«Այնպիսի հայացքով են նայում գրքի ոլորտին, կարծես վաղը չէ մյուս օրը գրքի հոգեհանգիստն է»

Հայաստանում հայտարարված գրքի տարուն նվիրված «ճոխ» տոնակատարությունները փաստեցին մեկ բան` գրքի, գրականության ու ընթերցանության մշակույթի հուշը` ֆորմալ իմաստով, հասարակության գիտակցության մեջ կա, սակայն, հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ հասարակությունը, հանձինս երկրի վերնախավի` չի տիրապետում գրքի բովանդակությանը, պետք է արձանագրել, որ մենք հայտարարել ենք գրքի հակատոն: Մեր իշխանությունները գունագեղ հրավառությամբ փառաբանելով գրքի շապիկը` խանդավառությամբ թաղեցին գրքի բովանդակությունը: Գրքի տարու կոնցեպցիան մեծամասամբ հավակնում է գրական մտքի, գրողի կենսունակության, ստեղծագործության քննարկման փիլիսոփայություն: Մինչդեռ, Գրքի տարվա մեր իրականությունը փաստեց մեկ բան. գրական «զինանոցը» փայլեցվեց, խնամքով դրվեց չինովնիկական շարասյան առջեւ, որպեսզի վերջիններս շոշափեն, գովեստի խոսքեր ասեն, ճիշտ այնպես, ինչպես կշոշափեին` պարենային մթերքի տոնավաճառում շրջելիս, մսամթերքի որեւէ արտադրության նմուշը: Ժամանակակից գրականությունը, գիրքն իր կառուցվածքային տրամաբանությամբ, հեղինակի գոյությունը ժամանակակից իրականության մեջ ինչպես` հասարակության, այնպես էլ` ՀՀ իշխանությունների համար շարունակում է մնալ որպես «իդեա ֆիքս» (բացառությամբ ընթերցասեր փոքրիկ զանգվածի): Առհասարակ, մեր երկրում ռազմավարական նշանակության միջոցառումները, որոնք կարող են հասարակական արժեհամակարգի ձեւավորման վրա զգալի ազդեցություն թողնել` իրականացվում են աֆեկտիվ պատրանքային կոնտեքստում: Գիրքն իբրեւ անհատի, հասարակության, պետության զարգացման ներուժ` դրվեց ապակու ետեւում, եւ խրախուսվեց գրքի պաշտամունքի ընկալումը: Այն դեպքում, երբ գիրքը մեռնում է, երբ դրա էջերը բացել-փակելուց չեն խամրում, երբ դրա շուրջ քննարկում չի լինում, երբ հեղինակին չեն քաջալերում կամ հայհոյում: Ապրում է այն գիրքը, որի շուրջ աղմուկ ու կռիվ է լինում: Մինչդեռ, այս ընթացքում որեւէ պետական գործչի շուրթերից գրքի բովանդակության մեկնաբանություն, որեւէ ստեղծագործությունից հղում մենք չլսեցինք: Չլսեցինք նաեւ հեռուստաեթերից ու տարբեր հարթակներից գրքի (ֆուտլյարի) կենացը խմողների շուրթերից: 1992թ. հիմնադրված «Անտարես» ընկերությունը հայաստանյան գրահրատարակչական ոլորտում առկա խոշոր ընկերություններից է, որն այս տարիների ընթացքում ուսումնասիրելով գրքի տեղական եւ համաշխարհային շուկան, հայաստանյան իրականության մեջ կիրառելով մարկետինգի ժամանակակից տեխնոլոգիաները` գրատպության, գրավաճառության, գրքի մատուցման միանգամայն նոր մոդելներ իրականացրեց: Նաեւ հարկ է նկատել, որ «Անտարես» հրատարակչության շնորհիվ մեր հասարակությունը բացահայտեց երիտասարդ բավականին շնորհալի ժամանակակից հեղինակների: Հրատարակչության տնօրեն Արմեն Մարտիրոսյանը` անդրադառնալով Գրքի տարվա «հրավառությանը», ասում է. «Եթե ընդունում են, որ հասարակության համար գիրքը մեռել է` էլ ի՞նչ տոն: Նույնն է, թե ապրիլի 24-ը համարում են տոն: Ով ապրիլի 24-ը կհամարի տոն` թող ասի` Հայաստանում գրքի տոն է: Հայաստանում գիրքը մեռել է, գրախանութ, գրքի տուն չկա, գրադարաններում գրքերը չեն համալրվում, գրադարանավարներ չկան, խայտառակ վիճակ է, որովհետեւ գյուղապետերը ջիփեր են քշում` գրադարանավարի աշխատավարձի, գրքերը համալրելու հաշվին: Այս աղետի պայմաններում ասում են` տոն է: Դե, եթե տոն է, ուրեմն` մեր գլխավոր տոնը ապրիլի 24-ն է կամ դեկտեմբերի 7-ը»:

– Հայաստանում գիրքը արժեք չէ, բացի, իհարկե, «Սվո Ռաֆի» գրքից, որն այս տասնամյակի ընթացքում վաճառվել է ավելի քան 150.000 օրինակով: Համոզված եմ, եթե այսօր «Շանթի» Հովոյի մասին մեկը գիրք գրի` անմիջապես կսպառվի, որովհետեւ նա «հերոս» էր: Իսկ մենք ուրիշ բան ենք անում, օրինակ` Սթիվ Ջոբսի մասին գիրք ենք գրել եւ միանգամից այդ գիրքը հրամցնելու ենք մոտավորապես 20 լեզուներով, որը լինելու է 20 տարբեր հրատարակչությունների համագործակցության արդյունք: Պետք է սկսել գրական մթնոլորտի ձեւավորումից: Եթե մենք ուզում ենք 20 տարի հետո ունենալ այն գրականությունը, որի մասին երազում ենք` այսօր պետք է աշխարհի լավագույն ստեղծագործությունների հայերեն թարգմանությունն իրականացնել: Այդ գործընթացը սկսվել է, գոնե մենք անում ենք: Մշակույթի նախարարը խոստացել է այդ հարցերում օգնել եւ օգնել է: Մինչդեռ մենք չունենք խմբագիրների ինստիտուտ. մասնագիտական, գիտական խմբագիր հասկացությունները վերացել են, սրբագրիչներ չկան, եւ չկան թարգմանիչներ: Մենք հենց հիմա խնդիր ունենք, որովհետեւ գնել ենք Սելինջերի հեղինակային իրավունքը, բայց թարգմանիչ չենք գտնում: Հեմինգուեյի «Ծերունին ու ծովը» մինչ այսօր թարգմանվել է միայն ռուսերենից: Ձեռք ենք բերել հեղինակային իրավունքը եւ փնտրում ենք թարգմանիչ, ով որակյալ, ուղիղ կթարգմանի: Իսպաներենից թարգմանելու շատ լավ հեղինակներ կան, որոնց համար թարգմանիչ չենք գտնում: Անգլերենից թարգմանիչների դեֆիցիտ ունենք, իսկ թարգմանությունը միայն լեզվի իմացությունը չէ` մասնագիտական որակավորում, ստեղծագործական մոտեցում է պահանջում: Առնվազն 80 լեզուներից մենք ոչ մի թարգմանիչ չունենք` ֆիններեն, շվեդերեն, դանիերեն, չեխերեն, չինարեն, հունգարերեն եւ այլն: Որքանո՞վ է կառավարությանն այս ոլորտը հուզում. Ֆինանսների նախարարն ու վարչապետն ասում էին` այս ոլորտը մեռնող ոլորտ է: Բոլորս էլ հասկանում ենք, որ գրքի ոլորտը մեռնող ոլորտ է, բայց ամբողջ աշխարհը պայքարում է, որ դա ուշ` 500 տարի կամ 2000 տարի հետո մեռնի: Այնպիսի հայացքով են նայում գրքի ոլորտին, կարծես վաղը չէ մյուս օրը գրքի հոգեհանգիստն է: Իրենք, հավանաբար, նկատի ունեն տպագիր գիրքը, իսկ ես խոսում եմ ստեղծագործության մասին, որը միշտ ծնվելու է եւ երբեք չի մեռնելու: Երբեք հասարակությունը չի մոտենա գրքին, քանի դեռ իշխանությունը գրքի նկատմամբ գրքատյաց քաղաքականություն է վարում: Ես սկսեցի ՀՀ նախագահ Սերժ Սարգսյանին քննադատել` որեւէ գրքի շնորհանդեսին չմասնակցելու համար, որից հետո նա գնաց Արտաշես Գեղամյանի գրքի շնորհանդեսին: Այսինքն` Ա. Գեղամյանից այն կողմ մենք գրող չունեի՞նք: Ինչո՞ւ մեր հավատարմագրված դեսպանները կարող են գնալ գրադարաններում իրենց լեզվով հեքիաթ կարդալ, իսկ մեր վարչապետի, նախարարների պատվից վեր է գնալ որեւէ դպրոց (թեկուզ իրենց սովորած)` դասարանում կամ դահլիճում մի էջ տեքստ կարդալ` ցույց տալու համար, որ դա կարեւոր է: Թող տպագիր գրքով չկարդա, թող կարդա Ipad-ով, Ipod-ով, չգիտեմ ինչ pod-ով, միայն թող ցույց տա, որ ինքը գրքի մարդ է: Ով` ով, բայց չես ասի, որ վարչապետը գրքից հեռու մարդ է: Բայց խնդիրն այն է, որ իր օրինակով ցույց տա, կարեւորի գիրք կարդալը: Գրքի տոնակատարությունն ի՞նչ էր, այսինքն` նույն ենթատեքստն է, որ ի՛նչ ուզում ես ցույց տուր, բայց հասարակությունն իրականությունը գիտի: Ճիշտ այնպես, ինչպես Մարտի 1-ը կամ ընտրություններն էին: Մենք բոլորս ամեն ինչ գիտենք, բայց մեր ժողովուրդն ունի երկու իրականություն: Նույն բանը հիմա գրականության ոլորտում է: Ում հարցնում ես, ասում է` օ, գիրքը, ու հիմնականում անցյալով են խոսում: Անցյալ տարի լավագույն գրքի մրցանակաբաշխություն էր, ու չգիտես ինչու` մրցանակը հրատարակիչներին էին տալիս: Այսինքն` գրողը նստում գրում է, իսկ մրցանակ ստանում է հրատարակիչը, որովհետեւ իրենք գրքի շքեղությունն են գնահատում: Ինչքան շատ փող լցնես գրքի մեջ` այնքան ինքը ճոխ կլինի, ոչ թե արժեքավոր: Ով ավելի լավ լոբբինգ ունի, կարողանում է նախագահի, վարչապետի, նախարարների հետ հարցեր լուծել` ավելի շատ փող է ներդնում գրքի մեջ եւ ստացվում է` լավ հրատարակչի համար կարեւոր է օճառային հմտություններ ունենալը: Նման աբսուրդային մրցանակաբաշխության ժամանակ էլ Էնցիկլոպեդիայի ղեկավարը հայտարարում է, թե` վրացիներն ո՞ւր էին, որ մենք տպագիր գիրք ունեինք: Բայց, հարգելիս, վրացիները տարվա մեջ 4-5 անգամ վերատպում են գրքեր, իսկ մենք ո՞ւր ենք, դու քանի՞ էնցիկլոպեդիա ես վաճառում, պետական փողերով արած գործերի քանի՞ ընթերցող ունես: Ես հրաժարվեցի մրցանակից, որի չափման միավորը փողի քանակն էր: Ինձ շատ քննադատեցին այդ քայլի համար, բայց դուրս գալուց բոլորը ձեռքս սեղմեցին` ողջունելով քայլս: Սա է մեր իրականությունը:

– Գրքի տոնի հետո կապված` որքանո՞վ իշխանությունները փորձեցին հետաքրքրվել գրահրատարակչական շուկայով, կամ լսել մասնագետների իրավիճակային վերլուծությունները:

– Ինձ ոչ ոք չի հրավիրել եւ ոչ էլ հրավիրելու է: Պետական պաշտոնյայի հետ պետք է խոսել ուժի տեսանկյունից, իսկ այդ ուժը հասարակությունն է, որը մեր կողքին կանգնած է: Օրինակ` գրքերի թանկացման խնդրին (որը թյուրիմացաբար բարձրացրել էին) անմիջապես արձագանքեցին, որովհետեւ այնտեղ հավաքվել էին 10-20 գրող, գոռում էին: Ամբողջ աշխարհում է այդպես` իշխանությունն արձագանքում է այն ժամանակ, երբ ուժ է տեսնում:

– Հնարավո՞ր է գրքի շուկա, սպառողական դաշտ ստեղծել, գիրքը մրցունակ դարձնել գրախանութների ցանցի բացակայության պայմաններում:

– Իհա՛րկե անհնար է: Ասում են` գրքի տոն, բայց գրքի տոնն առանց գրքի տան չի լինում: Գիրքը հոգեւոր մշակութային արժեք է, ինչը հաշվի առնելով, օրինակ` գերմանացիներն իրենց ավելացված արժեքի հարկը սահմանել են 7%, այն դեպքում, երբ մյուս ապրանքների վրա 17% է: Շատ պետություններում 0%, 3%, 5% է, բայց գիրքն էապես արտոնյալ պայմաններում է, որովհետեւ հոգեւորի եւ մշակույթի նկատմամբ այլ մոտեցում է պետք: Օրինակ` մեր պետությունն էլ հոգեւորի նկատմամբ այլ մոտեցում ունի` Հայ Առաքելական եկեղեցին ԱԱՀ-ից ազատված է: Մենք ցանկանում ենք, որ այդ լավ օրինակը նաեւ գրքի վրա տարածվի: Վարչապետն ասում է, որ ԱԱՀ-ն հանելն այդքան էլ լավ բան չէ, բայց, եթե լավ բան չէ, ուրեմն` ինչո՞ւ եք վատ բան անում մեր եկեղեցու նկատմամբ, հարգելի վարչապետ: Նա առաջարկում է թղթից եկած հարկերը` 700մլն դրամը, ուղղել մեր ոլորտի զարգացմանը, բայց մենք հասկանում ենք, որ Հայաստանի համար դա PR խոսք է եւ չի իրականանալու:

– Լինելով գրահրատարակչական շուկայի առաջատարներից մեկը` Ձեր ընկերությո՞ւնն ինչ մեխանիզմներ է կիրառում գիրքն ընթերցողին մոտեցնելու համար:

– Ներկայումս մենք շուկայում բավականին արդյունավետ նախագծեր ենք իրականացնում: Օրինակ` «Նատալիֆարմ» եւ «Արմենֆարմ» դեղատների ցանցի հետ ենք համագործակցում, որտեղ տեղադրված են «Անտարեսի» գրքերի ցուցափեղկերը, եւ մարդիկ դեղատներից կարող են նաեւ գրքեր գնել: Գնալով ընդլայնում ենք դեղատների քանակը, որտեղ տեղադրված են գրքերը: «Նատալիֆարմն» ունի 51 դեղատուն, եւ մենք պլանավորում ենք մինչեւ աշուն բոլոր դեղատներում տեղադրել գրքի վաճառքի ստենդներ: Զուգահեռ` այդ նախագիծն իրականացնում ենք «Արմենֆարմի» դեղատներում, որտեղ արդյունքներն ավելի հետաքրքիր ու լավն են: Հիմա նաեւ սկսել ենք ներմուծել բժշկության մասին գրականություն` սրտային, ուռուցքների, դիաբետի, երիկամային հիվանդությունների մասին, որոնք, թեեւ առայժմ ռուսալեզու են, այդուհանդերձ, դրան զուգահեռ` թարգմանական մեծ աշխատանք է կատարվում` հայերեն լեզվով գրքերը հրատարակելու համար: Պետք է նշեմ, որ գրքերի ընդհանուր տեսականին վաճառվում է, ընդ որում` թանկ գրքերը դեղատներում ավելի լավ են վաճառվում: Գրախանութ այսօր այցելում են միայն ֆանատները, որոնք քիչ են: Պատկերացրե՛ք, մի 3 տարի առաջ հայերեն լեզվով ընթերցող մարդն ինչո՞ւ այցելեր գրախանութ, եթե ռուսերեն դժվար է կարդում, իսկ անգլերեն ընդհանրապես չգիտի: Հայաստանում, ըստ սահմանման` ոչ մի գրախանութ չկա: «Բուկինիստը» ռուսական գրքերի գրախանութ է` հայկական վատ ներկայացված բաժնով: «Նոյյան տապանը» գրենական պիտույքների շատ լավ, գեղեցիկ խանութ է` փոքր գրքերի բաժնով, որի հիմնական մասը ռուսերեն է: Օրինակ` Գերմանիայում, ըստ սահմանման` գրախանութը դա գերմանական գրքի վաճառքի սրահն է: Մենք ընդհանրապես չունենք հայ գրքի վաճառքի սրահ: Տարբեր նախաձեռնություններ, ներդրումներ կատարելուն պատրաստակամ մարդիկ կան, բիզնես ծրագիր կա, ընդ որում` բիզնեսմեն կա, որը պատրաստ է Հայաստանի 48 քաղաքներում 48 գրախանութներ կառուցել, բայց մարզային իշխանությունները գոնե պետք է քայլ կատարեն, ընդառաջեն: Զուգահեռ դրան, մենք ենք նախաձեռնել, որպեսզի մարզային գրադարաններին կից բացվեն խանութներ:

– Մարդկության արժեքային համակարգի խեղաթյուրմանը զուգահեռ` նաեւ նվազում է գրքի նկատմամբ հետաքրքրությունը: Այսինքն` որքան դեգրադացվում է հասարակությունը, այնքան նա հեռանում է ընթերցանությունից եւ գրական, գեղագիտական նյութից: Ձեր հրատարակած մանկական գրքերից մինչեւ գեղարվեստական գրականություն` նաեւ ձեւավորումն է ինքնատիպ: Նյութից բացի, առկա է բարձրորակ, նոր մտքերով գեղարվեստական, երաժշտական ձեւավորում: Վիզուալ եւ տրամաբանական այդ հնարքները գրավաճառության ոլորտում դերակատարում ունենո՞ւմ են:

– Մանկական գրքեր ունենք, որոնք ջրակայուն նյութերից են, եւ երեխան լողանալիս կարող է շոշափել, շփվել գրքի հետ, տեսնել պատկերներն, ու ընդհանրապես գրքի հետ շփումը նաեւ բնազդ դառնա, սիրի գիրքը: Գրքեր ունենք, որոնք նաեւ խաղեր են առաջարկում: Պետք է քայլ անել. Հակոբ Մեղապարտից մինչեւ Հակոբ Մովսես` գիրքն իր ձեւը չի փոխել: Պետք է աշխատեն գրքի բոլոր տիպի տրանսֆորմացիաները: Գրքի առաջին տրանսֆորմացիաներից մեկը թատրոնն էր, հետո` կինոն, վիդեոները, CD-ները, DVD-ները: Հիմա առկա են ձայներով, շարժվող, քայլող, հաչացող (մանկական) գրքեր, բայց մշտապես պետք է քայլ անել` ընդառաջ դեպի ընթերցող:

– «Անտարեսի» շնորհիվ վերջերս տպագրվեցին ժամանակակից երիտասարդ գրողներ Արամ Պաչյանի «Ցտեսություն, ծիտ» եւ Հովհաննես Թեքեգյոզյանի «Փախչող քաղաքը» գրքերը: Նաեւ հեղինակներ բացահայտելու խնդի՞ր եք դրել, նրանք ավելի մրցունա՞կ են, եւ արդյոք Գրողների միության կամ ավագ սերնդի գրողների հետ չե՞ք համագործակցում:

– Ո՞վ ասաց, որ 70 տարեկանի միտքն ավելի լավն է, քան երիտասարդինը: Այլ հարց է, որ փորձն է շատ: Ես համոզված եմ, որ մարդիկ ծնվում են խելոք կամ չեն ծնվում խելոք: Տարիքը բացարձակ կապ չունի խելքի, հանճարեղ լինելու կամ տաղանդի հետ: Ես չեմ ասում` ավագ սերնդի մեջ տաղանդավոր մարդիկ չկան, բացարձակ, մենք նաեւ աշխատում ենք նրանց հետ, օրինակ` Գուրգեն Խանջյանը: Մեր թարգմանիչներից շատերն ավագ սերնդից են` Արմեն Հովհաննիսյանի թարգմանած վերջին գործերից Բուլգակովի «Վարպետն ու Մարգարիտան» էր: Ասածս այն է, որ մենք տաղանդը գնահատում ենք, եւ տարիքը կապ չունի: Մոցարտի հանճարն ի հայտ եկավ 5 տարեկանից, եւ, եթե այսօր 10 տարեկան երեխան հետաքրքիր նյութ ներկայացնի` մենք կկարեւորենք նրա տաղանդը, ոչ թե տարիքը:

– Այնուամենայնիվ, ավագ սերնդի գրողներից ոմանք քամահրանքով են կարծիք արտահայտում երիտասարդ գրողների գրչի մասին:

– Մեկ անգամ եմ եղել Գրողների միության նիստին. երկրորդ անգամ չեմ ցանկանում այդ կազմակերպության հետ որեւէ առնչություն ունենալ (չնայած համագործակցում ենք): Որ գրողը մոտեցավ ամբիոնին` ասաց, որ ինքն ամենալավն է, իսկ մյուսներն աղբ են: Իրական տաղանդն ուրիշին աղբ չի անվանում, իսկ իրեն` հանճար: Ես ընդունում եմ, որ Գրողների միության մեծամասնությունը միջակություն է: Այլ հարց է, թե ինչո՞ւ է մեր պետությունը միջակների գրքերը հրատարակում, միջակներին փող տալիս, ուղարկում է միջազգային ցուցահանդեսների, տոնավաճառների: Ինչո՞ւ է այսօր պետությունը միջակների վրա փող ծախսում: Մենք ծախսում ենք տաղանդների վրա, ներդրումներ ենք կատարում, որովհետեւ վաղվա խնդիր ունենք եւ` ոչ միայն հայաստանյան շուկայում: Մենք հրատարակչական ոլորտում լուրջ ամբիցիաներ ունենք, եւ դա ասում եմ առանց սահմանագծելու: