականից, ըստ Տոկվիլի խոսքի, արդեն իրենց մեջ բովանդակում էին գալիքի նախապատկերը: Իսկ մենք ծնվել ենք այն ժամանակներում, երբ Իսպանիան ու Պորտուգալիան արդիականությունից երես էին թեքել: Այդ պատճառով էլ երբեմն խոսում են այն մասին, որ մեր երկրները հարկ է մոդեռնիզացնել: Արդիականությունը գտնվում էր ինչ-որ տեղ դրսում, այդ պատճառով պետք էր այն ներմուծել: Մեքսիկայում այդ գործընթացը սկսվում է անկախության համար պայքարից քիչ առաջ, ավելի ուշ այն վերածվում է աղմկահարույց գաղափարական եւ քաղաքական պայքարի, որ բզկտում էր մեքսիկական հասարակությունը եւ տակնուվրա էր անում մեքսիկացիներին ողջ 19-րդ դարի ընթացքում: Մեն միակ իրադարձությունը կասկածի տակ դրեց ոչ այնքան ռեֆորմատորական ձգտումների օրինականությունը, որքան հենց դրանց անցկացման միջոցը կյանքում, այդ իրադարձությունը մեքսիկական հեղափոխությունն էր: Ի տարբերություն 20-րդ դարի այլ հեղափոխությունների, հեղափոխությունը Մեքսիկայում ավելի շուտ նման էր հենց պատմական իրականության պայթյունի, ճնշված գիտակցության ապստամբության, քան ինչ-որ ավելի կամ պակաս ուտոպիստական գաղափարների իրագործման: Դա ինչ-որ գաղափարաբանների ձեռքի գործ չէր, որ մտադրվել էին կյանք ներմուծել քաղաքական տեսությունները, այն ժողովրդական պայթյուն էր, որ ազատագրեց այն, ինչ նախկինում քշված էր ներս: Եվ այդ պատճառով այն, ինչ տեղի ունեցավ, ավելին է, քան հեղափոխությունը` դա հայտնագործություն է: Մեքսիկան փնտրում էր ներկան իր սահմաններից դուրս, իսկ գտավ այն իր ներսում, թաղված, բայց ողջ: Արդիականության որոնումները մեզ բերեցին մեր նախապատմության, ազգի թաքուցյալ դեմքի հայտնաբերմանը: Եվ արդյունքում` մենք անսպասելի պատմական դաս ստացանք, չգիտեմ, ճի՞շտ է, արդյո՞ք բոլորն այն հասկացան` ավանդույթի եւ արդիականության միջեւ անդունդ չկա: Ավանդույթն առանց արդիականության կարծրանում է, իսկ արդիականությունն առանց ավանդույթի` չքանում, միեւնույն ժամանակ արդիականությունը կենդանացնում է ավանդույթը, իսկ ավանդույթն արդիականությանը կշիռ եւ նշանակալիություն է հաղորդում:

Բանաստեղծական արդիականության որոնումներն իրականի ետքից գնալն էր, այն այլաբանական եւ ասպետական իմաստով, որով օգտագործում էին այդ բառը 12-րդ դարում: Արդիականության որոնումներում ես ձեռք չբերեցի Գրաալը, թեպետ եւ քիչ չտեսա անտերունչ երկրներ, եւ ինձ վիճակվեց լինել եւ հայելային դղյակներում, եւ վրաններում, որ փռել էին ցնորական ցեղերը: Եվ ես հայտնաբերեցի ժամանակակից ավանդույթը: Որովհետեւ արդիականությունը բանաստեղծական դպրոց չէ, այլ հինավուրց տոհմ, զանազան մայրցամաքներ նետված ընտանիք, որը երկու դարերի ընթացքում ստիպված եղավ կրելու ճակատագրի հանկարծահաս փոփոխությունները եւ ապրելու բավականաչափ վշտեր, հասարակության անտարբերությունը, մենությունը, կրոնական, քաղաքական, ակադեմիական եւ սեքսուալ ուղղափառների դատերը: Սակայն հենց այն, որ նա` ավանդույթ է, այլ ոչ թե վարդապետություն, թույլ տվեց միաժամանակ թե կենալ եւ թե փոփոխվել: Այստեղից է եւ նրա բազմազանությունը, ոչ մի բանաստեղծական արկած նման չէ մյուսին, եւ յուրաքանչյուր բանաստեղծ տնկում է հրաշախոս անտառում աննման մի ծառ: Բայց եթե բոլոր ստեղծագործությունները միմյանց նման չեն, եւ դեպի դրանց ամենքն են տանում տարբեր ճանապարհներ, ապա ի՞նչն է միավորում բոլոր բանաստեղծներին: Նրանց միավորում է ոչ թե ընդհանուր գեղագիտությունը այլ որոնումը: Ես փնտրում էի ոչ թե ցնորական մի բան, թեպետ հենց արդիականության գաղափարը պատրանք դուրս եկավ, լուսաշող հրավառություն: Եվ ահա մի անգամ ես հայտնաբերեցի, որ ոչ այնքան առաջ եմ գնում, որքան վերադառնում եմ ելման կետին` այն բանի որոնումները, որ ժամանակակից է, պարզվեց, որ վայրէջք էր առ ակունքը: Արդիականությունն ինձ բերեց իմ սկզբին, իմ վաղնջականությանը: Խզումը վերածվեց հաշտեցման: Եվ ես հասկացա, որ բանաստեղծը` դա զարկերակի խփոցն է սերունդների ձեռքին:

Պատկերացումն արդիականության մասին` պատմության, որպես հետեւողական, անդառնալի, գծային գործընթացի ընկալման կողմնակի արդյունքն է, թեեւ այդ հղացքի ակունքներն ընկած են հուդայա-քրիստոնեության մեջ, ըստ էության, դա խզում է քրիստոնեական վարդապետությունից: Քրիստոնեությունը դեն նետեց հեթանոսների ցիկլային ժամանակի գաղափարը` պատմությունը չի կրկնվում, այն ունի սկիզբ եւ կունենա ավարտ: Քրիստոնեության մեջ հաջորդական ժամանակը դարձավ աշխարհիկ ժամանակը, պատմության ժամանակը, թատրոն, ուր գործում են անկյալները եւ, այդուհանդերձ, այդ ժամանակը ենթակա է անսկիզբ ու անվերջ այլ, սրբազան ժամանակին: Ահեղ դատաստանից հետո չկա գալիք ոչ երկնքում, ոչ դժոխքում: Հավերժության մեջ ոչինչ չի պատահում, քանզի ամեն ինչ արդեն կա: Դա գոյության հաղթանակն է կազմավորման հանդեպ: Նոր ժամանակը, մեր ժամանակը, գծային է, ինչպես քրիստոնեականը, բայց բաց է անսահմանությանը եւ կախված չէ հավերժությունից: Մեր ժամանակը` աշխարհիկ պատմության ժամանակն է: Այն անդառնալի է եւ անփոփոխ ավարտված չէ: Այն ոչ թե ավարտի ճանապարհին է, այլ` գալիքի: Պատմության արեւը կոչվում է ապագա: Իսկ շարժումն առ գալիք` առաջընթաց:

Քրիստոնեության համար աշխարհը կամ, ինչպես նախկինում էին ասում, դարը, երկրային կյանքը` փորձության վայր է, այդ աշխարհում հոգիները կամ կործանվում են, կամ փրկվում են: Ըստ նոր պատկերացումների, պատմության սուբյեկտն արդեն անհատական հոգին չէ, այլ ողջ մարդկային ցեղը, որոշ դեպքերում` ընկալվող որպես միասնական ամբողջություն, իսկ մյուս դեպքերում` ներկայացված ինչ-որ ընտրյալ խմբով` Արեւմուտքի զարգացած ազգերով, պրոլետարիատով, սպիտակ ռասայով եւ այլն: Հեթանոսական եւ քրիստոնեական փիլիսոփայական ավանդույթները փառաբանում էին գոյությունը, ավարտուն լիությունը, անփոփոխ կատարելությունը, այնինչ մենք ողջունում ենք փոփոխությունը, առաջընթացի շարժիչ ուժը, որով կողմնորոշվում են մեր հասարակությունները: Փոփոխությունները գերազանցապես լինում են երկու տեսակի` էվոլյուցիոն եւ հեղափոխական` քառատրոփով կամ թռիչքով: Արդիականությունը` դա պատմական շարժման գագաթն է, իրագործման կամ էվոլյուցիայի, կամ հեղափոխության, առաջընթացի երկու բարձրակետերի: Ի վերջո, առաջընթացն իրականանում է գիտության եւ տեխնիկայի երկակի ներգործությամբ, որ ուղղված են բնությանը տիրելուն, նրա անսպառ հարստություններն օգտագործելուն:

Ժամանակակից մարդն իրեն գիտակցեց պատմական էակ, բայց մյուս հասարակությունները գերադասում էին ինքնարտահայտվել այլ, քան փոփոխության ունակությունն է, արժեքներով` հույները երկրպագում էին պոլիսն ու շրջանագիծը եւ առաջադիմություն չէին ճանաչում, Սենեկան, ինչպես բոլոր ստոիկները, անրջում էր հավերժական վերադարձի մասին, Սուրբ Օգուստինոսը ենթադրում էր, որ աշխարհի վերջն անխուսափելի է, Թովմա Աքվինացին կառուցեց գոյության արարածից առ Արարիչը գոյության աստիճանների սանդղակը: Եվ այդ գաղափարները հաջորդում էին միմյանց: Ինձ թվում է, որ այժմ նույնը տեղի է ունենում առաջընթացի գաղափարի եւ, հետեւաբար, ընդհանրապես ժամանակի, պատմության եւ հենց մեր մասին պատկերացման հետ: Մեր աչքերի առաջ ապագան մայրամուտ է ապրում: Արդիականության գաղափարն արժեզրկվում է, մոդան այնպիսի կասկածելի հասկացության հանդեպ, ինչպիսին «պոստմոդեռնիզմն» է, անցնում է, եւ բնավ ոչ միայն արվեստի եւ գրականության մեջ: Հիմնարար գաղափարներն ու հավատալիքները, որ երկու դար առաջնորդում էին մարդկանց, ճգնաժամ են ապրում: Ինձ արդեն վիճակվել է ընդարձակ խոսել այդ թեմաների շուրջ: Այժմ ես կարող եմ այդ մասին խոսել շատ համառոտ:

Առաջին հերթին, կասկածի տակ է առ անսահմանություն բաց շարժման հենց հղացքը, անընդհատական առաջընթացի հոմանիշը: Հազիվ թե կարիք կա ծավալվելու այն մասին, որ գիտեն բոլորը` բնական ռեսուրսները սահմանափակ են, եւ մի օր դրանք կսպառվեն: Բացի այդ, մենք այնքան անուղղելի վնաս ենք հասցրել բնությանը, որ ինքը` մարդկային ցեղը, վտանգի մեջ է: Մյուս կողմից, առաջընթացի զենքերը` գիտությունն ու տեխնիկան` սարսափազդու պարզությամբ ցուցանեցին, որ իրենք հեշտությամբ կարող են դառնալ քայքայման միջոց: Եվ, վերջապես, ատոմային զենքի գոյությունը հերքում է առաջընթացի գաղափարը` որպես պատմության անկապտելի հատկություն: Եվ դա հիրավի կործանարար եզրահանգում է:

Երկրորդ, ես նկատի ունեմ պատմական սուբյեկտի ճակատագիրը, այլ կերպ ասած, մարդկային խմբակցությունները 20-րդ դարում: Շատ հազվագյուտ են ժողովուրդներն ու առանձին մարդիկ այդքան տառապել` երկու համաշխարհային պատերազմ, բռնակալական ռեժիմներ հինգ մայրցամաքներում, ատոմային ռումբը եւ, ի վերջո, ամենադաժան հաստատություններից մեկի` համակենտրոնացման ճամբարների տարածումը: Ժամանակակից տեխնիկայի բարօրություններն անթվարկելի են, սակայն արդյո՞ք կարելի է աչք գոցել զանգվածային սպանությունների, կտտանքների, նվաստացումների, անարգանքի առաջ, որ բաժին հասան միլիոնավոր անմեղ մարդկանց:

Երրորդ, հավատի եւ առաջընթացի մասին: Մեր պապերի ու հայրերի համար պատմության ավերակները, դիակները, մարտադաշտերը, կործանված քաղաքները չէին հերքում պատմական առաջընթացի արժեքները։ Կառափնարաններն ու բռնակալությունները, քաղաքացիական խառնակությունները, պատերազմն ու վայրենությունը առաջընթացի արժեքն էին, արյունալի փրկագինը, որը հարկ էր վճարել պատմության աստծուն: Աստծո՞ւն: Այո, Աստծուն` աստվածացված եւ դաժան ու ճարտարամիտ խաղերում նրբինացված հեգելյան բանականությանը: Եվ ահա պատմության ենթադրյալ բանականությունը հօդս ցնդեց: Կարգաբերման, ճշտության եւ կապակցվածության հենց կիզակետում` ճշգրիտ եւ բնական գիտություններում` դարձյալ կենդանանում են անկանխատեսելիության եւ պատահականության հին հասկացությունները: Եվ այդ տագնապալի հարությունն ինձ ստիպում է մտաբերել հազարամյա սարսափները եւ ացտեկների տրտմալի կանխազգացումները յուրաքանչյուր տիեզերական բոլորաշրջանի վերջում:

Ավարտի բերելով փութանակի թվարկումը, կասեմ բոլոր այդ փիլիսոփայական եւ պատմական վարկածների անկման մասին, որոնք հավակնում էին պատմական զարգացման օրենքների ճանաչմանը: Դրանց հետեւորդները, համոզված այն բանում, որ իրենք ունեն պատմության բանալիները, դիակների լեռնակույտերի վրա զորեղ պետություններ հիմնեցին: Այդ սիգապանծ կառույցները, որ տեսականորեն նախասահմանված էին այն բանի համար, որպեսզի ազատագրեն մարդկանց, շատ շուտով վերածվեցին վիթխարի բանտերի: Այսօր մենք տեսնում ենք, թե ինչպես այդ բանտերը փլվեցին, դրանք կործանեցին ոչ թե գաղափարական հակառակորդները, այլ հոգեւոր պարտասումն ու նոր սերունդների ազատագրական մղումը: Դե, ուրեմն ի՞նչ, ուտոպիաների վերջը եկա՞վ: Ավելի ճիշտ կլինի ասել, պատմության գաղափարի վերջը եկավ, որպես երեւույթի, որի զարգացումը վաղօրոք հայտնի է: Պատմական դետերմինիզմը թանկարժեք ու արյունալի ֆանտազիա էր: Պատմությունն անկանխատեսելի է, որովհետեւ նրա շարժիչ ուժը` մարդը` մարմնավորված անկանխատեսելիություն է:

Շարունակելի