«Փողոցներից երկուսը, իրար բերան թքելուց, վթարի էին ենթարկվել: Օպերայի շենքն էլ դրանց հատույթում հայտնվելով` իր խղճուկ տեղն էր փորձում ճշտել: Նախանցյալ տարի օրական վեցից ութ ժամ ինտերնետում էի թափառում: Ձմեռ էր: Մի առիթով ասել եմ, որ ձմռանն իմ տունը անորոշ տեղում, երեւի` ինտերնետում է: Քաղաքիս անսպասելի փախուստները ստիպում էին չճանաչված դեմքեր փնտրել, թեեւ այդ դեմքերը հաճախ առանց դիմագծերի էին: «Հարաբերական տեսությունից» հետո մարդկության ամենամեծ հայտնագործությունը Վիրտուալ իրականությունն է: Ինտերնետը հեքիաթի ու իրականության խառնուրդն է, մի բան, որը հեքիաթ չես համարի, քանի որ հեքիաթ է, ոչ էլ իրականություն կանվանես, որովհետեւ իրականություն է»:
Սա մեջբերում է գրող, էսսեիստ, դրամատուրգ, Երեւանի Հ. Ղափլանյանի անվան դրամատիկական թատրոնի դերասան Հովհաննես Թեքեգյոզյանի «Փախչող քաղաքը» գրքից, որը լույս կտեսնի մինչեւ մայիսի 10-ը: «Փախչող քաղաքը» գիրքը վիրտուալ կինովիպակ ժանրից է, քանի որ ստեղծագործության մեջ միֆական հիմք ունեցող վեպի սերտորեն համաձուլվածք կա: Մեր գրական կյանքում թեեւ վիրտուալ կինովիպակն անսովոր ժանր է` այդուհանդերձ, այս «տարածքում» ժամանակի շարժումը, իրադարձությունների աշխարհըմբռնումն ու ելակետային արժեքը զարգացնում են ոչ միայն գրական նյութը, այլեւ ճշգրտությամբ արտացոլում են իրականության խառնաշփոթ հույզերը: «Փախչող քաղաքը» գրքում առկա են ժամանակակից արձակի տենդենցները` հոգեբանական հարցազրույցի, հաղորդագրությունների կտորներ, իսկ վերջինը ժամանակակից վիպագրության մեջ բավականին տարածված մոտեցում է: Գործը բաղկացած է երկու մասից. առաջին մասն ամբողջովին կառուցված է անիմացիոն եւ միստիկ, կիսասյուրռեալիստամոգական ռեալիզմի սկզբունքներով, քանի որ հերոսը մուլտիպլիկատոր է: Երկրորդ մասը «drive end sexs»-ն է` ռոք երաժշտություն, պոստմոդեռնիստական աղերսներ, եւ այլն: Ստեղծագործությունն, այդուհանդերձ, սյուժետային բոլոր գծերով բացահայտվում է: «Փախչող քաղաքը» վիրտուալ կինովիպակն ամբողջովին արտացոլում է մեր իրականությունը: Բացի այս կինովիպակից, Հովհ. Թեքեգյոզյանը նաեւ մի շարք էսսեների հեղինակ է, որոնց միջոցով թատերարվեստի առանձնահատկությունների մասին հետաքրքիր բացահայտումներ է արել: Նշենք նաեւ, որ Հովհ. Թեքեգյոզյանը հունիսի 5-14-ը մասնակցելու է Մոլդովայում կայանալիք չեխովյան փառատոնին, որտեղ ԱՊՀ յուրաքանչյուր երկրից մեկ երիտասարդ դրամատուրգի ստեղծագործություն են ընտրել` անթոլոգիայում տպագրելու համար: Նրա «Մետաստազ» պիեսը ռուսերեն լեզվով նույնպես կտպագրվի անթոլոգիայում:
– «Փախչող քաղաքը» գրել եմ 2007թ., տպագրվում է հայկական առաջին գրական գործակալության միջոցով եւ «Անտարես» հրատարակչության ջանքերով: Հինգ տարի առաջ գրված ստեղծագործությունը եւս մեկ անգամ վերընթերցելով` հասկացա, որ «Փախչող քաղաքի» մեջ կան բավականին հետաքրքիր գուշակություններ այսօրվա իրականության մասին: Դեռ 2007թ. հասարակության մեջ արտաքուստ ամեն ինչ խաղաղ էր, բայց, ըստ էության` 2007-ից մեր քաղաքը սկսեց փախչել: Երեւանն էն քաղաքային տարածքն է, որտեղ մարդը կարող է Աբովյան փողոցի շենքից դուրս գալ եւ հայտնվել Ծիծեռնակաբերդում, կամ հակառակը` Նորքի Զանգվածից դուրս գալ եւ հայտնվել Վահագնի թաղամասում: Այսինքն` քաղաքը ութոտնուկի նման մշտապես պտտվում է, փողոցների տեղերն ու դիրքերը հաճախ փոխվում են: Քաղաքում ապրելը որքան վտանգավոր` նույնքան էլ հետաքրքիր է: Եվ մարդիկ են փախչում քաղաքից, եւ հատկապես քաղաքն է փախչում մարդկանցից: «Փախչող քաղաքն» արտահայտում է հասարակության, քաղաքի, քաղաքացու եւ անհատի օտարացումը:
– Մեր օրերում գրականության մեջ հորինվածքը, երեւակայական, հիմնականում «ճոռոմ» պաթետիկ միտքը սպառել է իրեն: Ավագ սերնդի գրողները ռեալիզացնում են հիմնականում հորինվածքը` մատուցելով որպես գրական նյութ, որը վերածվելով ապրանքի` գրքի, հետո գրախանութներում տարիների փոշու մեջ խամրում է: Այսօրվա իրականության դինամիկ իրադարձությունները, մարդկային ճակատագրերը, չգիտես ինչու, գրականության ֆունկցիոնալ նյութ չեն դառնում: «Փախչող քաղաքը» ավագ սերնդի գրական պատկերացումներին դիմադրության մարտահրավեր է նետելու:
– Գրականության մեջ իմ 15-ամյա գործունեությունը հանգեցրեց նրան, որ գրական այդ «ընտանիքի» հետ որեւէ կապ չունենամ: Որեւէ «խմբակի» մեջ չեմ մտնում, ինձ ոչ ոք չի սովորեցնում, թե ես ինչպես պետք է գրեմ կամ ինչ պետք է գրեմ, իմ գործերը գաղափարական հետեւանքներ չեն ունենում: Ավագ սերնդից կան գրողներ, որոնց շատ հարգում եմ, եւ իրենց ստեղծագործություններն իմ ներսում ծիլեր ունեն: Երբ գիրքը տպագրվում էր` ինձ առաջարկեցին դիմել որեւէ գրողի, որ գրքի մասին խոսք ասի. Ես կտրականապես մերժեցի, որովհետեւ նախ` այդ ֆորմատը չեմ սիրում, բացի դա` իմ ու իրենց ստեղծագործությունները շատ հեռու են իրարից: Հարցը լավին ու վատին չի վերաբերում, պարզապես ես չեմ ցանկանում, որպեսզի իմ ստեղծագործություններում հայտնվեն բոլորովին ուրիշ օպերայից շեշտեր: Որեւէ մեկի կարծիքն ինձ հետաքրքիր է, բայց այն չի կարող ազդեցություն ունենալ իմ եւ մանավանդ` իմ ստեղծագործության վրա: Ես ամբողջովին ձերբազատված եմ Գրողների միության, գրականագիտական, գրական խմբակներից, որոնք ծնվում ու մեռնում են, որովհետեւ նյութին չեն տիրապետում եւ չգիտեն նույնիսկ գրական ուղղությունները: Երեւակայությունը, հորինվածքը որպես գրական նյութ` միանշանակ սպառվել է: «Ինքնաթիռ թատրոն» էսսեում փորձել եմ ներկայացնել իմ դիտարկումը, թե ուր է գնում ժամանակակից արվեստը: Ժամանակակից արվեստն ինձ համար վավերագրությունն է, ես չեմ հորինում ոչ մի բան: Կարող է` իմ դիտանկյունն է անսովոր: Ինձ համար սուտը, կեղծիքը զարհուրելի բան է: Ես ինձ վատ եմ զգում միայն մի դեպքում, երբ իմ ներքին բնազդը զգում է մի բան, իսկ արտաքին աշխարհը փորձում է ինձ համոզել մեկ ուրիշ բան: Այդ դեպքում կոնֆլիկտ է առաջանում: Ես ստից հիվանդանում եմ, մանավանդ գրականության մեջ:
– Լինելով թատրոնի դերասան` Ձեր էսսեներում բացահայտում եք թատերական արվեստի առանձնահատկությունները, մինչեւ անգամ կուլիսային գաղտնիքներ, մարդկային հարաբերություններ, որոնք ընթերցողի մոտ ինչ-որ չափով ոչնչացնում են դերասանին որպես լեգենդ ընկալելու միֆը: Դրանք որքան համարձակ են, նույնքան էլ` խնդրահարույց: Էսսեներում որպես ասվածի հիմնավորում` ներկայացնում եք փաստագրություն, վավերագրություն կոնկրետ մարդկանց հետ կատարված միջադեպերի նկարագրությամբ:
– Իմ էսսեագրության փորձերը թատրոնի մարդու հոգեբանության մասին է, որը մարդկային անտրոպոլոգիական բոլորովին ուրիշ տիպ է: Որքան էլ անհատականությունները տարբեր լինեն` նրանք շատ թելերով կապվում են նույն զգացողություններին, արատներին եւ բարերար զգացմունքներին: Թատրոնի մարդը` դերասանը` որպես անտրոպոլոգիական տիպ, բացարձակ ուսումնասիրված չէ: Որպեսզի էսսեները հիմնազուրկ չլինեն` ես փորձում եմ վավերագրական հստակ տվյալներով, հաճախ` նույնիսկ անուններով հիմնավորել վերլուծությունը: Երբ տպագրվեց «Երկսեռ թատրոն» վերնագրով էսսեների իմ գիրքը` որոշ մարդիկ շատ վիրավորված էին: Մեծամտություն չհամարեք, բայց ես ինձ մի քիչ Էսքիլեսի դերում էի զգում, ով հայտնաբերել էր էլիսեւսյան միստերիոնները եւ այդ քրմական, կրոնական գաղտնի արարողությունը բերել հասարակության սեփականությունն էր դարձրել: Կան բաներ, որոնք մարդիկ զգում են, բայց չեն արտահայտում, բայց քանի որ ես գրող եմ ու մի քիչ էլ դերասան` իմ դերասանական զգացողությունները կարողացել եմ արտահայտել գրելով:
– «Հանճարը որպես փալաս» էսսեում ասում եք, որ թատրոնն արվեստի միակ տեսակն է, որտեղ հնի ու նորի մասին խոսակցությունները նմանվում են հատակի ջնջոցից գիշերային շքեղ հագուստ կարելու անիմաստ փորձի: Թատերական հանճարին նույնացնում եք փալասի հետ, ով արագորեն սպառվում եւ նույն այդ սպառվածության վախից «թատրոնի» վերմակը քաշում է իր վրա` դժբախտացնելով արվեստագետների մի քանի սերունդ:
– Դերասանի մասնագիտությունն ամենաբարդագույնն է աշխարհում, բայց, ցավոք, շատ դեպքերում այդ մասնագիտությանը չեն հասնում, իսկ դերասանի մասնագիտության արատներին փայլուն ձեւով կարողանում են տիրապետել: Ինձ համար շատ կարեւոր է, երբ մտավորականը, արվեստագետը կարողանում է ճիշտ ժամանակին հրաժարվել ստեղծագործելուց: Մտավորական են մնում նրանք, ովքեր կարողանում են հրաժարվել: Ստեղծագործությունները հաճախ գոռում, աղաղակում են այն մասին, որ հեղինակը կամ այդ մարդը տվյալ գործով չպիտի զբաղվի: Թատրոնի մասին մոտ 20 էսսե գրելուց հետո` գրեցի «Հանճարը` որպես փալաս» էսսեն, որը լիովին աղաղակում էր, որ ես այլեւս չպետք է գրեմ էսսե, ու հասկացա, որ այդ ժանրից պետք է հեռանամ: Ինչպես որ երկու տարի առաջ անձնական եւ հասարակական խնդիրներն ինձ ստիպեցին հեռանալ գեղարվեստական արձակից: Դերասանի մասնագիտությունն ավելի նեղ է, քան գրողինը, որովհետեւ, ի վերջո, մեկ տարում ես սկսեցի կինոդրամատուրգիական գործեր գրել, ինչը բոլորովին ուրիշ ժանր է: Գրականությունը մանեւրելու հնարավորություններ է տալիս: Եթե չես գրում պատմվածք` կարող ես գրել էսսե, եթե, իհարկե, քո ներսում կա այդ տեքստը, որովհետեւ որպես գրող` ինձ համար առաջին հերթին կարեւոր է իմ ներսի տեքստը դուրս հանել ու շպրտել ընթերցողի «ջանին»: Գրեցի կինոգիտական, թատերագիտական հոդվածներ ու ձախողվեցի, ինչը շատ լավ, փայլուն բան էր: Դերասանի մասնագիտությունը չունի մանեւրելու հնարավորություններ, դրա համար ինքը շատ դժվար է հրաժարվում, բայց եթե այնքան մեծ է գտնվում, որ հրաժարվում է` արվեստը հետ բերելու շանսեր ունենում է: Չհրաժարվելու դեպքում մեկընդմիշտ է կորցնում մասնագիտությունը: Ինչ վերաբերում է հանճարին, ապա «Ինքնաթիռ թատրոնում» էսսեում ասում եմ, որ առաջին հայ արվեստագետն եմ, ով աղաղակում է իր ոչ տաղանդավոր լինելու մասին: Ժամանակակից արվեստը չի ընդունում «շնորհքով», «հանճարեղ», «տաղանդավոր» էպիտետները: Ո՞վ է որոշողը: Եթե ես ասում եմ` Լեոնարդոն հանճար է, ուրեմն` ես ո՞վ եմ, հանճարից բա՞րձր եմ… Եթե ես ինձ իրավունք եմ վերապահում մեկին համարել հանճարեղ, ուրեմն` ես պետք է առնվազն իրենից հանճարեղ լինեմ: Վերեւից նայել` որոշել, գնահատական տալ, թե ով է տաղանդավոր, ով` հանճար: Ժամանակակից արվեստը ժխտում է բոլոր այդ էպիտետները: Ռոմանտիկները կարող են լինել հանճարեղ` Բայրոնը, Շիլլերը, վերիստ (ռեալիստական ուղղվածություն.- Լ.Ս.) կոմպոզիտորները տաղանդավոր են, բայց ժամանակակից արվեստը չի կարող էպիտետներ ունենալ: Ես գրել եմ «Հանճարը որպես փալաս», որովհետեւ առավելեւս թատրոնում այդ հանճարեղության մարմաջն ինձ համար ծիծաղելի է: Թատրոնը լավագույն դեպքում կարող է գնալ ժամանակի հետ: Մեր իմացած ստերեոտիպով հանճարը նա է, ով իր ժամանակից առաջ է անցնում, իսկ այդ վարկածը թատրոնում բացառվում է: Մեզ մոտ հանճարի պիտակով հաճախ «սղցնում են» ոչ հանճար դեմքերի, որոնք խեղաթյուրում են մի ամբողջ դարաշրջան: Դա շատ վտանգավոր բան է, որովհետեւ մարդկային էությունը, մանավանդ արվեստի մեջ` խցկվելու ընդունակություն ունի:
– Այս դարաշրջանի կարեւոր հատկանիշներից մեկը համարում եք խոշոր պլանը, քանի որ Ձեր բնորոշմամբ` տպավորություն է, կարծես իրադարձությունները ափիդ մեջ են կատարվում:
– Իհարկե, պակաս կարեւոր չէ նաեւ մասնակցությունը: Յուրաքանչյուր ոք, ասես, մասնակցում է կատարվող միջադեպին` միաժամանակ մնալով առկախված: Այլ կերպ ասած` ամեն շարժում, գործողություն, ամենայն մանրամասնությամբ խոշոր պլանով կպնում է քեզ եւ միաժամանակ` վիրտուալ դաշտից գրեթե երբեք դուրս չի գալիս: Սա ցավի յուրօրինակ գլոբալիզացիա է, որը ծավալվում է հարեւան կամ հեռավոր երկրում, բակում, փողոցում եւ բոլոր անցքերից ու հնարավոր ինֆորմացիոն միջոցներով քո տուն է մտնում: Մենք խոշոր պլանով տեսնում ենք Եգիպտոսի դեպքերը, ու գենետիկ մեր կոդի միջամտությամբ այն կպնում է մեզ: Վավերագրության խոշոր պլանը համամարդկային կոդերի վրա ազդելու տենդենց է առաջացնում: Գուցե Հայաստանում այդ ուղղությամբ դեպքերն ավելի շուտ էին զարգացել, բայց Եգիպտոսի դեպքերն անուղղակիորեն ազդեցին Հայաստանում քաղաքացու ձեւավորման գործընթացի վրա: Դա ցավի գլոբալիզացիան է, որը մենք տեսնում ենք խոշոր պլանով:
– Խոշոր պլանի խողովակներից մեկն էլ հեռուստատեսությունն է, որը սողոսկում է յուրաքանչյուրիս տուն` իր հետ բերելով մասսայական «հռչակված» աղբը:
– Մեր «փառահեղ» հեռուստաընկերությունների ջանքերով հստակ ուրվագծվում է, ավելի ճիշտ` «զըռ» երեւում է մշակութային օլիգարխությունը, որի հիմնական լոզունգը` «շոու-բիզնեսից բացի` ուրիշ ոչինչ» երեւույթն է: Սա ծանր հետեւանքներ է ունենալու: Մեզ մատուցում են հնարավորինս իջեցված մակարդակի արտադրանք: Դեգրադացված սերիալներն անգամ բրազիլական սերիալների պատճենահանումը չեն: Վերջերս մեկը խոսում էր հեռուստանովելի մասին, ինչը կատարյալ անգրագիտություն էր, որովհետեւ նովելը սերիալի հետ կապ չունի: Էս անգրագիտության շնորհիվ ստեղծվել է մի դաշտ, որտեղ շունը տիրոջը չի ճանաչում: Դերասանի մասնագիտությունը սերիալներում դարձնում են փալաս: Անցյալ տարի եկավ մի պահ` ես հասկացա, որ շնորհիվ հայկական սերիալների` ես կորցնում եմ իմ բոլոր մտերիմ ընկերներին, որովհետեւ հայկական սերիալը նրանց ոչնչացնում է: Սերիալը մարդակործան, դերասանակործան գործընթաց է կատարում` դերասանին զրկում է բոլոր որակներից: Արդյունքում` դերասանը հոգեբանական խնդիրներ է ունենում: Նա փառքը շփոթում է մատնացույց լինելու հետ, կորցնում է իր տեսակն ու անունը, որովհետեւ հայկական սերիալում միայն «զըռալու» եւ մուննաթ գալու տեսակ կա:
– «Թատրոնի նյութափոխանակությունը» էսսեում անդրադարձել եք հետաքրքիր երեւույթի` ծափահարության մշակույթին, որտեղ հիմնավորում եք ծափահարության որակի փոփոխության, այլասերման միտումը:
– Անտիկ աշխարհում ծափահարում էին, որպեսզի դերասանին այդ վիճակից` կերպարից դուրս բերեին: Այսինքն, որպեսզի դերասանը կարողանար հետ գալ, չմեռնել, բայց հետագայում ծափը վերածվեց գնահատանքի: Վերջին տասը տարիներին Հայաստանում ծափահարությունները լրիվ դեֆորմացվեցին` կրելով դիսկոտեկային լիցքեր, էմոցիաներ: Քաղաքի թատերասրահներում հնչող ծափահարությունները այլակերպվել են: Մարդը ներկայացումը նայում է, բայց իրեն առավելապես դերասանը հետաքրքրում է դերից դուրս վիճակում: Նորից սերիալներին անդրադառնալով` նշեմ, որ դրանք դերասանին շատ մատչելի դարձրին: Երբ դերասանը «պատճենահանում» է իր հարեւան Վազգուշ տոտային` մարդիկ գալիս են ծափահարելու Վազգուշ տոտային, որը թատրոնի բեմում ինչ-որ բաներ է անում: Այստեղ է, որ ծափերն այլասերվեցին, որովհետեւ հանդիսատեսը սիրում է Վազգուշ տոտայի խոնարհման կտորը: Չեն ասում` այսինչ անուն-ազգանունով դերասան, այլ` ասում են` էսինչ սերիալի Պողոսն է, եւ դերասանի անունը ջնջվում է, իսկ հանդիսատեսն ընկալում է Պողոսին: Ինքը գալիս է թատրոն` բեմում Պողոսին տեսնելու ու ծափահարելու ակնկալիքով: Մինչդեռ դերասանի կենսագրությունը մնում է ծափ տվողի` հանդիսատեսի հիշողության մեջ: