– Երկրում առկա խնդիրներից որո՞նք կառանձնացնեք՝ որպես առավել լուրջ սպառնալիք բնապահպանությանը:
– Բնապահպանական խնդիրները պետք է դիտարկել որպես ընդհանուր զարգացման եւ մոտեցման հետեւանք: Խորհրդային ժամանակաշրջանում բավականին լուրջ խնդիրներ էին կուտակվել՝ եւ՛ քաղաքներում օդային աղտոտվածության, եւ՛ հանքարդյունաբերության, եւ՛ ջրային ռեսուրսների հետ կապված: Սեւանի լուրջ հիմնախնդիրն էր ծառացած, բայց վերջին տասնամյակում սկսեցին մեծ ակտիվություն ցուցաբերել բնապահպանական խնդիրները լուծելու ուղղությամբ: Ջրային ռեսուրսները մաքրող կայաններ կառուցվեցին բավականին մեծ քանակով, եւ, փաստորեն, մեր հոսքաջրերի մոտ 50 տոկոսն անցնում էր լիարժեք մաքրում: Սեւանի հետ կապված՝ արդեն Արփա-Սեւան թունելը կառուցվեց, անտառապատում էր իրականացվում: Քաղաքներում խնդիրները շատ լուրջ էին՝ թունամշուշների հետ կապված: Բայց նաեւ այդ ուղղությամբ սկսել էին աշխատանքներ տանել, որպեսզի գոնե գործող ձեռնարկությունները զինվեն մաքրող կայաններով: Հետո եկավ անկախության շրջանը եւ երկակի երեւույթներ արձանագրվեցին. նախ՝ մենք միանգամից կորցրեցինք մեր արդյունաբերությունը, որը տնտեսական առումով շատ վատ էր, բայց էկոլոգիական առումով դրական էր, քանի որ քաղաքների աղտոտվածությունը միանգամից կրճատվեց: Բայց մյուս կողմից՝ երկու ուղղություն վերցրեցին զարգացման, որոնք շատ արագ փող են բերում. մեկը՝ քաղաքաշինությունը, այսինքն՝ արագ շենքեր կառուցենք, վաճառենք, եւ երկրորդը՝ հանքարդյունաբերությունը: Վերջինը սկսեց ուղղակի խժռել Հայաստանը: Արդյունքում` այն փոքր՝ իբր դրական փաստը, որ աղտոտվածությունը քչացավ արդյունաբերության կրճատումից, միանգամից բացասական իմաստով փոխհատուցվեց այդ երկու ուղղություններով: Ընդ որում՝ օրենսդրությունը կարծես հատուկ պատրաստվեց այնպես, որ այդ երկու ուղղությունները ինչքան հնարավոր է ավելի շատ հնարավորություն ունենան զարգանալու՝ առանց լուրջ հարկեր վճարելու, առանց վերահսկողություն իրականացնելու: Այսինքն՝ ամենաբարենպաստ պայմանները ստեղծվեցին այդ երկու ուղղության համար: Արդյունքում` ի՞նչ ունենք. Երեւանում զարգացավ էկոլոգիական տեսանկյունից խայտառակ քաղաքաշինություն. այդ կետային կառուցապատումն ուղղակի սպանեց Երեւանը: Սպանեց նաեւ պատմամշակութային առումով, որովհետեւ մենք կորցրեցինք հին Երեւանը: Խոսում ենք, որ հազարամյակների քաղաք ունենք, բայց նույնիսկ անցյալ, նախանցյալ դարի շենքեր չենք կարող ցույց տալ: Օդային աղտոտված ավազանը պարզապես չի հասցնում մաքրվել: Մեքենաները շատացել են, ճիշտ է՝ գործարանների արտանետումները քչացել են, բայց հիմա սկսում է վերականգնումը, օրինակ՝ «Մաքուր երկաթը» սկսել է վերականգնել իր գործունեությունը, եւ արդեն օդային ավազանում ծանր մետաղներ եւ տարբեր թունավոր նյութեր են հայտնաբերվում: Այդ բարձրահարկ շենքերը բերում են նոր մեքենաների հոսք, փողոցներում խցանումներ են առաջանում:
– Իսկ ի՞նչ է պետք անել:
– Պետք է փողոցներն ընդլայնել: Ինչի՞ հաշվին՝ գազոնի, Գետառի հաշվին: Գետառը փակեցին. մեր հիմնական սելավատարն է քաղաքում: Այս կլիմայի փոփոխության պայմաններում, Աստված հեռու տանի, կարող է միանգամից ձնհալ լինել, անձրեւներն էլ ավելանան, ամբողջ քաղաքը կարող մնալ ջրհեղեղի տակ, ինչպես ժամանակին եղել է: Պատահական չէր, որ Գետառին այդքան տեղ էին տվել, հատուկ հիդրոտեխնիկական կառույց էին կառուցել քաղաքի հյուսիսում, որը պետք է ընդուներ այդ հեղեղաջրերը: Հիմա այնտեղ էլ է կառուցապատվել: Փաստորեն, այս տարիների ընթացքում ոչ մի բան հաշվի չի առնվել, միայն ինչ-որ մարդկանց տնտեսական շահը, ուրիշ ոչինչ, ընդ որում՝ «հանրային գերակա շահի» անվան տակ: Մենք բազմաթիվ օրինակներ ունենք, ինչպես Հյուսիսային պողոտան՝ որպես «հանրային գերական շահ»` մարդկանց դուրս արեցին տներից եւ մինչեւ հիմա Եվրոպական դատարաններն ընկած պայքարում են: Էկոլոգիական եւ սեյսմիկ վտանգները խիստ աճեցին, իսկ այդ բարձրահարկ շենքերից շատերը գովազդվում են արաբական երկրներում, Իրանում, որ՝ եկեք, առեք: Եթե դա էր մեր գերակա շահը, խիստ կասկածելի գերակա շահ է: Նույնը հանքարդյունաբերության ոլորտում է. հաշվի չառնելով ոչինչ, որեւէ էկոլոգիական, սոցիալական սահմանափակում՝ լայնածավալ տարածվում է Հայաստանով մեկ: Հատկապես վտանգավոր են մետաղ պարունակող հանքերը: Նույնիսկ խորհրդային տարիներին, երբ մենք պայքարում էինք եւ ասում, որ Խորհրդային Միությունը չի ընդունում էկոլոգիական խնդիրները, երբեք անտառածածկ տարածքում բաց եղանակով աշխատանքներ չեն արել: Հիմա շատ ավելի վատ է այդ առումով: Երկրի զարգացման ուղղվածությունը համարժեք է ամենահետամնաց աֆրիկյան երկրին, երբ երկիրն իր հիմնական բնական ռեսուրսները քանդում, հանում, տանում է դուրս: Մենք հումքային կցորդ ենք դարձել: Ճիշտ է, կառավարությունը հիմա ունի ծրագրեր, որպեսզի զարգացումը գնա այլ ուղղությամբ, բայց մենք դեռ չենք տեսնում, որ հանքարդյունաբերությունը գոնե մի փոքր սաստի իր ախորժակը:
– Ի՞նչ է իրենից ներկայացնում էկոլոգիական միգրացիան:
– Դա ամենածայրահեղ կետն է, երբ էկոլոգիական իրավիճակն այնքան է ճնշում մարդկանց, որ նրանք թողնում ու հեռանում են: Օրինակ՝ Արալյան լճի ցամաքելը: Այն արդեն բաժանվել է 3 փոքր կտորների, մարդկանց հիվանդացությունը խիստ աճել է այդ տարածքում, եւ մարդիկ թողնում, հեռանում են: Էկոլոգիական փախստականներ՝ կա այդ գաղափարը:
– Որքանո՞վ է այն սպառնում մեր երկրին:
– Դժվարանում եմ ասել. այդպիսի հատուկ ուսումնասիրություն մենք չենք արել: Երբեմն հանդիպում են մարդիկ, որ ասում են՝ ես կուզեի Երեւանից գնալ, որովհետեւ տեղ չեմ տեսնում, որտեղ ես հանգիստ կարող եմ իմ երեխայի կամ հղի կնոջ հետ գնալ, նստել եւ այդ աղմուկից, աղտոտված օդից հեռանալ: Բայց չեմ կարծում, որ դա հիմնական պատճառն է: Հույս ունեմ, որ այդ մակարդակին չենք հասնի:
– Իսկ բնապահպանների ժամանակակից սերունդը, որ մի քանի հաջողություններ է ունեցել արդեն, ի՞նչ հույսեր է ներշնչում ապագայի համար:
– Ակնհայտորեն մի ընտիր սերունդ ունենք, որ շատ կրթված է: Եթե ասում են՝ անգործ են, դրա համար դուրս են եկել, այդպես չէ: Իրենց իրավունքները հասկացող, հայրենասեր մարդիկ են: Ես ուղղակի երկրպագում եմ իրենց: Նույն Թռչկանը, ի՞նչ էր իրենց տալիս։ Ենթադրենք, ասում են՝ Երեւանում են ապրում, Երեւանի այգու համար են պայքարում, ձմռան ցրտին ապրում էին վրաններում եւ չէին թողնում, որ տեխնիկան մոտենա: Այնքան պայքարեցին, մինչեւ հնարավոր եղավ խնդիրը ներկայացնել կառավարությունում, բայց դա ամեն մեկը չէր անի: Դա եւ՛ ժամանակի, եւ՛ առողջության, եւ՛ գումարի խնդիր է, բայց մարդիկ, իրոք, պայքարեցին իրենց բնության այդ գեղեցկագույն կտորի համար: Խոսրովի արգելոցի համար ինչքան պայքարեցին: Գիտեք՝ մի փոքր աչքդ թեքում ես, անմիջապես որոշումներ են կայացվում, որոնք ակնհայտ հակաէկոլոգիական են: Անընդհատ պիտի, փաստորեն, հանրության մոնիտորինգը լինի, որպեսզի հետադարձ այդ կռիվները, վեճերը չլինեն: Մի կողմից` լավ է, իհարկե, որ վերջում նախագահն ասաց, որ քաղաքապետարանը պետք է վերանայի Մաշտոցի այգու հետ կապված որոշումը, բայց ափսոս էին երիտասարդների այդքան ջանքերն այնտեղ: Լավ է, որ կառավարությունը հանրության ճնշման ներքո վերանայում է իր որոշումները: Իհարկե, լավ կլինի, որ այդ սխալները տեղի չունենան, եւ հանրության ներուժը ավելի շատ դրական ուղղությամբ օգտագործվի, քան այդ պատերազմներում: