11. Ինքնագոհության դարաշրջանը
Այսպիսով, մենք հավաստում ենք մի նոր սոցիալական փաստ` եվրոպական պատմությունը առաջին անգամ հայտնվում է սովորական մարդու ձեռքին եւ կախված է նրա որոշումներից: Կամ իրականում` միջակ մարդը, որ մինչ այժմ միշտ ղեկավարվում էր ուրիշների կողմից, որոշեց ինքը ղեկավարել աշխարհը: Սոցիալական նախաբեմ բարձրանալ նա որոշեց ավտոմատորեն, հենց որ հասունացավ «նոր մարդու» տեսակը, որ նա ներկայացնում է: Ուսումնասիրելով այդ նոր «զանգվածի մարդու» հոգեկերտվածքը սոցիալական տեսանկյունից, մենք դրանում գտնում ենք հետեւյալը.
1. Բնատուր, խորունկ վստահությունն այն բանում, որ կյանքը թեթեւ է, առատ, այնտեղ սահմանափակումներ չկան, այդ պատճառով միջակ մարդը ներթափանցված է հաղթանակի եւ իշխանության զգացողությամբ:
2. Այդ զգացողությունները նրան դրդում են ինքնահաստատման, լիովին բավարարվածության իրենց բարոյական եւ ինտելեկտուալ պաշարով: Ինքնագոհությունը հանգեցնում է այն բանին, որ նա ոչ մի բարձրագույն հեղինակութուն չի ընդունում, ոչ մեկին չի լսում, թույլ չի տալիս իր կարծիքների քննադատությունը եւ ոչ մեկի հետ հաշվի չի նստում: Իր ուժի ներքին զգացողությունը նրան դրդում է միշտ դրսեւորելու իր գերազանցությունը, նա իրեն պահում է այնպես, ասես թե ինքն ու իր նմանները` միակն են աշխարհում, եւ այդ պատճառով նա ամենուր քիթը խոթում է, փաթաթելով իր գռեհիկ կարծիքը, ոչ մեկի եւ ոչ մի բանի հետ հաշվի չնստելով, այսինքն` հետեւելով «ուղիղ գործողության» սկզբունքին:
Այդ տիպական հատկանիշների թվարկումը մեզ հիշեցնում է որոշ մինչմարդկային տիպերի մասին, այնպիսիք, ինչպիսիք են երես առած երեխան եւ ըմբոստ վայրենին, այսինքն` բարբարոսը: (Նորմալ վայրենին, ընդհակառակը, լիովին ենթակա է արտաքին հեղինակությանը` կրոնին, տաբուին, սոցիալական ավանդույթներին, սովորույթներին): Մի զարմացեք, որ ես այսպես պախարակում եմ այդ էակին: Իմ գիրքը` առաջին մարտահրավերն է մեր դարաշրջանի հաղթանակողին եւ նախազգուշացում է այն մասին, որ Եվրոպայում կգտնվեն մարդիկ, որ պատրաստ են կտրականապես դիմադրելու նրա բռնակալության փորձերին: Այժմ դա սոսկ բախում է առաջադիրքում: Հարձակումը գլխավոր ճակատում կհաջորդի շուտով, գուցե թե, շատ շուտով եւ միանգամայն այլ ձեւով: Դա կկատարվի այնպես, որ զանգվածի մարդը չի կարողանա այն կանխարգելել` նա կտեսնի դա, չկասկածելով, որ հենց դա էլ գլխավոր հարվածն է:
Արարածը, որ այժմ հանդիպում է ամենուր, դրսեւորում է իր ներքին բարբարոսությունը, եւ իրոք մարդկային պատմության սիրեցյալն է: Դա ժառանգն է, որ իրեն պահում է հատկապես եւ միայն`որպես ժառանգ: Մեր դեպքում ժառանգությունը քաղաքակրթությունն է` իր բոլոր բարիքներով, առատությամբ, հարմարություններով, անվտանգությամբ եւ այլն: Ինչպես մենք տեսանք, միայն մեր թեթեւ, հարմար եւ անվտանգ կյանքի պայմաններում կարող էր հայտնվել այդ տիպը, այդպիսի հատկանիշներով, այդպիսի բնավորությամբ: Նա շռայլության այլանդակ ծնունդներից մեկն է, երբ այն ներազդում է մարդկային բնույթի վրա: Մենք սովորաբար մտածում ենք, եւ սխալվում ենք, որ կյանքն առատության մեջ ավելի լավ, լիառատ եւ բարձր է, քան կյանքը` չքավորության դեմ պայքարում: Բայց դա ճիշտ չէ լուրջ պատճառների շնորհիվ, որոնք այստեղ շարադրելը տեղին չէ: Այժմ բավական է հիշեցնել յուրաքանչյուր ժառանգական ազնվականության կրկնվող ողբերգությունը: Ազնվականը ժառանգում է, այսինքն` պատրաստի ստանում է, կյանքի պայմանները, որոնք ինքը չի ստեղծել, այսինքն` այնպիսիները, որոնք օրգանական կապի մեջ չեն իր անձի եւ կյանքի հետ: Նա տեսնում է, որ օրորոցից սկսած, առանց որեւէ անձնական արժանիքի, տեր է արտոնությունների եւ հարստության: Նա ինքը ոչնչով դրանց հետ կապված չէ, նա դրանք չի ստեղծել: Դրանք շրջանակում էին այլ մի դեմք, նրա նախնուն, իսկ նա ստիպված է ապրել` որպես «ժառանգ», կրել այլ մեկի հանդերձանքը: Ինչի՞ է դա հանգեցնում: Ի՞նչ կյանքով կապրի ժառանգը` իր սեփակա՞ն, թե՞ իր վսեմաշուք նախնու: Ոչ մեկով, ոչ մյուսով: Նա ստիպված է ներկայացնելու մեկ այլ անձի, այսինքն` լինել ոչ ինքը, ոչ այլ մեկը: Նրա կյանքն անխուսափելիորեն կորցնում է ճշմարտացիությունը եւ վերածվում է պարապ ֆիկցիայի, այլ մեկի գոյության սիմուլյացիայի: Միջոցների առատությունը, որոնց նա կոչված է ղեկավարելու, չի թույլատրում իրականացնելու ճշմարիտ, անձական կոչումը, խեղաթյուրում է իր կյանքը: Յուրաքանչյուր կյանք` դա պայքար է այն բանի համար, որպեսզի ինքզինքդ դառնաս: Խոչընդոտները, որոնց մենք դեմ ենք առնում այդ պայքարի ընթացքում, արթնացնում եւ զարգացնում են մեր ակտիվությունն ու մեր ընդունակությունները: Եթե մեր մարմինն անկշիռ լիներ, մենք չէինք կարողանա քայլել: Եթե օդը չճնշեր մեզ, մենք մեր մարմինը կզգայինք որպես ինչ-որ դատարկ, ցնորական մի բան: Այդպես եւ ժառանգորդ ազնվականը` ճիգերի եւ լարվածության անբավությունը թուլացնում են նրա ողջ անձը: Հենց դրա հետեւանքն էլ դառնում է հին ազնվական տոհմերի ապուշացումը, որը համանմանը չունի: Ներքին ողբերգական մեխանիզմը, որ անհողդողդ ձգում է ժառանգորդական ազնվականությանը անհուսալի այլասերման, ըստ էության, երբեք դեռ չի նկարագրվել:
Այս ամենը ես ասում եմ, որպեսզի հերքեմ այն միամիտ պատկերացումը, թե իբր երկրային բարիքների ավելցուկը նպաստում է կյանքի բարելավմանը։ Ճիշտ ընդհակառակը: Կյանքի բարիքների եւ հնարավորությունների չափազանց առատությունը ավտոմատորեն բերում է կենաց այլանդակ եւ այլասերված ձեւերի ստեղծմանը, յուրահատուկ մարդ-վիժվածքների ծագմանը, այդ տեսակի մասնավոր դեպքերից մեկը` «ազնվականն է», մյուսը` երես առած երեխան, երրորդը, ամենավերջինն ու արմատականը` ժամանակակից զանգվածի մարդը։ Համեմատությունը «ազնվականի» հետ կարելի էր ավելի մանրամասն զարգացնել, ցույց տալով մի շարք օրինակների վրա, ինչպես շատ ու շատ հատկանիշներ, որ տիպական են բոլոր ժամանակների ու ժողովուրդների «ժառանգի» համար, այսօր դրսեւորվում են ժամանակակից զանգվածի մարդու հակումներում: Օրինակ, խաղից կամ սպորտից կյանքի գլխավոր զբաղմունք սարքելը, մարմնի պաշտամունքը` հիգիենիկ ռեժիմը, պճնամոլությունը հագուստի մեջ, ասպետականության պակասը կնոջ նկատմամբ վերաբերմունքում, ֆլիրտը «ինտելեկտուալների» հետ ներքին արհամարհանքի առկայության դեպքում, իսկ երբեմն` եւ դաժանությունը, բացարձակ իշխանության գերադասությունը լիբերալ ռեժիմի հանդեպ, եւ այլն:
Ես մեկ անգամ եւս շեշտում եմ (խիզախելով ընթերցողին ձանձրացնել), որ այդ պարզունակ հակումներով մարդը, ադ նորագույն բարբարոսը արդի քաղաքակրթության ծնունդն է, հատկապես նրա այն ձեւի, որն այն ընդունեց 19-րդ դարում: Նա 5-րդ դարի վանդալների կամ գունների նման չներխուժեց քաղաքակիրթ աշխարհ դրսից, նա նաեւ խորհրդավոր ինքնաստեղծ պտուղ էր, ինչպես ինքն իրեն պատկերացնում էր Արիստոտելը շերեփուկների հայտնվելը լճակում, նա` մեր քաղաքակրթության բնական արդյունքն է: Կարելի է հաստատել օրենք, որ հավաստում են պոլեօնտոլոգիան եւ կենսաաշխարհագրությունը` մարդկային կյանքը ծնվում եւ զարգանում էր միայն այն ժամանակ, երբ միջոցները, որ իր տրամադրության տակ էին, համապատասխանում էին այն խնդիրներին, որոնք կանգնում էին նրա առաջ: Դա վերաբերում է ինչպես հոգեւոր, այնպես էլ ֆիզիկական աշխարհին: Այստեղ, դիմելով մարդկային ցեղի գոյության ամենակոնկրետ կողմին, ես պետք է հիշեցնեմ, որ մարդը կարող էր ծագել մեր երկրագնդի լոկ այն գոտիներում, ուր ամառային եղանակը փոխարինվում է ձմռան ցրտով: Արեւադարձում մարդն այլասերվում է, ցածր ցեղերը, օրինակ, պիգմեյները քշվեցին արեւադարձային կողմերը այն ցեղերի կողմից, ովքեր ավելի ուշ էին հայտնվել եւ կանգնած էին քաղաքակրթության բարձրագույն աստիճանի վրա:
19-րդ դարի քաղաքակրթությունը միջակ, սովորական մարդուն դրեց միանգամայն նոր պայմանների մեջ: Նա հայտնվեց գերառատության աշխարհում, ուր նրան անսահման հնարավորություններ են ընձեռված: Նա իր շուրջը տեսնում է հրաշալի մեքենաներ, բարեգործական բժշկություն, հոգատար պետություն, տարատեսակ հարմարություններ ու արտոնություններ: Մյուս կողմից, նա գաղափար անգամ չունի այն մասին, թե ինչ ճիգերի եւ զոհողությունների գնով են ի հայտ եկել այդ ձեռքբերումները, այդ գործիքները, այդ բժշկությունը, նրանց հայտնագործություններն ու արտադրությունը, նա չի էլ կասկածում այն մասին, թե որքան բարդ եւ փխրուն է հենց պետության կազմավորումը, եւ այդ պատճառով ոչ մի երախտագիտություն չի զգում եւ որեւէ պարտավորություն իր վրա չի վերցնում: Այդ իրավունքների եւ պարտավորությունների անհավասարակշռությունը խաթարում է նրա բնույթը, արմատապես այլասերում է նրան, կտրում է նրան կյանքի ճշմարիտ էությունից, որը միշտ միաձուլված է վտանգին, միշտ անտեսանելի եւ առեղծվածային է: Մարդու այդ նոր տեսակը, «ինքնաբավ մարդը»` հենց մարդկային կյանքի էության մարմնավորված հակասականությունն է: Այդ պատճառով, երբ նա սկսում է հասարակության մեջ որոշիչ դեր խաղալ, պետք է ահազանգել եւ բարձրաձայն զգուշացնել այն մասին, որ մարդկությանը սպառնում է այլասերումը, հոգեւոր մահը: Ճիշտ է, այժմ Եվրոպայի կյանքի մակարդակն ավելի բարձր է, քան երբեւէ պատմության մեջ, բայց երբ մենք առաջ ենք նայում, դեպին գալիք, մեզ համակում է ահը, որ մեզ չի հաջողվի ոչ վեր բարձրանալ, ոչ էլ պահպանել այսօրվա մակարդակը, ավելի շուտ, մենք կընկրկենք, ցած կսահենք:
Այժմ, թվում է, բավականաչափ պարզ է, թե ինչ է ներկայացնում այն վերին աստիճանի այլանդակ էակը, որը ես կոչում եմ «ինքնագոհ մարդ»: Նա աշխարհ է եկել, որպեսզի անի միայն այն, ինչ կամենում է` տիպիկ «մամայի բալայի» հոգեբանություն: Մենք գիտենք, թե ինչպես է դա հայտնվում ընտանեկան միջավայրում. բոլոր վրիպանքները, նույնիսկ մեծերը, ներվում են, ի վերջո, անպատիժ են մնում: Տնային մթնոլորտն արհեստական, ջերմոցային է, ներում է այն, ինչը հասարակության մեջ, փողոցում անդուր հետեւանքներ կծներ: Բայց «բալան» համոզված է, որ ինքը հասարակության մեջ կարող է իրեն թույլ տալ այն, ինչ որ իր տանը, ուր ընդհանրապես ոչ մի վտանգ չկա, ոչ մի անշտկելի, անդառնալի, ճակատագրական բան, եւ այդու նա կարող է անպատիժ անել այն ամենը, ինչ խելքին կփչի: Դաժան մոլորություն:
«Ձերդ գերազանցությունը կգնա, ուր տանեն», ինչպես ասվում է թութակի մասին պորտուգալական հեքիաթում: Բանն այն չէ, որ մենք չենք համարձակվում անել այն ամենը, ինչ ուզում ենք: Բանն այն է, որ մենք կարող ենք անել միայն մի բան, եւ հատկապես այն, ինչ պիտի անենք, մենք կարող ենք լինել միայն այն, ինչ պիտի լինենք: Միակ ելքը` դա չանելն է այն, ինչ մենք պիտի անենք: Բայց դա դեռ չի նշանակում, թե մենք ազատ ենք բոլոր մնացյալ բաներն անելու համար: Այդ դեպքում մենք ունենք սոսկ բացասական կամքի ազատությունը (noluntas):
ԽՈՐՀՐԴԱԾՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ԴՈՆ ԿԻԽՈՏԻ ՄԱՍԻՆ
(Կարճառոտ տրակտատ վեպի մասին)
Հատվածաբար
Եկեք ինքներս մեզ հարցնենք, ի՞նչ է «Դոն Կիխոտը»: Սովորաբար այդ հարցին (եթե այն վերցնենք զուտ արտաքնապես) պատասխանում են, որ «Դոն Կիխոտը» վեպ է, եւ ըստ երեւույթին, արդարացիորեն հավելում են, թե վեպ է, որ առաջին տեղն է գրավում` թե իր հայտնվելու ժամանակով եւ թե իր նշանակությամբ: Այժմյան ընթերցողին «Դոն Կիխոտը» քիչ հաճույք չի պատճառի հենց շնորհիվ այն հատկանիշների, որոնք այն հոգեհարազատ են դարձնում ժամանակակից վեպին, մեր դարաշրջանի սիրված ժանրին: Թերթելով հինավուրց գրքի էջերը, մենք ամենուր տեսնում ենք այն նոր ժամանակի ոգին, որն այն հատկապես սրտամոտ է դարձնում մեզ, ինչպես եւ Բալզակի, Դիքենսի, Ֆլոբերի, Դոստոեւսկու ստեղծագործությունները, որ ժամանակակից վեպի պիոներներն են:
Սակայն ի՞նչ է վեպը:
Հնարավոր է, գրական ժանրի էության մասին դատողությունները մոդայից դուրս են, շատերը նույնիսկ համանման հարցը հռետորիկ կհամարեն: Կան եւ այնպիսիք, ովքեր ժխտում են հենց գրական ժանրերի գոյությունը:
Բայց մենք մոդայի կողմնակիցներ չենք: Մարդկային ունայնության մեջ փարավոնի հանգստություն պահպանելու անդորրավետություն ստանձնելով, մենք կհարցապնդենք, թե ի՞նչ է վեպը:
1. Գրական ժանրերը
Անտիկ պոետիկան գրական ժանրերի տակ հասկանում էր որոշակի ստեղծագործական կանոնները, որոնք պիտի պահպաներ բանաստեղծը, դատարկ սխեմաները, յուրատեսակ մեղրահաց, որի մեջ մուսան, հանց ջանադիր մեղու, ժողվում էր բանաստեղծական մեղրը:
Սակայն ես խորհրդածում եմ գրական ժանրերի մասին միանգամայն այլ իմաստով: Ձեւն ու բովանդակությունը անբաժանելի են, իսկ բանաստեղծական բովանդակությունը այնքան ազատ է, որ դրանց չի կարելի աբստրակտ նորմեր փաթաթել:
Այդուհանդերձ ձեւի եւ բովանդակության միջեւ հարկ է տարբերություն դնել, քանզի դրանք միեւնույն բանը չեն, Ֆլոբերն ասում էր. «Ձեւը սերում է բովանդակությունից, ինչպես ջերմությունը կրակից»: Ճիշտ փոխաբերություն է: Բայց ավելի ճիշտ կլիներ ասել, որ ձեւը` օրգան է, իսկ բովանդակությունը` այն ստեղծող գործառույթ: Այլ կերպ ասած, գրական ժանրերը բանաստեղծական գործառույթներ, ուղղություններ են, որոնցում զարգանում է բանաստեղծական ստեղծագործությունը:
Բովանդակության (թեմայի) եւ ձեւի (տվյալ բովանդակությանը ներհատուկ արտահայտչամիջոցների զինանոցի) միջեւ եղած տարբերությունը ժխտելու ժամանակակից միտումն ինձ նույնքան պարզունակ է թվում, ինչպես եւ դրանց սխոլաստիկ բաժանումը: Իրականում խոսքն այն տարբերության մասին է, որ միանգամայն նույնական է ուղղության եւ ճանապարհի միջեւ եղած տարբերությանը: Որոշակի ուղղություն ընտրելը դեռեւս չի նշանակում` հասնել նշված նպատակին: Նետված քարը իր մեջ պարփակում է հետագիծը, որը նա կուրվագծի օդում: Տվյալ հետագիծը կներկայացնի ասես բացատրությունը, զարգացումը, նախնական խթանի իրականացումը:
Այսպես, ողբերգությունը ներկայացնում է որոշակի հիմնարար բանաստեղծական բովանդակության զարգացումը, ողբերգական թեմայի զարգացումը: Այսպիսով, ձեւի մեջ առկա է նույնը, ինչը որ կար եւ բովանդակության մեջ: Բայց այն, ինչը որ բովանդակության մեջ մտադրության կամ զուտ մտահղացման բնույթ ուներ, ձեւի մեջ ներկայացված է որպես ինչ-որ արտահայտված, կարգաբերված եւ ծավածված բան: Հենց դրանում է ձեւի եւ բովանդակության անխզելի բնույթը` որպես միեւնույն բանի երկու պահերի:
Այսպիսով, գրական ժանրերի ընկալումը հակադիր է այն բանին, ինչ որ առաջադրում էր անտիկ պոետիկան, գրական ժանրերը` որոշակի հիմնական թեմաներն են, որ սկզբունքորեն միմյանց միաբերելի չեն, ճշմարիտ գեղագիտական կատեգորիաներ: Օրինակ, էպոպեան` դա ոչ թե պոետիկ ձեւի անվանումն է, այլ սուբստանցիալ բանաստեղծական բովանդակության, որն իր զարգացման կամ արտահայտման ընթացքում հասնում է լիության: Քնարերգությունը պայմանական լեզու չէ, որի վրա կարելի է փոխադրել արդեն դրամայի կամ վեպի լեզվով ասված ինչ-որ բան, բայց միաժամանակ եւ ինչ-որ բան է, որ հարկ է ասել, եւ դա բավական լիությամբ ասելու միակ միջոցն է:
Այսպես թե այնպես, արվեստի հիմնական թեման միշտ մարդն է: Ժանրերը, ընկալված որպես գեղագիտական թեմաներ, որոնք միմյանց չեն հանգեցվում եւ հավասարապես վերջնական եւ անհրաժեշտ բնույթ ունեն, եւ ըստ էության այլ բան չեն, քան ընդարձակ տեսանկյուններ, որոնց ներքո դիտարկվում են մարդկային կարեւորագույն կողմերը: Յուրաքանչյուր դարաշրջան իր հետ բերում է մարդու իր մեկնաբանությունը, որ սկզբունքորեն տարբեր է նախորդից: Ավելի ճիշտ, ոչ թե բերում է, այլ հենց ինքն այդ մեկնությունն է: Ահա թե ինչու յուրաքանչյուր դարաշրջան ունի իր սիրած ժանրը:
2. Խրատական վեպերը
19-րդ դարի երկրորդ կեսում եվրոպացիները վեպ ընթերցելիս ախորժանք էին ապրում:
Երբ ժամանակը անաչառ ընտրություն կատարի վիթխարաքանակ փաստերի մեջ, վեպի հաղթանակը կնշվի` որպես վառ եւ ուսանելի երեւույթ: Դա` անկասկած:
Սակայն ի՞նչ պետք է հասկանալ «վեպ» խոսքի տակ: Ահա հարցը: Ծավալով փոքր ստեղծագործությունների մի շարքը Սերվանտեսը կոչեց «Խրատական վեպեր»: Ո՞րն է այդպիսի անվանման իմաստը: Այն, որ վեպերը «խրատական» են: Զարմանալի ոչինչ չկա: Խրատաբանության նշույլը, որ տվել է իր ստեղծագործություններին մեր գրողներից ամենահեթանոսականը, լիովին հարկ է վերագրել այն հերոսական կեղծավորությանը, որը դավանում էին 17-րդ դարի լավագույն մտածողները: Դա մի դարաշրջան էր, երբ ծիլեր էին տվել մեծ Վերածննդի սերմերը, եւ միաժամանակ դա ճիզվիտների միաբանության հակառեֆորմացիայի հաստատման ժամանակն էր: Դա այն դարն էր, երբ նոր ֆիզիկայի հիմնադիր Գալիլեյը իր համար ամոթալի չհամարեց իր հայացքներից հրաժարվելը, քանզի կաթոլիկ եկեղեցին դաժան դոգմատիկ ձեռքով արգելք էր դրել նրա ուսմունքի վրա: Դա մի դար է, երբ Դեկարտը, հազիվ իր մեթոդի սկզբունքը ձեւակերպած, որի շնորհիվ աստվածաբանությունը վերածվեց «Փիլիսոփայության սպասուհու», փութանակի ուղեւորվեց Լորետո` երախտապարտ լինելու Աստվածամորը այդպիսի հայտնագործության երջանկության համար: Դա կաթոլիցիզմի հաղթանակի դարն էր, եւ դրա հետ մեկտեղ` երեւան գալու ժամանակը ռացոնալիստների մեծ տեսությունների, որոնք պատմության մեջ առաջին անգամ հավատի դեմ պայքարում բանականության վիթխարի ամրոցները կանգնեցրին: Թող որ սա դառը կշտամբանք լինի բոլոր նրանց, ովքեր նախանձելի պարզունակությամբ լիովին մեղադրում են ինկվիզիցիան այն բանի համար, որ Իսպանիան ընտել չէ մտածելու:
Սակայն վերադառնանք «վեպեր» անվանմանը, որ Սերվանտեսը տվել է իր գրքին: Ես դրանում երկու շարքի ստեղծագործություններ եմ գտնում, որոնք ուժգնորեն տարբերվում են միմյանցից, թեպետ ինչ-որ իմաստով դրանք եւ փոխկապակցված են, կարեւոր է նշել, որ այդ շարքերից յուրաքանչյուրում գերակշռում է իր գեղարվեստական մտադրությունը, այնպես որ, դրանք համապատասխանաբար միտված են բանաստեղծական ստեղծագործության տարբեր կենտրոնների: Ինչպե՞ս հնարավոր դարձավ, որ մի ժանրի մեջ միավորվեցին` «Մեծահոգի երկրպագուն», «Անգլիացի իսպանուհին», «Արյան ուժը» եւ «Երկու աղջիկները»` մի կողմից, եւ «Ռինկոնետեն» եւ «Խանդոտ էստրամադուրցին»` մյուս կողմից: Երկու խոսքով բացատրենք, որն է տարբերությունը: Ստեղծագործությունների առաջին շարքում մենք դեմ ենք առնում սիրային արկածների եւ ճակատագրի վայրիվերումների մասին պատումների: Այստեղ եւ ծնողական օջախից զուրկ եւ իրենց կամքից անկախ աշխարհով մեկ թափառող երեխաներ են, այստեղ են եւ երիտասարդներն են, ովքեր հաճույքին հետամուտ` այրվում են սիրո հրում, հանց հրաշեկ գիսաստղեր, այստեղ եւ թեթեւսոլիկ աղջիկները, որ ծանր հոգոցներ են հանում ճամփեզրյա պանդոկներում եւ Կիկերոնի պերճախոսությամբ խորհրդածում են իրենց անարգված պատվի մասին: Եվ լիովին հավանական է, որ այդպիսի իջեւանատներից մեկում կմիակցվեն թելերը, որ հյուսվել են կրքով եւ դիպվածով, եւ, ի վերջո, հանդիպեն միմյանց կորցրած սրտերը: Այդժամ այդ սովորական պանդոկները դառնում են ամենաանսպասելի վերամարմնավորումների եւ hանդիպումների վայրեր: Ողջ պատմածն այդ վեպերում անճշմարտանման է, դե, հենց իսկ ընթերցողական հետաքրքրությունը խարսխված է անճշմարտանմանության վրա: «Պերսիլեսը»` համանման մեծ խրատական վեպը վկայում է այն մասին, որ Սերվանտեսը սիրում էր անճշմարտանմանությունը` որպես այդպիսին: Եվ քանի որ հենց այդ ստեղծագործությամբ է նա եզրափակում իր ստեղծագործական գործունեության շրջանակը, հարկ է, որ մենք ամենայն լրջությամբ վերաբերվենք այդ հանգամանքին:
Հենց բանն այն է, որ Սերվանտեսի որոշ վեպերի թեմաները միեւնույն հավերժական թեմաներն են, որ ստեղծվել են եվրոպացիների բանաստեղծական երեւակայությամբ շատ ու շատ դարեր առաջ, այնքան շատ դարեր առաջ, որ փոխակերպված տեսքով մենք կհայտնաբերենք դրանք Հին Հունաստանում եւ Փոքր Ասիայում: Ասվածից հետո ինքներդ դատեք, արդյո՞ք կարելի է վեպ համարել այն գրական ժանրը, որ ներկայացված է Սերվանտեսի մոտ պատումի առաջին տեսակով: Իսկ ինչո՞ւ ոչ: Միայն թե չմոռանանք, որ այդ գրական ժանրը պատմում է աներեւակայելի, մոգոնած, անիրական իրադարձությունների մասին:
Բոլորովին այլ խնդիր է լուծում հեղինակը վեպերի այլ շարքում, օրինակ` «Ռիսկոնետ եւ Կորտադիլիոյում»: Այստեղ համարյա ոչինչ տեղի չի ունենում: Մեզ չեն գրավում կրքերի սրընթաց շարժումները: Պետք չէ փութալ մի էջից մյուսը, իմանալու համար, թե ինչ նոր ընթացք ձեռք կբերեն իրադարձությունները: Իսկ եթե մենք քայլերն արագացնում ենք, ապա լոկ այն բանի համար, որպեսզի դարձյալ հանգստանանք եւ հանգիստ շուրջբոլորը նայենք: Մեր հայացքի առջեւ բացվում է ստատիկ եւ մանրամասներով արված պատկերների շարքը: Գործող անձինք եւ նրանց արարքները… Նրանք այնքան հեռու են անճշմարտացիությունից, որ նույնիսկ անհետաքրքիր են: Եվ ինձ մի ասեք, թե իբր խարդախներ Ռինկոն եւ Կորտադիոն, Գանանսիոսի եւ Կարիարտի ուրախ աղջիկները կամ սրիկա Ռեպոլիդոն թեկուզ ինչ-որ բանով գրավիչ են: Կարդալու ընթացքում պարզ է դառնում, որ ոչ թե հենց իրենք, այլ սոսկ այն, թե ինչպես է նրանց ներկայացնում հեղինակը, հետաքրքրություն է առաջացնում: Ավելին, եթե նրանք ավելի հմայիչ լինեին եւ փոքր-ինչ նվազ գռեհիկ, մեր գեղագիտական զգացողությունն այլ ուղիներով կզարգանար:
Ինչպիսի հակադրություն` առաջին տեսակի վեպերի գեղարվեստական մտահղացման հետ համեմատած: Այնտեղ հենց գործող անձինք են եւ նրանց արկածներով լի կյանքը, որ գեղագիտական հաճույքի աղբյուր էր ծառայում, հեղինակի մասնակցությունը հասցված էր նվազագույնի: Իսկ այստեղ, ընդհակառակը, մեզ հետաքրքիր է լոկ այն, թե ինչ հայացքով է նայում հենց հեղինակը նրանց գռեհիկ կերպարանքներին, ում մասին նա պատմում է: Լավ հասկանալով նշված տարբերությունը, Սերվանտեսը «Շների զրույցում» գրում էր. «Ես ուզում եմ քո ուշադրությունը բեւեռել մի բանի վրա, որի արդարացիության մեջ դու կհամոզվես, երբ ես պատմեմ իմ կյանքի պատմությունը: Բանն այն է, որ լինում են պատմություններ, որոնց հմայքը պարփակված է հենց իրենցում, այնինչ այլ պատմությունների հմայքն այն է, թե ինչպես են դրանք պատմում, ես ուզում եմ ասել, որ ինչ-որ պատմություն գրավում է մեզ` անկախ մտքերից եւ բառային գեղեցկություններից, իսկ մյուսը ստիպված ես լինում հարդարելու խոսքերով, եւ միմիկայի, շարժմունքի եւ ձայնելեւէջների օգնությամբ դրանից ստացվում է ամեն ինչ` թույլ եւ դժգույն բանից դրանք դառնում են սուր եւ գրավիչ»:
Դե, ուրեմն, ի՞նչ է վեպը:
3. Էպոսը
Համենայն դեպս` կասկած չի հարուցում մի հանգամանք. այն, ինչ անցյալի ընթերցողը հասկանում էր «վեպ» բառի տակ, ոչ մի ընդհանուր բան չունի անտիկ էպոսի հետ:
Վեպն ու էպոսը` բացարձակ հակադրություններ են: Էպոսի թեման` անցյալն է` որպես հենց անցյալ: Էպոսը պատմում է այն աշխարհի մասին, որը եղել ու անցել է, առասպելական դարաշրջանի մասին, որի խորունկ հնամենիությունը անհամեմատելի է ցանկացած պատմական հնության հետ: Անշուշտ, լոկալ ակնածանքը ջանում էր թույլ կապեր հաստատել Հոմերոսի աստվածների եւ հերոսների եւ արդիականության երեւելի քաղաքացիների միջեւ, սակայն համանման լեգենդար տոհմածառերը չէին կարող աջակցել բացարձակ տարածության հաղթահարմանը առասպելական երեկվա եւ իրական այսօրվա միջեւ: Որքան էլ մենք իրական երեկներ կանգնեցնենք այդ անհատակ վիհի վրա, Աքիլեսի եւ Ագամեմնոնի կյանքը երբեք մեր գոյության հետ չի նույնանա: Մեզ երբեք չի հաջողվի գալ դեպի նրանք, ընկրկելով այն ճանապարհից, որը ժամանակն առաջ է տանում: Էպիկական անցյալը մեր անցյալը չի: Մենք կարող ենք մեր անցյալը պատկերացնել` որպես ներկա, որը ինչ-որ ժամանակ եղել է: Սակայն էպիկական անցյալը հերքում է ներկայի ցանկացած գաղափար:
Երբ բանաստեղծը աղերսում է Mneme-ին` Հիշողությանը, պատմել իրեն իրենց տառապանքների մասին, նա կոչ է անում ոչ թե սուբյեկտիվ ունակությանը, այլ կենդանի տիեզերական հիշողությանը, որը, ըստ իր կարծիքի, բաբախում է տիեզերքի մեջ: Mneme-ն` անհատական հիշողությունը չէ, ալ տարերքների նախնական զորեղությունը:
Լեգենդարի նշված էական հեռավորությունը էպոսի օբյեկտներին փրկում է քայքայումից: Նույն պատճառը, որով մենք չենք կարող դրանք մոտեցնել մեզ եւ նրանց տալ պատանության ավելցուկը` ներկայի պատանության, չի թույլատրում եւ ծերությանը դիպչել նրանց մարմիններին: Հոմերոսի երգերը հավերժական թարմության եւ անմահության ոգով են շնչում ոչ այն պատճառով, որ դրանք հավերժորեն պատանի են, այլ այն պատճառով, որ երբեք չեն ծերանում: Ծերությունը կորցնում է իմաստը, եթե անհետանում է շարժումը: Ծերերը ծերանում են, երբ յուրաքանչյուր անցած ժամ ահագնացնում է մեր եւ նրանց միջեւ եղած տարածությունը: Այդ օրենքն անխախտելի է: Հինը օրեցօր հնանում է: Եվ, այդուհանդերձ, Աքիլեսը մեզնից ետ է մնում նույն հեռավորության վրա, որքան եւ Պլատոնից:
Շարունակելի