– Հետաքրքիր էր Կեսարիայի ERUSAM համալսարանի ռեկտորի հետ Ձեր բուռն խոսակցությունը, որի արդյունքում թուրք պատմաբանների ասոցիացիայի ապագա նախագահ-ռեկտորն այնքան բարկացավ, որ հանդիպումը միանգամից ընդհատվեց: Ի՞նչն էր նրան այդչափ բարկացրել:
– Հայ եւ թուրք լրագրողների հետ հանդիպման ժամանակ հիշյալ ռեկտորը, ավելի ճիշտ` «իմաստուն» ռեկտորը, առաջին 20 րոպեներին սկսեց ընդհանուր դիտարկումներ անել Հայաստան-Թուրքիա հարաբերությունների մասին, որոնք, կարծես, ասելիքով աչքի չէին ընկնում: Նա ասաց, որ Հայոց ցեղասպանության մասին խոսելիս հայ-թուրքական երկխոսությունը փակուղի է մտնում: Երբ լրագրողներից մեկը հարցրեց, թե ի՞նչ է մտածում Հայոց ցեղասպանության փաստի մասին, նա պատասխանեց, որ դա իրական դեպք չէ: Դա նաեւ թուրք պաշտոնյաների դիրքորոշումն է: Այդ պահին ես ինձ այնքան վատ զգացի, որովհետեւ թուրք պաշտոնյաները գրեթե բոլոր հարցերում, որոնք առնչվում են ոչ միայն հայերին, այլեւ քրդերին, ալեւիներին, հույներին` նշում են, թե վատ բան չեն արել, եւ խուսափում են կարեւորագույն հարցերից: Թուրքիայում մեր ամբողջ խնդիրն այն է, որ գտնվում ենք մի սենյակում, որի պատուհանները փակ են: Իմ մոտեցումներն այլ են այս հարցում. եթե Հայոց ցեղասպանությունը կամ ալեւիների հարցը չլուծենք, ապա չենք կարող առաջ գնալ: Այդպես է նաեւ առօրյա կյանքում. երբ խնդիր ես ունենում ընկերոջդ հետ, այն հարթվում է միայն այդ մասին խոսելու, պարզաբանելու դեպքում: Ես նշյալ ռեկտորին ասացի, որ Կեսարիայում կա հայկական մեկ եկեղեցի եւ 3 հայ, իսկ Մալաթիայում ավերել են եկեղեցիները, բայց ապրում են ավելի շատ հայեր: Դա թուրքական ոճ է ինձ համար: Այսինքն` եթե այդտեղ չկան մարդիկ, կարելի է չվախենալ այդ մարդկանց հավատքից եւ պահպանել նրանց եկեղեցին:
– Շատ են խոսում Թուրքիայում տեղի ունեցող փոփոխությունների մասին: Ըստ Ձեզ` ի՞նչ է փոխվել Թուրքիայում:
– Թուրքիայի պաշտոնական գաղափարախոսությունն այլ մարդկանց «հրելն» է: Այսօր էլ մարդիկ կարող են ձերբակալվել իրենց ազգային պատկանելության համար` միայն այն բանի համար, որ քուրդ են: 1999թ. մենք շատ ծանր օրեր ապրեցինք, եւ 17.000 քուրդ սպանվեց: Այսօր քեմալիզմն ու AKP կուսակցությունը մեծ դեր են խաղում Թուրքիայում: Դրանք, կարծես, ֆաշիստների են նման: Կարծում եմ` նախկինի համեմատ իրավիճակն այդքան էլ չի փոխվել: Թուրքիայի կառավարությունը, իշխանությունները չեն ուզում ներողություն խնդրել անգամ 34 քրդերի սպանության հայտնի դեպքի համար: Իսկ ո՞վ է նրանց սպանել` ե՞ս, դո՞ւ, ո՞վ… Իշխանություններն ասում են, որ իրենք երբեք սխալ քայլ չեն անում, եւ ընդհանրապես վատ բաներ չեն անում: Նրանք կարծում են, թե երբ ասեն, որ իրենք սխալներ ունեն քրդերի հանդեպ, կփոխվի իրենց ուժեղ դիրքորոշումը: Նախորդ տարի ապրիլին թուրք բանակի կողմից սպանված հայազգի զինվոր Սեւակի դեպքն էլ այդպիսին էր, եւ մինչ օրս թուրքական բանակը չի ընդունում իր գործած մեղքը` նշելով, թե Սեւակը մահացավ իր ընկերոջ հետ կատակ անելիս: Ամեն տարի նույնն է: Եթե ոստիկանները սպանում են սոցիալիստներին, կրկին նույնն է` ասում են, թե մարդն ընկել է աթոռից: Սա հեգնանք է: Որոշ ժամանակ առաջ Յալովայում երիտասարդ տղան մեռավ, որովհետեւ ոստիկանը նրա աչքերին բիբարի գազ էր բաց թողել: Եվ քանի որ այդ տղան ասթմա ուներ, երկու օր հետո մահացավ: Այդ տղայի ընտանիքը բողոքի ակցիա կազմակերպեց, եւ ոստիկանները կրկին գազ էին բաց թողել ակցիայի մասնակիցների վրա: Ոստիկանների համար տղան ոչ մի արժեք չէր ներկայացնում, որովհետեւ սոցիալական դիրք չուներ, այլ կերպ ասած` ոչինչ էր: Եվ նույնը կարող է պատահել յուրաքանչյուրի հետ:
– Թուրքիան հզո՞ր երկիր է, ինչպես փորձում է ներկայանալ աշխարհին:
– Չեմ հավատում դրան: Ինչպե՞ս ասեմ… Կենցաղային օրինակ բերեմ. ասենք, երբեմն գրվում է` 10 թուրք տղա սիրում են 10 աղջկա, եւ որեւէ անուն չի գրվում: Բավական է այս լուրը մեկ ամիս գրվի, բոլորն արդեն իմանում են այդ աղջիկներին: Նույնն է Թուրքիայի պարագայում. անընդհատ հայտարարում է, թե ուժեղ է, բայց երբ հարցնես` ինչո՞ւ ես ուժեղ, ի՞նչ է եղել, չէ՞ որ մեկ ամիս առաջ ուժեղ չէիր, պատասխան չի կարող գտնել: Թուրքիան ուժե՞ղ է, որովհետեւ ունի շատ մանուֆակտուրանե՞ր, շատ աշխատողնե՞ր, շատ փո՞ղ, ժողովրդավարությո՞ւն: Ո՛չ, ոչ մի բան էլ չունի: Նույն դիրքորոշումն է, ինչ 1999թ. ուներ: Եթե Թուրքիան փոխվել է, ուրեմն` թող լուծի քրդական հարցը, հայկական հարցը եւ այլն: «Ակօս» օրաթերթի նախկին գլխավոր խմբագիր Հրանտ Դինքի սպանությամբ բոլորս էլ հասկացանք, թե Թուրքիան ինչ էր ուզում ասել:
– Եվ այդ դեպքում ինչպե՞ս պետք է երկխոսեն հայերն ու թուրքերը` պաշտոնական մակարդակով:
– Կառավարությունը երբեւէ որեւէ քայլ չի անում: Դրա փոխարեն` խիզախ մարդիկ են աշխատում: Իմ ընտանիքը երբեք չի ասում, որ, այո՛, 1915թ. կատարվածը ցեղասպանություն է: Եթե մենք խոսենք նրանց հետ, եթե մենք ունենանք իշխանություն, վստահեցնում եմ` նրանք կհավատան դրան: Իմ ընտանիքը տիպիկ թուրք ընտանիք է: Մինչ 1980-ական թթ. ընտանիքս անցել էր «CHP»-ի կողմը, որից հետո կողմնորոշումը փոխեցին: Այսինքն` այսօր կարող են մեկ կուսակցության կողմն անցնել, վաղը, երբ գա նոր ուժ, դրա կողմն անցնել, եթե նրանք զգում են, որ թույլ ես, կառավարությունը կարող է «հրել» քեզ: Օրինակ, Ամերիկան այնքան բան է անում Թուրքիայում, սակայն իր ունեցած ուժի, իշխանության շնորհիվ Թուրքիան, այսպես ասած` չի կպնում դրան: Մի քանի տարի առաջ մի շարք մտավորականներ հանդես եկան քրդերին, հայերին օգնելու հարցով, որ նրանք էլ իրավունքներ ունեն: APK-ն պրագմատիկ կուսակցություն է: Ով իշխանություն ունի, նա կարող է փոխել իր դիրքորոշումը: Այս պահին նրանք պայքարում են BDP քրդական կուսակցության դեմ, բայց չեն կարողանում «հրել» նրան, թեեւ շատ են ցանկանում: Թուրքիան մտածում է, թե ինքն ամենազորեղն է, եւ դեպի իրեն են նայում Մերձավոր Արեւելքի երկրները: Եվ նաեւ հարցնում է քրդերին, թե ինչո՞ւ իրենք էլ չեն նայում դեպի իր կողմը: Սա շատ կարեւոր է: Քրդերը մուսուլման են, բայց նրանց եւս սպանում են: Այս պարագայում կրոնն այդքան էլ կարեւոր չէ, ինչպես տեսնում եք:
– Դուք բավական սուր քննադատությամբ եք խոսում Թուրքիայի կառավարության մասին: Հաշվի առնելով նաեւ զանգվածային ձերբակալումները Թուրքիայում` վախի զգացում չե՞ք ունենում:
– Թուրք բանաստեղծներից մեկն ասում էր, թե ամոթ չէ պայքարելով մեռնելը: Իհարկե, մարդիկ կարող են վախենալ, բայց եթե ես, օրինակ, չասեմ այն, ինչ մտածում եմ` ուղղակի կմեռնեմ: Ոստիկաններն էլ գիտեն, թե ես ով եմ: Երբ 20 տարեկան էի, հնարավոր է անհանգստացնեին, իսկ հիմա, երբ արդեն մեծ եմ, հավանաբար իմանում են, որ չեմ կարող փոխվել:
– Ազգությամբ թո՞ւրք եք:
– Այո՛, իմ ընտանիքն ասում է, որ ես թուրք եմ: Բայց ես մտածում եմ, որ, օրինակ, Քեմալ Բոսկյուրթն էկվիվալենտ է, ինչպես, ասենք, Մայր Հայաստանը: Այսինքն` ինչո՞ւ պետք է մարդիկ կարիք ունենան նման անունների: Դա նշանակում է, որ նրանք կարիք ունեն ինչ-որ բան թաքցնելու: Չգիտեմ` իմ ընտանիքը միշտ էլ թուրք է եղել, բայց միգուցե մի ժամանակ նաեւ միաձուլվել են: Իրականում չեմ կարող իմանալ դրա հստակ պատասխանը: Երբ մի անգամ հարցրեցի պապիկիս, թե որտեղի՞ց են գալիս մեր արմատները, նա ասաց` Չերքեզիայից, երկրորդ անգամ` Ադրբեջանից, երրորդ անգամ ասաց` Վրաստանից: Ամեն տարի նա փոխում էր իր պատասխանը, իսկ վերջին տարին ասաց` Կովկասից ենք: Կարծում եմ` ես թուրք չեմ, բայց սա իմ մեկնաբանությունն ու կարծիքն է, սակայն դա այդքան էլ կարեւոր չէ ինձ համար, որովհետեւ մեր կրթությունը սովորեցրել է մեզ, որ մենք թուրք ենք: Սա մշակույթ է: Կարծում եմ` եթե հայերը երջանիկ լինեն Թուրքիայում, Թուրքիան կփոխվի այդ դեպքում: Կարծում եմ` սա հոգեբանական պահ է: Շատ թուրքեր մտածում են, թե երբ Թուրքիան ընդունի Հայոց ցեղասպանությունը, հայերը կվերադառնան ու իրենց տները, շենքերը կվերցնեն: Սա շատ ծիծաղելի է: Շենքը կարեւոր չէ ինձ համար: Թուրքիան պարզապես պետք է ներողություն խնդրի իր կատարած սխալի համար: Եթե դու երջանիկ ես, ես նույնպես երջանիկ կլինեմ: Ամերիկան նույնպես նույն խնդիրն ունի` երբ ուրիշ պետությունները երջանիկ չեն, այն նույնպես երջանիկ չէ:
– Հավատո՞ւմ եք, որ Թուրքիան երբեւէ կընդունի Հայոց ցեղասպանությունը:
– Այո՛, հավատում եմ:
– Հավանաբար 100 տարի հետո՞:
– Ոչ, ավելի շուտ: Կարծում եմ` մինչ 2015թ. Թուրքիան կընդունի դա: Ես հավատում եմ դրան: Նրանք ամեն ինչ անում են, որ մերժեն այն: Կարծում եմ` Թուրքիան փաթեթային հարցեր է լուծելու` քրդական հարցը, Ցեղասպանության ընդունումը: Սա իմ կարծիքն է (մեղմ ժպտում է.- Մ.Մ.):