Վիգեն Ավետիսը ոչ միայն բացառիկ արվեստագետ է, այլեւ այն սակավաթիվ մարդկանցից, ում հետ կարելի է բարձրաձայն մտածել, բանավիճել, ըմբոստանալ… Գրեթե բոլոր հարցերին պատասխանում է ներքին խաղաղությամբ` հաճախ մեջբերելով Աստվածաշունչը… Անգամ սրճարանի աղմկոտ միջավայրում նրա հետ խոսակցությունը կարող է ֆանտաստիկ լռություն տարածել շուրջը, եւ ակամայից սկսում ես փնտրել այն ճշմարտությունը, որի վրա, կարծես, հսկայական «փոշի» է կուտակվել… Քանդակագործի հետ հանդիպեցինք մայիսի 9-ի նախօրեին: Նրա հետ մեր զրույցը սկսեցինք ԼՂՀ պատերազմը հաղթանակած, բայց այսօր, կարծես, այդ ոգին կորցրած, մի տեսակ «կուչ» եկած մեր հասարակության ներկայից…
– Շատ ցավալի հարց է, երբ գլխավոր դերակատարին հանում են նվիրական գործից: Հայ ժողովուրդը նվիրվել էր ազատագրման, բայց եկավ մի պահ, երբ ժողովրդին պարզապես դուրս մղեցին երկիրը կառուցելու գործից: Հայաստանը յուրօրինակ երկիր է, որտեղ մոտ 2-2,5 միլիոն բնակչությունից գոնե 1 միլիոնը պետք է ակտիվ ներդրում ունենար երկրի կառուցման ցանկացած հարցում, սակայն այդ շրջանակն այնքան նեղացրեցին, որ ընդամենը մի քանի տասնյակ քաղաքացիներ մնացին, ովքեր այլեւս չեն ցանկանում համագործակցել որեւէ մեկի հետ: Սա է խնդիրը: Մարդիկ իրենց զգում են անօգտակար երկրի համար: Արգելքներ են դրվել մարդկանց առջեւ, եւ այդ արգելքները դրվել են, այսպես ասած` իշխանական խմբավորման կողմից, որը կազմավորել է իր շրջանակը: Իսկ խորհրդարանական վերջին ընտրությունները վկայեցին, որ այդ շրջանակն անօրինականորեն փակ է: Այնինչ ընտրության միջոցով պետք է բացվեն բոլոր օղակները, կազմավորվեն նոր օղակներ, հակառակ դեպքում` ժողովուրդն այլեւս անելիք չի տեսնում իր երկրում: Ցավոք, այդպիսին է 20 տարի առաջ ազատագրված մեր հայրենիքը:
– Իսկ մենք զգո՞ւմ ենք այն, ինչ 20 տարի առաջ ձեռք բերեցինք:
– Թույլ տվեք այլաբանական համեմատություն անել. պատկերացրեք` մարդն ամուսնանում է, եւ նրան արգելում են մոտենալ իր կնոջը: Նույնը Հայաստանի անկախ պետություն լինելու դեպքում է: Այսինքն` Հայաստանը փաստացի անկախ երկիր է, բայց եթե այնտեղ ապրող քաղաքացին մասնակցություն չունի այդ գործում, ապա ինչպե՞ս հասկանալ այդ անկախությունը: Մարդիկ մեծ պատրաստակամությամբ մասնակցեցին Արցախյան հերոսամարտին, իսկ դրան հաջորդող տարիներին իրենց անկարող զգացին պետության կազմավորման գործում:
– Եվ միտումնավո՞ր էր մարդկանց անկարողունակ դարձնելը:
– Չեմ կարծում, թե միտումնավոր էր, քանի որ նրանք այդքան միտք չունեն: Միայն այն մարդն է ներփակվում, ով սահմանափակ կարողություններ ունի, իսկ խելացի մարդը միշտ բաց է հաղորդակցության համար, հարստացնում եւ հարստանում է: Հասարակությանն անճարակ դարձնելը բխում է անգրագիտությունից: Միգուցե մի ժամանակ մարդկային ռեսուրսներից վախենում էին, իսկ հիմա ուղղակի արհամարհում են, ինչը դպրոցական մանկամտության եւ «վերեւներում» գտնվող մարդկանց անկատարության հետեւանք է: Ցավոք, ինչպես նկատել եմ, մեզ մոտ ղեկավարն ընտրում է ոչ թե խելացի, այլ հիմար եւ մանկլավիկ տեղակալ: Այսինքն` կա մի կարծիք, որին հետեւում են մնացած մանկլավիկները: Սա ցավալի երեւույթ է, որը կարող է տանել մինչեւ անգամ կատաստրոֆայի: Այս անգամ Հայաստան գալով` խորը հիասթափություն ապրեցի` տեսնելով, թե ինչպես տեղի ունեցան խորհրդարանական ընտրությունները: Ընդ որում` շուրջ 20 տարի չեմ մասնակցել հայաստանյան ընտրություններին: Հայաստանում օղակն աստիճանաբար սեղմվում է, եւ եթե մարդը որոշելու ակնկալիքներ չունի, ապա կյանքն այլեւս անիմաստ է դառնում նրա համար: Հետընտրական շրջանում հաճախ լսում էի կարծիքներ, որ մարդիկ ցանկանում են լքել երկիրը: Ի՞նչ տեղաշարժերի մասին է խոսքը, եթե Հայաստանում սկսել է բացառապես արտագաղթի նոր շարժ:
– Տպավորություն է, թե արվեստագետն իր, այսպես ասած, բուն գործը թողած, պայքարում է քաղաքացիական հասարակություն ձեւավորելու համար:
– Արվեստագետն աշխատում է քաղաքացիական հասարակություն ձեւավորելու համար: Եթե նրա գործերը չեն ծառայում հասարակությանը, որպեսզի մեկ աստիճանով բարձրանան հոգեւոր, գեղագիտական պահանջները, եթե նրա գործը չի օգնում մարդկանց, ապա նրա արվեստն այլեւս անիմաստ է: Արվեստը եկեղեցու նման է. երկուսն էլ հոգեւոր սնունդ են տալիս մարդկանց: Հետեւաբար, առավել եւս` Հայաստանում, արվեստագետները, ովքեր մասնակից են այս պատմական շրջանին, պարտավոր են պայքարել, ինչպես պատերազմի ժամանակ նկարիչը` թողնելով իր վրձինը, գնում է ռազմաճակատ: Չեմ ուզում ասել, թե պատերազմ է Հայաստանում, բայց այն, որ պայթյունավտանգ իրավիճակ է ստեղծվել, անառարկելի է:
– Իսկ դա արվեստի բնագավառում արդյո՞ք չի հանգեցնի ճգնաժամի:
– Արվեստը ստեղծում է հակառակ էֆեկտ, այսինքն` ինչքան բարդանում է իրավիճակը, արվեստն այդքան կարեւորվում է: Արվեստագետները փչացած հոգիների սանիտարների դեր են կատարում:
– Բայց, կարծես, ինչ-որ բան հետ է ընկել նաեւ արվեստում: Կարծես փոխվել են նյութի եւ արվեստագետի փոխհարաբերությունները:
– Արվեստի բնագավառը բավական զգայուն է: Այն կարող է շատ արագ թեւաթափ լինել, եւ միեւնույն ժամանակ` շատ արագ զորանալ: Հնարավոր չէ ծրագրել նման պահերը: Սպասողական իրավիճակ է նաեւ արվեստում:
– Եվ ինչի՞ն են սպասում: Ինքներդ այդ սպասման մե՞ջ եք:
– Փորձում եմ մասնակիցը լինել իմ երկրի գործընթացին` երբեմն` անմիջական ներկա գտնվելով, երբեմն` մտովի:
– Կարծում եք` օգնո՞ւմ է:
– Երբ տեսնում ես օգնության կարիք ունեցող երեւույթի, մարդու, ապա գոնե պետք է փորձես օգնել: Այդպես հոգին ավելի հանգիստ է: Այդպես այլընտրանքը լինում է գոնե փորձի ձեւով: Արվեստը խաղաղության խորհրդանիշն է, եւ առաջնահերթ խաղաղություն է բերում հոգիներին: Թեեւ վերջին շրջանի արվեստում որոշակի ագրեսիա նկատվում է` թե՛ ֆիլմերում, թե՛ երաժշտության մեջ, թե՛ կերպարվեստում, ինչը, վստահաբար կարող եմ ասել, որ արվեստ չէ: Իսկական արվեստը դրդում է մարդու հոգու հավասարակշռության ստեղծմանը, օգնել մարդուն դուրս գալ փակուղուց: Սա է արվեստի պարտավորությունը:
– Իսկ արդյո՞ք չի փոխվել նաեւ Ձեր նշած արվեստի ընկալումը, եւ չե՞ք տեսնում վտանգ` հենց Ձեր սահմանած արվեստը կորցնելու համար:
– Եթե մի օր արթնանանք ու տեսնենք, որ մոռացել ենք արվեստի գոյության մասին, հավանաբար, դա կլինի վերջը: Չարի ու բարու պայքարը միշտ էլ եղել է: Բարի ուժը պայքարող չէ, այն ստեղծագործ ուժ է, որի դեմ պայքարում են: Միգուցե քչացե՞լ են այն մարդիկ, ովքեր իրենց ազնվությամբ սնում են այդ բարի ուժը: Վստահ եմ` եթե Նոյ նահապետի ժամանակ փրկվեց մարդկությունը, որովհետեւ մի մաքուր մարդ կար, ապա բացառված չէ, որ նույնն էլ կարող է կրկնվել մեր օրերում: Իհարկե, այսօր պակասել են իսկական արվեստագետները, որոնց դեմ բավական լուրջ պայքարում են նաեւ ԶԼՄ-ներում: Սա նաեւ բնական իրավիճակ է, եւ արվեստագետները պետք է առավել, քան ուժեղ լինեն:
– Եթե դիտարկեք Վերածննդի դարաշրջանն ու մեր օրերը, ապա ի՞նչ կառանձնացնեիք: Ի՞նչ ենք կորցրել այսօր:
– Կարծում եմ` Վերածննդի դարաշրջանում արվեստագետները նախեւառաջ մտավորականներ էին: Այդ ժամանակվա արվեստագետները լիովին պատրաստված էին, եւ նրանք պետք է իմանային անատոմիա, հոգեբանություն, երկրաչափություն, քիմիա, ֆիզիկա, հռետորություն: Այսինքն` պետք է յուրացրած լինեին գիտությունների գրեթե բոլոր ճյուղերը: Ցավոք, այսօր պատկերը շատ տարբեր է: Ռեժիսորը սահմանափակվում է միայն ռեժիսորական նեղ շրջանակի գիտելիքներով: Արվեստագետները պետք է այնքան պատրաստված լինեն, որ ոչ մի դատարկ անկյուն չլինի:
– Արվեստը հոգո՞ւ գիտությունն է:
– Արվեստը միջոց է, որպեսզի ծնունդ տա, այլ կերպ ասած` արվեստը հոգու արգանդն է: Ցավոք, այսօրվա արվեստագետները սահմանափակվում են իրենց փոքր կարողություններով, եւ նրանց ստեղծածը դառնում է ժամանակավոր: Մինչդեռ արվեստը ստեղծվում է ապագայի համար: Այսօրվա արվեստը մեծամասամբ նմանվում է իկեայի, միանգամյա օգտագործման: Ավելին` նույնիսկ կին-տղամարդ փոխհարաբերություններն են բերվել դրան: Արժեքների նման փոփոխությունը կառավարվում է, բայց դա չի նշանակում` պարտություն: Դա մարտահրավեր է:
– Մարտահրավեր` մատերիայի ընդվզման համա՞ր:
– Կարծում եմ` ոչ: Աստվածաշնչում ասվում է, որ մարդիկ չմտածեն իրենց ուտելիքի, հագուստի մասին, եւ կունենան ամեն ինչ, ինչպես թռչունները, որոնք, չաշխատելով, որեւէ բանի կարիք չունեն: Այսինքն` բնությունը հոգ է տանում նրանց մասին: Մենք երբեմն անտեսում ենք այս հանգամանքը, եւ հույսներն կապում ենք միայն մեզ հետ: Մարդ միայն կարող է աշխատել իր մաքրությունը պահելու համար, իսկ նրան օգնության են գալիս ուժերը:
– Ռոմանտի՞կ եք:
– Բնությունը եւս ռոմանտիկ է: Ծիրանը կարող էր միանգամից ծնվել, կամ աճել, ասենք, թփի տակ: Բայց ծիրանը պետք է ծաղկի, գեղեցկանա եւ՛ մեղուների, եւ՛ արեւի համար: Հիմա սա ռոմանտիկա՞ է, թե՞ կյանքի բնականոն ընթացք: Ամեն ինչ ծնվում է գեղեցիկից: Եթե մարդ չի մտածում գեղեցիկի մասին, ապա դառնում է ճիճու, իսկ ճիճվին պետք է միայն ցեխը: Մարդը ճիճու չէ:
– Իսկ ո՞վ է մարդը:
– Մարդիկ Աստված դառնալու հնարավորություն ստացան, որովհետեւ մենք ստեղծվել ենք Աստծո կերպարանքով: Հիսուս Քրիստոսին նույնիսկ խաչեցին, բայց նա չվախեցավ: Աստվածային օրենքներում կա ազատություն: Որեւէ մեկին սկուտեղով երջանկություն չի մատուցվում, որովհետեւ այն պետք է վաստակել: Ավելին` նույնիսկ Քրիստոսը վաստակեց իր երջանկությունը` փորձվելով մարդկանց կողմից, խաչվելով, տանջվելով: Եթե արվեստագետը դադարում է ապագայից տեղեկատվություն ստանալ, ապա նա մեռնում է: Ցավոք, շատ դեպքերում արվեստագետն այդ կապը կորցնում է Տիեզերքի հետ, երբ տրվում է մատերիային, երբ դառնում է արտադրող` այսօրվա մարդու համար, այլ ոչ թե` ապագայի: Իսկ արվեստի գագաթն Աստվածն է: Արվեստագետն էլ այն մարդն է, որ ճանապարհորդել գիտի տարածության մեջ, եւ առարկայացնում է հոգու հիշողությունները:
– Ինչո՞ւ ենք դադարել Աստծո ձայնը լսել:
– Ամեն ինչ արվում է, որպեսզի մարդ հեռանա ճշմարտությունից: Իսկ ճշմարտությունը զորություն է, զորությունը` կյանք, ապրելու եւ պայքարելու բնական իրավիճակ: Հարձակումներ լինում են ամեն վայրկյան, անգամ արեւի ճառագայթներն են հարձակվում երկրի վրա, եթե մթնոլորտը չլինի:
– Երբ հանդիպում եք Ձեր քանդակներին, նրանք ի՞նչ հարցեր են տալիս Ձեզ:
– Միանգամից զգում եմ` նրանք տխո՞ւր են, թե՞ ուրախ: Երջանկանում եմ, երբ նրանց սիրում, մեծարում են, շփվում են, իսկ տխրում եմ, երբ անտարբերությամբ են անցնում նրանց կողքով: Չի կարելի անցնել բնության կողքով` շնորհակալություն չհայտնելով նրա պարգեւած հոտի, համի, տեսքի համար: Սա է գեղեցիկի, հոգեւորի եւ առարկայական կյանքի փոխհարաբերությունը:
– Երեւանում տեղադրված Ձեր քանդակներից Ծովինարը երջանի՞կ է:
– Ծովինարը դժբախտ է: Ցավոք, եւ՛ նա, եւ՛ առյուծները տխրել էին: Գիտեք` ի՜նչ վատ բան է տխուր առյուծ տեսնելը, կամ տեսնել տխուր Ծովինարին, ով առանց այդ էլ ինքնազոհության էր գնում իր ճակատագրով, իսկ այսօր արհամարհված է զգում նաեւ մարդկանց կողմից: Մի խոսքով` բոլոր տխուր էին:
– Եվ ի՞նչ պատասխան տվեցիք նրանց:
– Արվեստը ժողովրդի հետ ապրող երեւույթ է` տառապող, երջանկացնող, այսինքն` ժողովրդի ուղեկիցն է: Ինչպես մարդիկ են իրենց զգում, այդպես էլ արվեստի գործն է զգում իրեն: Կոտրվող, մեռնող երեւույթը գոնե փորձում է խիղճ առաջացնել մարդու մեջ: Այդ դեպքում կառաջանան նաեւ շատ արժեքներ:
– Դուք, կարծես, միշտ աշխատում եք մարմարով: Համարձակություն չէ՞: Ի տարբերություն քարի կամ կավի, մարմարը, ասես, շատ սառն է: Ինչպե՞ս է ստացվում երկխոսությունը:
– Մարմարը, ելնելով գույնից, ենթադրում է մաքրություն, երկրորդ` ջերմությունը փոխանցվում է քանդակագործի միջոցով, եւ երրորդ նախադրյալն այն է, որ ժամանակն է մտնում քանդակի մեջ: Օրինակ, Միքելանջելոն սպիտակ մարմարի հնեցումն արագացնում էր, երբեմն քանդակները թաղում էր հողի կամ գոմաղբի մեջ, կամ տաքացնում-մոմապատում էր: Այսինքն` հնեցման ժամանակն արագացնում էր: Ճիշտ եք ասում, մարմարն ունի սառնություն, բայց նա կոտրում էր այդ սառնությունը: Իսկ, օրինակ, Կանովան չէր անում նման բան, որովհետեւ երկուսը տարբեր առաջադրանքներ ունեին` մեկին անհրաժեշտ էր մարմարի կատարելությունը, մյուսին` ջերմությունը:
– Ո՞րն է կարեւոր Ձեզ համար:
– Երբ մարմարը սկսում է ապրել, ես այլեւս անելիք չեմ ունենում: Ես աշխատում եմ այնքան ժամանակ, մինչեւ մարմարը չսկսի ապրել: Երբեմն մոմապատում եմ, կամ թողնում եմ հողի տակ, այսինքն` քանդակն է թելադրում, թե երբ է պատրաստ:
– Տպավորություն է, որ չնայած Ձեր ուրախ կերպարին, որ ստեղծել եք արտաքին միջավայրում, էությամբ շատ տխուր մարդ եք:
– Տխրությունն ու ուրախությունը կրկին աստվածաշնչյան մեկնաբանություններ ունեն: Հիմարները լինում են միշտ ուրախ մարդիկ, այսինքն` երբ չես ապրում, չես կարեկցում, չես մտահոգվում, որովհետեւ ապրում ես միայն քո կարիքները հոգալու համար: Չեմ կարծում, թե տխուր մարդ եմ, պարզապես չեմ հասցնում իրականացնել այնքան, ինչքան ցանկանում եմ: Հիմա Հայաստանում եմ, բայց միտքս Իտալիայում է, միտքս նաեւ ՀՀ նախագահի սենյակում է, գյուղացու մոտ… Ես վստահ եմ, որ մարդկանց օգնության կարելի է հասնել նաեւ մտքով… Ցավոք, այսօր մարդիկ հեռանում են իրենց անձնական կյանքից` կորցնելով իրենց աստղը, իսկ երբ աստղը դուրս է գալիս իր ուղեծրից, աղետ է դառնում երկրագնդի համար: Այդպես լինում է այն մարդկանց հետ, ովքեր դուրս են գալիս իրենց ուղեծրից: Իսկ մարդը ծնվում է, որպեսզի միանա իր ուղեծրին: Եթե միացար քո ուղեծրին, ուրեմն` երջանիկ կլինես…