Միխայիլ Բախտին «Դոստոեւսկու պոետիկայի խնդիրները»

Դոստոևսկու ստեղծագործությունների ժանրային սյուժետա-կոմպոզիցիոն առանձնահատկությունները

Երկու ժանրերն էլ` թե դիատրիբան, եւ թե սոլիլոկվիումը, զարգանում էին մենիպեայի շրջանակում, միահյուսվում էին դրան եւ ներթափանցում էին դրա մեջ (հատկապես հռոմեական եւ վաղ քրիստոնեական հողի վրա): Սիմպոսիոնը` խրախճանային երկխոսությունն է, որ գոյություն ուներ արդեն «սոկրատյան երկխոսության» դարաշրջանում (դրա նմուշները` Պլատոնի եւ Քսենոփոնի մոտ), բայց լայն եւ բավական բազմատեսակ զարգացում ստացած հետագա դարաշրջաններում: Երկխոսական խրախճանական խոսքն օժտված էր հատուկ արտոնություններով (սկզբնապես պաշտամունքային բնույթի)` հատուկ անկախության, անկաշկանդվածության, եւ ընտանեվարության, յուրահատուկ անկեղծության, արտառոցության, ամբիվալենտականության իրավունքով, այսինքն` խոսքի մեջ գովասանքի եւ լուտանքի, լուրջի եւ ծիծաղելիի համակցումը: Սիմպոսիոնն իր բնույթով զուտ կառնավալային ժանր է: Մենիպեան երբեմն ուղղակի ձեւավորվում էր որպես սիմպոսիոն (հավանաբար, արդեն Մենիպեոսի, Վարրոյի մոտ երեք երգիծանքները ձեւավորված են որպես սիմպոսիոններ, սիմպոսիոնի տարրերը կային Լուկանուսի եւ Պետրոնիուսի մոտ):

Մենիպեան, ինչպես մենք ասացինք, օժտված էր մեծ ժանրերի մեջ ներմուծվելու ընդունակությամբ, դրանք ենթարկելով հայտնի վերափոխման: Այսպես, մենիպեայի տարրեր շոշափվում են «հունական վեպերում»: Օրինակ, Քսենոփոն Եփեսոսացու «Եփեսոսյան վիպակի» առանձին կերպարներից եւ հատվածներից ակնհայտորեն մենիպեայի հովեր են փչում: Ետնախորշային նատուրալիզմի ոգով տրված է հասարակության ցածր խավերի, բանտերի, ստրուկների, ավազակների, ձկնորսների եւ այլնի պատկերումը: Այլ վեպերի համար բնութագրական է ներքին երկխոսականությունը, ծաղրերգության եւ թուլացած ծիծաղի տարրերը: Մենիպեայի տարրերը թափանցում են եւ անտիկ շրջանի ուտոպիստական եւ արետոլոգիական ժանրի ստեղծագործությունների մեջ (օրինակ, Փիլոստրատեսի «Ապոլոնիոս Թիանացու վարքի» մեջ): Մեծ նշանակություն ունի եւ մենիպեայի վերափոխիչ ներթափանցումը հին քիստոնեական պատումային ժանրերի մեջ:

Մենիպեայի եւ դրա հետ կապված հարակից ժանրերի առանձնահատկությունների մեր նկարագրողական բնութագիրը չափազանց մոտ է այն բնութագրին, որը կարելի էր տալ Դոստոեւսկու ստեղծագործության ժանրային առանձնահատկություններին (տես` օրինակ, Լ.Պ.Գրոսմանի, մեր աշխատության 22-23 էջերում մեջբերած հատվածը): Ըստ էության, մենիպեայի բոլոր առանձնահատկությունները (իհարկե, համապատասխան ձեւափոխություններով եւ բարդացումներով) մենք կգտնենք եւ Դոստոեւսկու մոտ: Եվ, իսկապես, դա միեւնույն ժանրային աշխարհն է, բայց մենիպեայում այն տրված է իր զարգացման սկզբում, իսկ Դոստոեւսկու մոտ իր ամենաբարձրակետում է: Բայց մենք արդեն գիտենք, որ սկիզբը, այսինքն` ժանրային արխաիկան, նորոգված տեսքով պահպանվում է եւ ժանրի զարգացման բարձրագույն փուլերում: Ավելին, որքան բարձր եւ ավելի զարգացավ ժանրը, այնքան այն ավելի լավ եւ ավելի լիարժեք է հիշում իր անցյալը:

Արդյո՞ք դա նշանակում է, որ Դոստոեւսկին անմիջականորեն եւ գիտակցաբար սերում էր անտիկ շրջանի մենիպեայից: Իհարկե, ոչ: Նա ամենեւին էլ հինավուրց ժանրերի ոճավորող չէր: Դոստոեւսկին միացավ տվյալ ժանրային ավանդույթի շղթային այնտեղ, ուր այն անցնում էր նրա այժմեականության միջով, թեպետ եւ այդ շղթայի անցյալ օղակները, այդ թվում եւ` անտիկ օղակը, առավել կամ նվազ չափով նրան լավ ծանոթ եւ մոտ էին (Դոստոեւսկու ժանրային աղբյուրների մասին հարցին մենք դեռ կանդրադառնանք): Փոքր-ինչ պարադոքսալ խոսելով, կարելի է ասել, որ ոչ թե Դոստոեւսկու սուբյեկտիվ հիշողությունը, այլ հենց ժանրի օբյեկտիվ հիշողությունը, որում նա աշխատում էր, պահպանում էր անտիկ շրջանի մենիպեայի առանձնահատկությունները:

Մենիպեայի այդ ժանրային առանձնահատկությունները ոչ թե պարզապես վերածնվեցին, այլ նաեւ նորոգվեցին Դոստոեւսկու ստեղծագործության մեջ: Այդ ժանրային հնարավորությունների ստեղծագործական կիրառմամբ Դոստոեւսկին անտիկ շրջանի մենիպեաների հեղինակներից շատ ավելի հեռու գնաց: Իր փիլիսոփայական եւ սոցիալական պրոբլեմատիկայով եւ իրենց գեղարվեստական հատկություններով անտիկ շրջանի մենիպեաները, Դոստոեւսկու հետ համեմատած, թվում են եւ պարզունակ, եւ դժգույն: Իսկ ամենագլխավոր տարբերությունն այն է, որ անտիկ շրջանի մենիպեան դեռեւս բազմաձայնություն չի ճանաչում: Մենիպեան, ինչպես եւ «սոկրատյան երկխոսությունը», կարող էր միայն նախապատրաստել դրա ծագման որոշ ժանրային պայմանները:

Այժմ մենք պետք է անցնենք, արդեն ավելի վաղ ուրվագծած, կառնավալի եւ գրականության կառնավալիզացիայի խնդրին:

Կառնավալի խնդիրը (կառնավալային տիպի բոլոր տարատեսակ տոների, ծեսերի եւ ձեւերի ամբողջության իմաստով), մարդու նախնադարյան մտածողության մեջ նրա էության, դրա խորունկ արմատների նախնադարյան կարգում, դասակարգային հասարակության մեջ դրա զարգացման, դրա բացառիկ կենսական ուժի եւ չմահացող հմայքի` դա մշակույթի պատմության ամենաբարդ եւ ամենեահետաքրքիր խնդիրներից մեկն է: Դրան, ըստ էության, մոտենալ մենք այստեղ, իհարկե, չենք կարող: Մեզ այստեղ հետաքրքրում է, ըստ էության, միայն կառնավալիզացիայի խնդիրը, այսինքն` կառնավալի որոշիչ ազդեցությունը գրականության վրա, ընդ որում, հատկապես դրա ժանրային կողմի վրա:

Ինքը` կառնավալը (կրկնում ենք, բոլոր կառնավալային բազմատեսակ տոնախմբությունների միագումարի առումով)` դա, իհարկե, գրական երեւույթ չէ: Դա ծիսակարգային բնույթի հանդիսադիր ձեւ է: Դա շատ բարդ, բազմազան ձեւ է, որը, ընդհանուր կառնավալային հիմքի վրա, ունի տարբեր այլացումներ եւ նրբերանգներ` դարաշրջանների տարբերություններից, ժողովուրդներից եւ առանձին տոներից կախված: Կառնավալը մշակել է սիմվոլիկ կոնկրետ-զգայական ձեւերի մի ողջ լեզու` մեծ եւ բարդ զանգվածային գործողություններից մինչեւ առանձին կառնավալային շարժմունքները: Այդ լեզուն տարբերակված է, կարելի է ասել, հոդաբաշխորեն (ինչպես ցանկացած լեզու) արտահայտում էր միասնական (բայց բարդ), դրա բոլոր ձեւերի մեջ ներթափանցող, կառնավալային աշխարհազգացողությունը: Այդ լեզուն չի կարելի փոխադրել քիչ թե շատ լիարժեք եւ նույնական բառային լեզվի, առավել ես` վերացական հասկացությունների լեզու, բայց այն տրվում է հայտնի փոխադրման` ըստ կոնկրետ զգայական բնույթի գեղարվեստական պատկերների լեզու, այսինքն` գրականության լեզու: Կառնավալի այդ փոխադրումը գրականության լեզու մենք եւ կոչում ենք դրա կառնավալիզացիան: Այդ փոխադրման տեսակետի ներքո մենք եւ կդիտարկենք կառնավալի առանձին պահերն ու առանձնահատկությունները:

Կառնավալը` դա հանդիսանք է` առանց բեմեզրի եւ առանց գործող անձանց եւ հանդիսատեսների բաժանման: Կառնավալում բոլորն ակտիվ մասնակիցներ են, բոլորը հաղորդվում են կառնավալային գործողությանը, կառնավալը չեն հայում եւ, խիստ ասած, նույնիսկ եւ չեն խաղում, ալ ապրում են դրանում, ապրում են դրա օրենքներով, քանի այդ օրենքները գործում են, այսինքն` ապրում են կառնավալային կյանքով:

Իսկ կառնավալային կյանքը` դա կյանք է, որ իր սովորական հունից դուրս է բերված, ինչ-որ չափով «կյանք շրջոնքով», «աշխարհը հակառակ կողմից» («monde a lգenvers»):

Օրենքները, արգելքներն ու սահմանափակումները, որոնք որոշում են սովորական, այսինքն` արտակառնավալային կյանքի կարգ ու կանոնը, կառնավալի ժամանակ վերացվում են, վերացվում է ամենից առաջ հիերարխիական կարգը եւ, դրա հետ կապված, վախի, երկյուղածության, ակնածանքի, վարվելակարգի եւ այլնի ձեւերը, այսինքն` այն ամենը, որ որոշվում է մարդկանց սոցիալ-հիերարխիական եւ ամենայն այլ (այդ թվում եւ` տարիքային) անհավասարությամբ: Վերացվում է մարդկանց միջեւ ամենայն հեռավորություն: Եվ ուժի մեջ է մտնում հատուկ կառնավալային կատեգորիան` մարդանց միջեւ ազատ ընտանեվարական շփումը: Դա կառնավալային աշխարհազգացողության շատ կարեւոր պահ է: Կյանքում անթափանց հիերարխիկ անջրպետներով բաժանված մարդիկ մտնում են ազատ ընտանեվարի շփման մեջ կառնավալային հրապարակի վրա: Ընտանեվարի շփման այդ կատեգորիայով է որոշվում եւ զանգվածային գործողությունների կազմակերպման բնույթը, եւ ազատ կառնավալային շարժմունքը, եւ անկեղծ կառնավալային խոսքը:

Կառնավալում մշակվում է կոնկրետ-զգայական, ապրված կեսիրական-կեսխաղարկվող ձեւով մարդու հետ մարդու հարաբերությունների նոր պայմանատեսակ, որ հակադրվում էր արտակառնավալային կյանքի սոցիալ-հիերարխիական հարաբերություններին: Մարդու վարքը, ժեստը եւ խոսքը ազատագրվում են ամենայն հիերարխիկ վիճակի իշխանությունից (դասից, աստիճանից, հասակից, ունեցվածքային վիճակից), որն ամբողջովին որոշում էր դրանք արտակառնավալային կյանքում, եւ այդ պատճառով դառնում են արտառոց, սովորական արտակառնավալային կյանքի տրամաբանության տեսակետից անտեղի: Արտառոցությունը` դա կառնավալային աշխարհազգացողության հատուկ կատեգորիա է, որ օրգանապես կապված է ընտանեվարի շփման կատեգորիայի հետ, այն թույլատրում է բացվել եւ արտահայտվել կոնկրետ-զգայական ձեւով` մարդկային բնույթի գրվանի տակ դրված կողմերին:

Ընտանեվարության հետ է կապված եւ կառնավալային աշխարհազգացողության եւ երրորդ կատեգորիան` կառնավալային մեզալյանսները (սոցիալապես անհավասար ամուսնությունները): Ազատ ընտանեվարի վերաբերմունքը տարածվում է ամեն ինչի վրա` բոլոր արժեքների, մտքերի, երեւույթների եւ առարկաների: Կառնավալային շփումների եւ զուգադրումների մեջ է մտնում այն ամենը, ինչ փակ էր, բաժան-բաժան եղած, միմյանցից հեռացված արտակառնավալային հիերարխիական աշխարհայացքով: Կառնավալը մոտեցնում, միավորում, նշանում եւ զուգադրում է սրբազանը` գռեհիկի, վսեմը` ստորի, մեծը` չնչինի, իմաստունը` տխմարի հետ, եւ այլն:

Դրա հետ է կապված եւ չորրորդ կառնավալային կատեգորիան` գռեհկացումը, կառնավալային սրբապղծությունները, կառնավալային ցածրացումների ու նվաստացումների ողջ համակարգը, հողի եւ մարմնի արտադրողական ուժի հետ կապված կառնավալային անպատշաճությունները, սրբազան տեքստերի եւ ասույթների կառնավալային ծաղրերգությունները եւ այլն:

Այդ բոլոր կառնավալային կատեգորիաները` ազատության եւ հավասարության մասին, վերացական մտքեր չեն, ամենայն ինչի փոխկապակցվածության, հակասությունների միասնության եւ այլնի մասին: Ոչ, դա կոնկրետ-զգայական, հենց կյանքի ձեւով ապրվող եւ խաղարկվող ծիսա-հանդիսանքային «մտքեր են», որ կազմավորվել ու ապրել են հազարամակների ընթացքում եվրոպական մարդկության լայնածավալ ժողովրդական զանգվածներում: Այդ պատճառով էլ դրանք եւ կարողացել են այդքան վիթխարի ձեւային, ժանրագոյավորող ազդեցություն գործել գրականության վրա:

Այդ կառնավալային կատեգորիաները, եւ ամենից առաջ` մարդու եւ աշխարհի ազատ ընտանեվարացումը, հազարամյակների ընթացքում փոխադրվում էին գրականության մեջ, հատկապես վիպական գեղարվեստական արձակի զարգացման երկխոսական գծի մեջ: Ընտանեվարացումը նպաստում էր էպիկական եւ ողբերգական հեռավորության քայքայմանը եւ ողջ պատկերվածի փոխադրմանը ընտանեվարական շփման գոտի, այն էապես արտացոլվում էր սյուժեի եւ սյուժետային իրավիճակների կառուցման վրա, որոշում էր հերոսների հանդեպ հեղինակային դիրքորոշման յուրահատուկ ընտանեվարությունը (անհնար բարձր ժանրերում), ներմուծում էր մեզալյանսների եւ գռեհկացնող ցածրացումների տրամաբանությունը, ի վերջո, վիթխարի վերափոխիչ ազդեցություն էր գործում հենց գրականության բառաոճի վրա: Այդ ամենը շատ վառ դրսեւորվում է եւ մենիպեայում: Դրան մենք դեռ կվերադառնանք, բայց նախ անհրաժեշտ է շոշափել կառնավալի, եւ ամենից առաջ` կառնավալային գործողությունների որոշ այլ կողմերը:

Առաջատար կառնավալային գործողություն է խեղկատակային պսակադրումը եւ դրան հաջորդող կառնավալային արքայի պսակազերծումը: Այդ ծեսը հանդիպում է այս կամ այն ձեւով կառնավալային տիպի բոլոր տոնախմբություններում, ավելի մշակված ձեւերով` սատուրնալիաներում, եվրոպական կառնավալում եւ հիմարների տոնում (վերջինիս մեջ արքայի փոխարեն ընտրվում էին խեղկատակային քահանաներ, եպիսկոպոսներ կամ Պապ` եկեղեցու աստիճանից կախված), ավելի նվազ մշակված ձեւով` այդ տիպի բոլոր այլ տոնախմբություններում, ընդհուպ մինչեւ տոնական խրախճանքները` վաղանցիկ թագավորների եւ թագուհիների ընտրությամբ:

Արքայի պսակադրման եւ պսակազերծման ծիսական գործողության հիմքում ընկած է հենց կառնավալային աշխարհազգացողության միջուկը` փոխարինումների եւ փոփոխությունների, մահվան եւ նորոգման պաթոսը: Կառնավալը` ամենակործան եւ ամենանորոգ ժամանակի տոնն է: Այդպես կարելի է արտահայտել կառնավալի հիմնական միտքը: Բայց մի անգամ էլ ենք շեշտում` այստեղ դա վերացական միտք չէ, այլ կենդանի աշխարհազգացողություն, արտահայտված ապրված ծիսական գործողության մեջ եւ կոնկրետ-զգայական ձեւերով խաղարկված:

Պսակադրում-պսակազերծումը` երկմիասնական ամբիվալենտական ծես է, որ արտահայտում է հերթափոխման-նորոգման անխուսափելիությունը եւ միաժամանակ արարչականությունը, ամենայն կարգ ու կանոնի, ամենայն իշխանության եւ ամենայն վիճակի (հիերարխիական) զվարթ հարաբերականությունը: Պսակադրման մեջ արդեն բովանդակվում է գալիք պսակազերծման գաղափարը, այն ի սկզբանե ամբիվալենտական է: Եվ պսակադրվում է իսկական արքայի հակոտնյան` ստրուկը կամ խեղկատակը, եւ սրանով ասես թե բացվում եւ լուսաբանվում է շրջված կառնավալային աշխարհը: Պսակադրման արարողության մեջ եւ հենց ծիսակատարության բոլոր պահերն են, եւ իշխանության սիմվոլները, որոնք տրվում են պսակադրվողին, եւ հագուստը, որով նա հանդերձավորվում է, դառնում են ամբիվալենտական, զվարթ հարաբերականության երանգ են ձեռք բերում, դառնում են համարյա բուտաֆորային (բայց դա ծիսական բուտաֆորիա է), դրանց սիմվոլիկ նշանակությունը երկպլան է դառնում, ինչպես իշխանության իրական սիմվոլները, այսինքն` արտակառնավալային աշխարհում, դրանք միապլանային են, բացարձակ են, ծանր եւ միաձույլ-լուրջ: Ընդմեջ պսակադրման, ի սկզբանե թափանցանշմարվում է պսակազերծումը: Եվ այդպիսին են բոլոր կառնավալային սիմվոլները, դրանք միշտ իրենց մեջ ներառում են ժխտման հեռանկարը մահվան կամ` ընդհակառակը: Ծնունդը հղի է մահվամբ, մահը` նոր ծնունդով:

Պսակազերծման ծեսն ասես եզրափակում է պսակադրումը եւ դրանից անբաժանելի է (կրկնում եմ` դա երկմիասնական ծես է): Եվ ընդմեջ դրա թափանցանշմարվում է նոր պսակադրումը: Կառնավալը տոնում է հենց հերթափոխությունը, հենց փոփոխման ընթացքը, այլ ոչ թե այն, ինչ հատկապես փոխվում է: Կառնավալն, այսպես ասած, գործառնական է, այլ ոչ թե սուբստանցիոնալ: Այն ոչինչ չի բացարձակեցնում, այլ ազդարարում է ամենայն ինչի զվարթ հարաբերականությունը: Պսակազերծման ծիսակատարության արարողակարգը հակադիր է պսակադրման ծիսակատարությանը, պսակազերծվածից հանում են նրա արքայական հանդերձանքները, հանում են պսակը, խլում են իշխանության մյուս սիմվոլները, ծանակում եւ ծեծում են: Այդ պսակազերծման արարողակարգի բոլոր սիմվոլիկ պահերը ստանում են երկրորդ դրական պլանը, դա ոչ թե մերկ բացարձակ ժխտումն ու ոչնչացումն է (բացարձակ ժխտում, ինչպես եւ բացարձակ հաստատում, կառնավալը չի ճանաչում): Ավելին, հենց պսակազերծման ծիսակատարության մեջ հատկապես վառ էր հանդես գալիս փոփոխությունների եւ նորոգումների կառնավալային պաթոսը, հիմնարար մահվան կերպարը: Այդ պատճառով պսակազերծման ծեսն ամենից հաճախ էր փոխադրվում գրականության մեջ: Բայց, կրկնում ենք, պսակադրում-պսակազերծումն անբաժանելի են, դրանք երկմիասնական են եւ անցնում են մեկը մյուսի մեջ, բացարձակ բաժանման ժամանակ դրանց կառնավալային իմաստը լիովին կորչում է:

Պսակադրում-պսակազերծման կառնավալային գործողությունը ներթափանցված է, իհարկե, կառնավալային կատեգորիաներով (կառնավալային աշխարհի տրամաբանությամբ), ազատ ընտանեվարի շփմամբ (դա շատ կտրուկ դրսեւորվում է պսակազերծման մեջ), կառնավալային մեզալյանսներով (ստրուկ-արքա), գռեհկացմամբ (բարձրագույն իշխանության սիմվոլներով խաղը) եւ այլն:

Մենք այստեղ կանգ չենք առնի պսակադրման-պսակազերծման ծեսի մանրամասների (թեեւ դրանք շատ հետաքրքիր են) եւ դրա զանազան այլացումների վրա, կառնավալային տիպի տարբեր դարաշրջաններով եւ տարբեր տոնակատարություններով: Չենք վերլուծի նաեւ կառնավալի զանազան կողմնակի ծիսակատարություները, այնպիսիք, օրինակ, ինչպիսին են վերազգեստավորումները, այսինքն` կառնավալային հանդերձափոխությունները, կենսական իրավիճակներն ու ճակատագրերի փոփոխությունները, կառնավալային խաբեությունները, անարյուն կառնավալային պատերազմները, խոսքային փոխադարձ հայհոյանքները, նվերափոխանակումը (առատությունը` որպես կառնավալային ուտոպիայի պահ) եւ այլն: Բոլոր ադ ծեսերը նույնպես փոխադրվել էին գրականություն, սիմվոլիկ խորություն եւ ամբիվալենտականություն հաղորդելով համապատասխան սյուժեներին եւ սյուժետային իրավիճակներին կամ զվարթ հարաբերականություն եւ կառնավալային թեթեւություն եւ փոփոխությունների արագություն:

Դե, իհարկե, գրական-գեղարվեստական մտածողության վրա բացառիկ մեծ ազդեցություն է ունեցել պսակադրման-պսակազերծման ծեսը: Այն որոշեց գեղարվեստական կերպարների եւ ամբողջական ստեղծագործությունների հատուկ պսակազերծող տեսակը, ընդ որում, պսակազերծումն այստեղ էապես ամբիվալենտական եւ երկպլանային էր: Իսկ եթե կառնավալային ամբիվալենտականությունը խամրում էր պսակազերծման պատկերներում, ապա դրանք այլասերվում էին առ բարոյական կամ սոցիալ-քաղաքական բնույթի ժխտական մերկացում, դառնում էին միապլանային, կորցնում էին իրենց գեղարվեստական բնույթը, վերածվելով մերկ հրապարակախոսության:

Անհրաժեշտ է դեռ հատուկ շոշափել կառնավալային կերպարների ամբիվալենտական բնույթը: Կառնավալի բոլոր կերպարները երկմիաձույլ են, դրանք իրենց մեջ միավորում են հարափոխության եւ ճգնաժամի երկու բեւեռները` ծնունդն ու մահը (հղի մահվան կերպարը), օրհնանքն ու անեծքը (օրհներգող կառնավալային նզովքները մահվան եւ վերածննդի միաժամանակյա ցանկությամբ), գովքն ու լուտանքը, պատանությունն ու ծերությունը, վերեւն ու ներքեւը, դեմքն ու հետույքը, հիմարությունն ու իմաստությունը: Կառնավալային մտածողության համար շատ բնութագրական են զույգ կերպարները, ընտրված ըստ հակադրության (բարձրահասակը-ցածրահասակը, գերը-նիհարը, եւ այլն) եւ ըստ նմանության (կրկնակ-զույգերը): Բնութագրական է նաեւ իրերի գործածումն ընդհակառակը` հագուստը շրջված (կամ հակառակ) հագնելը, անդրավարտիքը գլխի վրա, գլխածածկի փոխարեն` ամանեղեն, տնային կահ-կարասիի օգտագործումը` որպես զենք, եւ այլն: Դա կառնավալային արտառոցության կատեգորիայի դրսեւորում է, սովորականի եւ համընդհանուր ընդունվածի խախտման, կյանք, որ իր սովորական շավղից դուրս է սայթաքել:

Խորապես ամբիվալենտական է կառնավալում կրակի կերպարը: Դա կրակ է, որ միաժամանակ վերացնում եւ նորոգում է աշխարհը: Եվրոպական կառնավալներում համարյա միշտ հանդես էր գալիս հատուկ մի շինվածք (սովորաբար` տարատեսակ կառնավալային հնոտիքով լեցուն սայլ), որ «դժոխք» էր կոչվում, կառնավալի վերջում այդ «դժոխքը» հանդիսավոր այրվում էր (երբեմն կառնավալային «դժոխքը» ամբիվալենտականորեն զուգակցվում էր առատության եղջյուրին): Բնութագրական է հռոմեական կառնավալի moccoli ծեսը` կառնավալի յուրաքանչյուր մասնակից վառված մոմ էր տանում («թերայրուք»), ընդ որում, յուրաքանչյուրը ջանում էր մարել մյուսի մոմը` «Sia ammazzato» («Մահ քեզ») բացականչությամբ: Հռոմեական կառնավալի իր հանրահայտ նկարագրության մեջ («Իտալական ճամփորդությունում») Գյոթեն, որ փորձում էր կառնավալային կրակրների ներքո բացահայտել դրանց խորունկ իմաստը, մեջբերում է խորապես սիմվոլիկ մի տեսարան` «moccali»-ի ժամանակ տղան մարում է իր հոր մոմն ուրախ կառնավալային բացականչությամբ. «Sia ammazzato il signore Padre» (այսինքն` «Մահ քեզ, սենյոր Հայր»):

Խորապես ամբիվալենտական է եւ հենց կառնավալային ծիծաղը: Գենետիկորեն այն կապված է ծիսական ծիծաղի հինավուրց ձեւերի հետ: Ծիսական ծիծաղն ուղղված էր բարձրագույնին` պախարակում եւ ծանակում էին արեւը (բարձրագույն աստծուն), մյուս աստվածներին, բարձրագույն երկրային իշխանությունը, որպեսզի ստիպի դրանց նորոգվել: Ծիսական ծիծաղի բոլոր ձեւերը կապված էին մահվան եւ վերածննդի հետ, արտադրողական գործողության, արտադրողական ուժի սիմվոլների հետ: Ծիսական ծիծաղը հակազդում էր արեւի կյանքում ճգնաժամերին (արեւադարձերին), ճգնաժամերը աստվածության կյանքում, աշխարհի ու մարդու կյանքում (թաղման ծիծաղը): Դրանում միաձուլվում էին ծանակումն ու ցնծությունը:

Ծիծաղի այդ հինավուրց ծիսական ուղղվածությունն առ բարձրագույնը (աստվածությունն ու իշխանությունը), որոշեց ծիծաղի արտոնություններն անտիկ շրջանում եւ միջնադարում: Ծիծաղի ձեւում շատ բան էր թույլատրվում, որ անթույլատրելի էր լրջության ձեւում: Միջնադարում ծիծաղի օրինացված ազատության քողի տակ հնարավոր էր «parodia sacra»-ն, այսինքն` սրբազան տեքստերի եւ ծեսերի ծաղրերգությունը:

Կառնավալային ծիծաղը նույնպես ուղղված է առ բարձրագույնը` իշխանությունների եւ ճշմարտությունների փոփոխությունը, աշխարհակարգերի փոփոխությունը: Ծիծաղն ընդգրկում է փոփոխման երկու բեւեռները, վերաբերում է հենց փոփոխման ընթացքին, հենց ճգնաժամին: Կառնավալային ծիծաղի գործողության մեջ զուգակցվում են մահն ու վերածնունդը, ժխտումը (ծանակումը) եւ հաստատումը (ցնծագին ծիծաղը): Դա խորապես աշխարհահայեցական եւ համակողմանի ծիծաղ է: Այդպիսին է ամբիվալենտական կառնավալային ծիծաղի յուրահատկությունը:

Ծիծաղի հետ կապված մի հարց եւս շոշափենք` ծաղրերգության կառնավալային բնույթը: Ծաղրերգությունը, ինչպես մենք արդեն նշել ենք, «Մենիպեոսյան երգիծանքի», եւ, ընդհանրապես, բոլոր կառնավալիզացված ժանրերի անխզելի տարրն է: Մաքուր ժանրերին (էպոպեային ողբերգությանը) ծաղրերգությունն օրգանապես խորթ է, իսկ կառնավալիզացված ժանրերին այն, ընդհակառակը, օրգանապես ներհատուկ է: Անտիկ շրջանում ծաղրերգությունն անխզելիորեն կապված է կառնավալային աշխարհազգացողությանը:

Ծաղրերգությունը` դա պսակազերծող կրկնակի ստեղծումն է, դա միեւնույն «շրջված աշխարհն է»: Այդ պատճառով ծաղրերգությունը ամբիվալենտական է: Անտիկ աշխարհը, ըստ էության, ծաղրերգում էր ամեն ինչ` երգիծական դրաման, օրինակ. նախապես դրան նախորդող որբերգական եռերգության ծաղրերգական ծիծաղային տեսանկյունն էր: Ծաղրերգությունն այստեղ, իհարկե, ծաղրերգվողի մերկ ժխտումը չէր: Ամեն ինչ ունի իր ծաղրերգությունը, այսինքն` իր ծիծաղային տեսանկյունը, քանզի ամեն ինչ վերածնվում եւ նորոգվում է մահվան միջոցով: Հռոմում ծաղրերգությունը պարտադիր պահն էր եւ թաղման, այնպես էլ` եւ հաղթական ծիծաղի, եւ այս, եւ թե մյուսը, իհարկե, կառնավալային տեսակի ծեսեր էին: Կառնավալում ծաղրերգելը շատ ու շատ էր կիրառվում, տարակերպ ձեւեր ու աստիճաններ, տարբեր կերպարներ ուներ (օրինակ, տարբեր տեսակի կառնավալային զույգերը տարբեր կերպ եւ զանազան տեսանկյունների ներքո են միմյանց ծաղրերգում), դա ասես ծուռ հայելիների մի ողջ համակարգ էր` երկարացնող, փոքրացնող, տարբեր ուղղություններով եւ տարբեր աստիճանի ծռող:

Ծաղրերգող կրկնակները բավական տարածված երեւույթ դարձան կառնավալիզացված գրականության մեջ: Հատկապես վառ է դա արտահայտված Դոստոեւսկու մոտ, նրա վեպերի առաջատար հերոսներից համարյա յուրաքանչյուրը մի քանի կրկնակ ունի, տարակերպ նրան ծաղրերգող` Ռասկոլնիկովի համար` Սվիդրիգայլովը, Լուժինը, Լեբեզյատնիկովը, Ստավրոգինի համար` Պյոտր Վերխովենսկին, Շատովը, Կիրիլովը, Իվան Կարամազովի համար` Սմերդյակովը, սատանան, Ռակիտինը: Նրանցից յուրաքանչյուրում (այսինքն` կրկնակներից) հերոսը մահանում է (այսինքն ժխտվում է), որպեսզի նորոգվի (այսինքն` մաքրվի եւ ինքն իրենից բարձր կանգնի):

Նոր ժամանակի նեղձեւային գրական ծաղրերգության մեջ կապը կառնավալային աշխարհազգացողության հետ համարյա թե կտրվում է: Բայց Վերածննդի շրջանի ծաղրերգություններում (Էրազմի, Ռաբլեի եւ այլոց մոտ), կառնավալային կրակը դեռ բորբոք է` ծաղրերգությունն ամբիվալենտական էր եւ զգում էր իր կապը մահ-նորոգման հետ: Այդ պատճառով ծաղրերգության ծոցում եւ կարող էր ծնվել համաշխարհային գրականության մեծագույն եւ միաժամանակ ամենակառնավալային վեպերից մեկը` Սերվանտեսի «Դոն Կիխոտը»: Դոստոեւսկին այսպես էր գնահատում այդ վեպը` «Ողջ աշխարհում այս ստեղծագործությունից ավելի խորը եւ ուժեղը չկա: Սա դեռ մարդկային մտքի վերջին եւ մեծագույն խոսքն է, սա ամենադառն հեգնանքն է, որը միայն կարող էր մարդն արտահայտել, եւ եթե երկիրը վերանար եւ հարցնեին անտեղ, ինչ-որ տեղ մարդկանց. «դե ինչ, արդյո՞ք հասկացաք կյանքը երկրի երեսին եւ ի՞նչ եզրակացության եկաք»,- ապա մարդ կարող էր տալ Դոն Կիխոտը. «Ահա իմ եզրահանգումը կյանքի մասին, կարո՞ղ եք դուք դրա համար ինձ դատել»:

Բնութագրական է, որ «Դոն Կիխոտի» այդ գնահատականը Դոստոեւսկին կառուցում է տիպական «Երկխոսություն շեմին»-ի ձեւով:

Ի ամփոփում մեր կառնավալի վերլուծության (գրականության կառնավալիզացիայի տեսանկյան ներքո). մի քանի խոսք կառնավալային հրապարակի մասին:

Կառնավալային գործողությունների հիմնական ասպարեզ էր ծառայում դրան կից փողոցներով հրապարակը: Ճիշտ է, կառնավալը գնում էր եւ տներ, այն սահմանափակված էր, ըստ էության, միայն ժամանակի մեջ, այլ ոչ թե տարածության, այն չգիտի բեմահարթակ եւ բեմեզր: Սակայն կենտրոնական ասպարեզը կարող էր լինել հրապարակը, քանզի կառնավալն, ըստ իր գաղափարի, համաժողովրդական եւ համապարփակ է, ընտանեվարի շփմանը պիտի հաղորդակից լինեն բոլորը: Հրապարակը համաժողովրդականության սիմվոլն էր: Կառնավալային հրապարակը, կառնավալային գործողությունների հրապարակը, լրացուցիչ, այն ընդլայնող եւ խորացնող սիմվոլիկ երանգ ձեռք բերեց: Կառնավալիզացված գրականության մեջ հրապարակը, որպես սուժետային գործողության վայր, դառնում է երկպլանային եւ ամբիվալենտական, իրական հրապարակի միջից կարծես թե նշուլաթափանցում է ազատ ընտանեվարի շփման եւ համաժողովրդական պսակադրման եւ պսակազերծման կառնավալային հրապարակը: Եվ այլ գործողության վայրերը (իհարկե, սյուժետաբար եւ իրապես պատճառաբանված), եթե, իհարկե, դրանք կարող են լինել տարատեսակ մարդանց հանդիպման եւ շփման վայրեր` փողոցները, պանդոկները, բաղնիքները, նավատախտակամածները եւ այլն, ստանում են լրացուցիչ կառնավալա-հրապարակային իմաստավորում (դրանց պատկերման ողջ նատուրալիստականությամբ հանդերձ, համապարփակ կառնավալային սիմվոլիկան ոչ մի նատուրալիզմից չի վախենում):

Կառնավալային տիպի տոնախմբությունները վիթխարի տեղ էին գրավում անտիկ շրջանի լայնարձակ ժողովրդական զանգվածների կյանքում, եւ հունական, եւ, հատկապես, հռոմեական կյանքում, ուր կառնավալային տիպի կենտրոնական (բայց ոչ միակ) տոնախմբությունն էին` սատուրնալիաները: Ոչ պակաս (իսկ գուցե թե, եւ ավելի մեծ) նշանակություն ունեին այդ տոները եւ միջնադարյան Եվրոպայում, եւ Վերածննդի դարաշրջանում, ընդ որում, այստեղ դրանք մասամբ եւ հռոմեական սատուրնալիաների անմիջական կենդանի շարունակությունն էին: Ժողովրդական կառնավալային մշակույթի ոլորտում անտիկ շրջանի եւ միջնադարի միջեւ ավանդույթի եւ ոչ մի խախտում չկար: Կառնավալային տեսակի տոնակատարությունները, դրանց զարգացման բոլոր դարաշրջաններում, ահռելի, մինչեւ այժմ դեռ բավականաչափ չգնահատված եւ չուսումնասիրված ազդեցություն են գործել ողջ մշակույթի զարգացման վրա, այդ թվում եւ` գրականության, որի որոշ ուղղություններն ու ժանրերը ենթարկվում էին հատկապես զորեղ կառնավալիզացման: Անտիկ դարաշրջանում հատկապես ուժգին կառնավալիզացիայի ենթարկվեց հինավուրց ատտիկական կատակերգությունը եւ լրջա-ծիծաղայինի ողջ ոլորտը: Հռոմում երգիծանքի բոլոր տարատեսակությունները եւ էպիգրամները նույնիսկ կազմակերպչորեն կապված էին սատուրնալիաների հետ, գրվում էին սատուրնալիաների համար կամ, համենայն դեպս, ստեղծվում էին այդ տոնի օրինականացված կառնավալային ազատությունների քողի ներքո (օրինակ, Մարցիալուսի ողջ ստեղծագործությունն անմիջականորեն կապված է սատուրնալիաների հետ):

Շարունակելի