Հատվածներ
Մի՞թե, երեխաների նման, նրանք ինչ-որ բան էին ուզում, առանց հետեւանքների հետ հաշվի նստելու: Եթե դուք ուզում եք, որպեսզի միջակ, սովորական մարդը վերածվի տիրոջ, ուրեմն մի զարմացեք, որ նա սանձարձակ է դարձել, որ նա զվարճանքներ է փնտրում, որ նա կտրականապես հայտնում է իր կամքը, որ նա հրաժարվում է ինչ-որ մեկին օգնելուց կամ ծառայելուց, ոչ մեկին չի ուզում լսել, որ նա լի է ինքն իր մասին հոգսերով` իր զվարճանքների, իր հագուստի` չէ՞ որ դա ներհատուկ է տիրոջ հոգեբանությանը: Այժմ մենք այդ ամենը տեսնում ենք սովորական մարդու մեջ, զանգվածում:
Մենք տեսնում ենք, որ սովորական մարդու կյանքը կառուցված է այդ ծրագրով, որը նախկինում բնորոշ էր իշխող փոքրամասնություններին: Այսօր սովորական մարդը գրավում է այն մրցասպարեզը, որի վրա բոլոր դարաշրջաններում խաղարկվում էր մարդկության պատմությունը, այդ մարդը պատմության համար նույնն է, ինչ ծովի մակարդակը` աշխարհագրության: Եթե այսօրվա կյանքի միջին մակարդակը հասել է մի բարձունքի, որը նախկինում հասանելի էր միմիայն ազնվականության համար, դա նշանակում է, որ կյանքի մակարդակը բարձրացել է: Երկարատեւ ընդերկրյա նախապատրաստությունից հետո այն հանկարծ բարձրացավ մի ցատկով, մեկ սերնդի ընթացքում: Մարդկային կյանքը զգալիորեն լավացավ: Այսօրվա զինվորը, կարելի է ասել, համարյա սպա է, մեր ժամանակը համակ սպաներից է բաղկացած: Նայեք, թե ինչ էներգիայով, հաստատակամությամբ, անկաշկանդվածությամբ յուրաքանչյուրն ընթանում է կյանքով, հափռում է այն, ինչ հասցնում է, եւ հասնում է ամեն ինչի: Արդիականության եւ մոտակա գալիքի թե բարիքը, եւ թե չարիքը պատմական մակարդակի այդ բարձրացման մեջ է:
Աակայն վերապահություն անենք, ինչի մասին նախկինում չէինք մտածել` այն, որ այսօրվա ստանդարտը համապատասխանում է նախկինին` արտոնյալ փոքրամասնությունների ստանդարտին, Եվրոպայի համար նորույթ է: Ամերիկայի համար, դա մտնում է նրա էության մեջ: Վերցնենք, օրինակի համար, օրենքի առաջ հավասարության գաղափարը: «Քո ճակատագրի տերը լինելու» զգացողությունը, որ հավասար է բոլոր մյուսներին, ինչը որ Եվրոպայում ծանոթ էր սոսկ արտոնյալ խմբերին, Ամերիկայում արդեն 18-րդ դարից, (այսինքն, գործնականորեն ասած, միշտ). միանգամայն բնական էր: Եվ մի համընկնում եւս, ավելի ակնհայտ` երբ սովորական մարդու նոր հոգեբանությունը ծնվեց Եվրոպայում, երբ կենաց մակարդակը սկսեց բարձրանալ, եվրոպական կյանքի ողջ ոճը, իր բոլոր դրսեւորումներում, սկսեց փոխվել, եւ հայտնվեց «Եվրոպան ամերիկանիզացվում է» նախադասությունը: Նրանք, ովքեր ասում էին դա, իրենց խոսքին մեծ նշանակություն չէին տալիս, նրանք մտածում էին, թե սովորույթների եւ վարվելաձեւի անէական փոփոխություններ են տեղի ունենում եւ, արտաքին նշաններից խաբված, բոլոր փոփոխությունները վերագրում էին Եվրոպայի վրա Ամերիկայի ազդեցությանը: Դրանով նրանք, ըստ իս, հասարակացնում եւ նվազեցնում էին խնդիրը, որն անհամեմատ ավելի խորն է եւ անակնկալներով հղի:
Հարգալիությունը ստիպում է ինձ ասել մեր անդրօվկիանոսյան եղբայրներին, որ Եվրոպան իսկապես ամերիկանիզացվում է, եւ դա Ամերիկայի ազդեցությունն է Եվրոպայի վրա: Բայց ես չեմ կարող այդպես ասել: Ճշմարտությունը հարգալիության դեմ վեճի մեջ է մտնում: Եվրոպան չէր «ամերիկանիզացվում», Ամերիկայի մեծ ազդեցությունը չէր կրում: Գուցե թե այդ գործընթացները սկսվում են հենց հիմա, բայց նախկինում չկար, բայց դա է հարուցել այժմյան վիճակը: Գոյություն ունեն բազում ցնդած գաղափարներ, որ շփոթեցնում եւ շեղում են եւ ամերիկացիներին, եւ եվրոպացիներին: Զանգվածների հաղթանակը եւ դրան հետեւող կենաց մակարդակի փայլուն բարձրացումը տեղի ունեցան Եվրոպայում ներքին պատճառների շնորհիվ, զանգվածային լուսավորության երկու հարյուրամյակների, առաջընթացի եւ տնտեսական վերելքի արդյունքում: Բայց այնպես պատահեց, որ եվրոպական լուսավորչության գործընթացի արդյունքները համընկնում են ամերիկյան կյանքի առավել վառ գծերի հետ, եւ սովորական մարդու տիպիկ գծերի այդ նմանությունը Եվրոպայում եւ Ամերիկայում հանգեցրեց այն բանին, որ եվրոպացին առաջին անգամ կարողացավ հասկանալ ամերիկյան կյանքը, որը մինչեւ այդ նրա համար հանելուկ եւ գաղտնիք էր: Այսպիսով, բանը միայն ազդեցությունը չէ (դա նույնիսկ մի քիչ տարօրինակ կլիներ), այլ առավել անսպասելի երեւույթը` համահարթեցումը, համահավասարեցումը: Եվրոպացիների համար միշտ անհասկանալի եւ անդուր էր, որ կյանքի ստանդարտն Ամերիկայում ավելի բարձր է, քան Եվրոպայում: Դա զգում էին, բայց չէին վերլուծում, եւ այստեղից ծնվեց այն գաղափարը, որը հալած յուղի տեղ էր անցնում եւ երբեք չէր վիճարկվում, որ ապագան Ամերիկային է պատկանում: Լիովին հասկանալի է, որ այդպիսի գաղափարը, լայնորեն տարածված եւ արմատացած, չէր կարող «ոչնչից» ծնվել, առանց պատճառի: Իսկ պատճառն այն էր, որ Ամերիկայում զանգվածների եւ ընտրյալ փոքրամասնությունների կյանքի մակարդակների տարբերությունը շատ ավելի քիչ է, քան Եվրոպայում: Պատմությունը, ինչպես եւ գյուղատնտեսությունը, իր հարստությունը քաղում է դաշտերում, այլ ոչ թե լեռնային բարձունքներում` նրան սնում է հասարակության միջին շերտը, այլ ոչ թե երեւելի անհատը:
Մենք ապրում ենք համընդհանուր համահարթեցման դարաշրջանում, տեղի է ունենում հարստությունների, իրավունքների, մշակույթի, դասակարգերի, սեռերի համահավասարեցում: Տեղի է ունենում մայրցամաքների համահարթեցում: Քանի որ կյանքի միջին մակարդակը Եվրոպայում ավելի ցածր էր, այդ համահարթեցումից նա կարող է միայն շահել: Այդ տեսանկյունից զանգվածների ապստամբությունը նշանակում է` կենաց հնարավորությունների վիթխարի աճը, այսինքն` ի հակառակ այն բանի, որը մենք այդքան հաճախ լսում ենք «Եվրոպայի մայրամուտի» մասին: Այդ արտահայտությունը կոպիտ է, դե ընդհանրապես պարզ չէ, թե ինչն է նկատի առնվում` Եվրոպայի պետություննե՞րը, մշակո՞ւյթը, թե՞ այն, որ ավելի խորունկ եւ անպարագրելի է մնացյալ բոլոր բաներից` կենաց ուժը: Եվրոպայի պետությունների եւ մշակույթի մասին մենք ավելի ուշ կխոսենք (թեպետ, գուցե թե, սա էլ բավ է), իսկ ինչ վերաբերում է կենաց ուժերի նվազմանը, պետք է մեկեն պարզաբանել, որ այստեղ կոպիտ սխալ կա: Գուցե թե, եթե ես այժմ այն ուղղեմ, իմ պնդումները շատ ավելի համոզիչ թվան կամ նվազ անճշմարտացի, այժմ միջին իտալացին, իսպանացին կամ գերմանացին ավելի քիչ են տարբերվում կենաց ուժով յանկիից կամ արգենտինացուց, քան երեսուն տարի առաջ: Դա ամերիկացիները չպետք է մոռանան:
6. Զանգվածի մարդու հոգեբանությունը
Իսկ ո՞վ է այդ «զանգվածի մարդը», ով այժմ եկել է իշխանության հասարակական, քաղաքական եւ ոչ քաղաքական կյանքում: Ինչո՞ւ է նա այդպիսինը, ինչպիսին որ կա, այլ կերպ ասած, որտեղի՞ց նա հայտնվեց:
Փորձենք ընդհանուր պատասխան տալ երկու հարցերին, քանզի դրանք սերտ կապված են միմյանց: Մարդը, ով այսօր ուզում է ղեկավարել Եվրոպայի կյանքը, շատ տարբերվում է 19-րդ դարի առաջնորդներից, որ ծնել են հենց իրեն: Խորաթափանց ուղեղներն արդեն 1820, 1850 եւ 1880 թվականներին զուտ ապրիորի մտածողության օգնությամբ կարողացան կանխատեսել այսօրվա վիճակի լրջությունը: «Զանգվածները առաջ ընթացան,- հայտարարեց Հեգելը հայտնութենական տոնով»: «Առանց նոր հոգեւոր ուժի մեր դարը` հեղափոխությունների դարը, արհավիրքի կհանգի»,- ազդարարեց Օգյուստ Կանտը: «Ես տեսնում եմ նիհիլիզմի աճող հոսքը»,- ճչաց Էնգադինյան ժայռից Նիցշեն:
Ճիշտ չէ, թե իբր անհնար է պատմությունը կանխատեսել: Անթիվ-անհամար անգամ այն կանխատեսվել է: Եթե գալիքը չբացվեր մարգարեներին, այն չէին կարող հասկանալ ոչ նրա իրագործման պահին, ոչ էլ ավելի ուշ, երբ այն արդեն անցյալ էր դառնում: Այն միտքը, որ պատմաբանն այլ բան չէ, քան մարգարեի հակառակ կողմը, ներթափանցում է ողջ պատմության փիլիսոփայության մեջ: Իհարկե, կարելի է կանխատեսել միայն ապագայի ընդհանուր սխեման, բայց չէ՞ որ, ըստ էության, մենք ավելին չենք ընկալում եւ ներկայում, եւ անցյալում: Ողջ դարաշրջանը տեսնելու համար, պետք է հեռվից նայել:
Ինչպիսի՞ն էր ներկայանում կյանքը այն զանգվածի մարդուն, ում 19-րդ դարն արտադրում էր ավելի ու ավելի մեծ քանակով: Ամենից առաջ, նա զգում էր ընդհանուր նյութական բարելավությունը: Երբեք նախկինում միջին մարդը չէր լուծում իր տնտեսական խնդիրներն այսպիսի թեթեւությամբ: Ժառանգական հարուստները հարաբերականորեն աղքատանում էին, ինդուստրիալ աշխատավորները վերածվում էին պրոլետարների, իսկ միջին կարողության մարդիկ օրեցօր լայնացնում էին իրենց տնտեսական հորիզոնը: Յուրաքանչյուր օր ինչ-որ նոր բան էր ներմուծում եւ հարստացնում էր կյանքի ստանդարտը: Օրըստօրե վիճակն ամրապնդվում էր, անկախությունն աճում էր: Այն, ինչ նախկինում կհամարվեր ճակատագրի առանձնահատուկ բարեհաճություն, այժմ գորովալից երախտապարտություն էր հարուցում, եւ այժմ դիտարկվում էր որպես օրինական բարիք, որի համար շնորհակալ չեն լինում, որը պահանջում են:
1900 թվականից ի վեր աշխատավորները սկսում են ավելի լավ ապրել: Այդուհանդերձ, նրանք ստիպված են պայքար մղել իրենց իրավունքների համար: Ի տարբերություն միջին մարդու, նրանք ամեն ինչ պատրաստի չեն ստանում հրաշալիորեն կազմակերպված հասարակությունից եւ պետությունից:
Կյանքի եւ տնտեսական ապահովության այդ թեթեւությանը գումարվում են ֆիզիկական բարիքները, հարմարավետությունը, հասարակական կարգուկանոնը: Կյանքն ընթանում է, ասես երկաթգծի վայով, եւ երկյուղ չկա, որ այն կխափանի բռնությունը կամ դժբախտությունը:
Այդպիսի ազատ, անկաշկանդ կյանքն անխուսափելիորեն պիտի «միջին հոգիների» մեջ այնպիսի զգացողություն ծներ, որը կարելի է արտահայտել հին իսպանական ասացվածքի հետեւյալ խոսքով. «լայնարձակ է մեր Կաստիլիան»: «Նոր մարդը» զգում էր, որ իր կյանքը` ազատագրում է բեռից, բոլոր խոչընդոտներից ու սահմանափակումներից: Այդ փաստի նշանակությունը մեզ համար պարզ կլինի, երբ մենք հիշենք, որ անցյալ ժամանակներում կենաց այդպիսի ազատությունը բացարձակապես անհասանելի էր հասարակ մարդկանց համար: Ընդհակառակը, նրանց համար կյանքը միշտ ծանր բեռ էր, ֆիզիկական եւ տնտեսական: Ծննդյան օրից սկսած` նրանք շրջապատված էին արգելքներով ու խոչընդոտներով, նրանց մի բան էր մնում` տառապել, համակերպվել եւ հարմարվել:
Այդ փոփոխությունն ավելի ակնառու դրսեւորվեց իրավական եւ բարոյական ոլորտում: Սկսած մեր դարաշրջանի երկրորդ կեսից, միջին մարդն արդեն ազատ էր սոցիալական պատնեշներից: Ոչ ոք նրան չէր ստիպում ճնշել, պահել ինքն իրեն` «Լայնարձակ է մեր Կաստիլիան»: Չկան այլեւս ոչ դասակարգեր, ոչ կաստաներ: Չկան իրավական արտոնություններ: Սովորական մարդը գիտի, որ բոլոր մարդիկ իրենց իրավունքներում հավասար են:
Ողջ պատմության ընթացքում հասարակ մարդը չի ապրել այն պայմաններում, որոնք թեկուզեւ ինչ-որ չափով նման լինեին այսօրվա կյանքի պայմաններին: Մենք իրոք կանգնած ենք մարդկային ճակատագրի արմատական փոփոխության առջեւ, որ իրագործվեց 19-րդ դարում: Միանգամայն նոր ֆոն է ստեղծվել, նոր ասպարեզ ժամանակակից մարդու համար` թե ֆիզիկապես եւ թե սոցիալապես: Երեք գործոն հնարավոր դարձրին այդ նոր աշխարհի ստեղծումը` լիբերալ դեմոկրատիան, էքսպերիմենտալ գիտությունը եւ ինդուստրացումը: Երկրորդն ու երրորդը կարելի է միավորել «տեխնիկա» անվան տակ: Այդ գործոններից եւ ոչ մեկը դարի ծնունդը չէր, դրանք հայտնվեցին երկու դար առաջ, 19-րդ դարը դրանք կյանքի կոչեց: Դա բոլորն էլ ընդունում են: Բայց փաստն ընդունելը բավական չէ, պետք է հաշվի առնել դրա անխուսափելի հետեւանքները:
19-րդ դարն, ըստ էության, հեղափոխական էր ոչ այն պատճառով, որ նա բարիկադներ էր սարքում` դա մանրամասն է, այլ այն պատճառով, որ նա սովորական մարդուն դրեց, այսինքն` վիթխարի զանգվածները, կյանքի միանգամայն նոր պայմանների մեջ, որ արմատապես հակադիր էին նախկիններին: Նա շրջեց նրանց ողջ գոյությունը: Հեղափոխությունը ոչ այնքան ապստամբությունն է հին վարչակարգի դեմ, որքան նորի` հնին հակառակի հաստատումը: Այդ պատճառով չափազանցություն չի լինի ասելը, որ 19-րդ դարի ծնած մարդը, իր հասարակական վիճակով, միանգամայն նոր մարդ է, որ տարբերվում է նախորդող շրջանների բոլոր մարդկանցից: 18-րդ դարի մարդը, իհարկե, տարբերվում էր իր 16-րդ դարի նախորդից, բայց նրանք բոլորը նման են, միատիպ են, նույնիսկ նոր մարդու հետ համեմատած` նույնական են: Բոլոր այդ դարերի «հասարակ մարդկանց» համար «կյանքը» նշանակում էր, առաջին հերթին, սահմանափակումներ, պարտավորություններ, կախվածություն, մի խոսքով` ճնշում: Կարելի է ասել եւ` «հալածում», այդ խոսքի տակ հասկանալով ոչ միայն իրավականն ու սոցիալականը, այլ նաեւ «տիեզերականը», մինչեւ այս վերջին դարն այդ ամենը կար, երբ սկսվեց «գիտական տեխնիկայի» անսահման ծաղկումը ինչպես ֆիզիկայում, այնպես էլ ղեկավարման մեջ: Այսօրվա հետ համեմատած` հին աշխարհը նույնիսկ հարուստներին եւ զորավորներին առաջարկում էր լոկ խեղճություն, դժվարություններ եւ վտանգներ:
Նոր մարդուն շրջապատող աշխարհը, ծննդյան օրից սկսյալ, ոչ մի բանում նրան չի ճնշում, չի պարտադրում, ոչ մի արգելք չի դնում, ոչ մի «վետո», ընդհակառակը, նա ինքն է նրա մեջ տենչանքներ արթնացնում, որոնք, տեսականորեն, կարող են անվերջորեն աճել: Պարզվում է, դա շատ կարեւոր է, որ 19-րդ դարի եւ 20-րդ դարի սկզբի աշխարհը միայն առատություն եւ շռայլություն է տրամադրում, բայց եւ մեզ լիիրավ համոզմունք է ներշնչում այն բանում, որ վաղը ավելի հարուստ, ճոխ, կատարյալ կլինի, ասես թե այն օժտված է զարգացման անսպառ ուժով: Այսօր (չնայած լավատեսության մեջ որոշ ճաքերին) համարյա ոչ մեկը չի կասկածում, որ հինգ տարի հետո ավտոմեքենաներն ավելի լավը կլինեն, ավելի էժան: Դրան հավատում են, ինչպես այն բանին, որ վաղը արեւը դարձյալ կծագի: Համեմատությունը լիովին ճիշտ է, սովորական մարդը, իր շուրջը տեսնելով տեխնիկապես եւ սոցիալապես կատարյալ աշխարհը, հավատում է, որ նրան այդպիսին է արտադրել հենց բնությունը, նրա մտքով երբեք չի անցնում, որ այդ ամենը ստեղծվել է հանճարեղ մարդկանց ջանքերով: Ավելի քիչ է նա կասկածում այն բանում, որ առանց այդ մարդկանց հետագա ջանքերի` հոյակապ շինությունը շատ կարճ ընթացքում կքանդվի:
Այդ պատճառով նշենք զանգվածի մարդու հոգեբանական դիագրամի երկու հիմնական գծերը` կենաց տենչանքների անկասելի աճը, եւ այդու`անհատի եւ սկզբունքային աներախտապարտությունն այն ամենի հանդեպ, ինչը նրան թույլ է տվել լավ ապրել: Այդ երկու գծերը բնութագրական են մեզ լավ ծանոթ երես առած երեխաների հոգեբանության համար: Մենք կարող ենք օգտվել դրանից` որպես նշանառություն, որպեսզի դիտարկենք ժամանակակից զանգվածների հոգիները: Նոր ժողովուրդը, գաղափարներով եւ ճիգերով հարուստ հասարակության երկարատեւ զարգացման ժառանգը, շրջապատող աշխարհի կողմից երես առած է: Երես տալ` կնշանակի` կատարել բոլոր ցանկությունները, ընտելացնել այն մտքին, որ ամեն ինչ թույլատրելի է, որ ոչ մի արգելք եւ պարտավորություն չկա: Նա, ում հետ այդպես են վարվել, սահման չի ճանաչում: Ոչ մի պարտադրանք, խթան եւ բախում չկրելով, նա սովորում է ոչ մեկի հետ հաշվի չնստել, իսկ ամենակարեւորը` ոչ մեկին իրենից մեծ կամ բարձր չի ճանաչում: Գերազանցության ընդունում կարող էր հարուցել լոկ նա, ով կստիպեր հրաժարվել քմայքներից, կսանձահարեր նրան, կստիպեր խոնարհվել: Այդժամ նա կյուրացներ այդ առարկայի կանոնը` «Այստեղ ավարտվում է իմ կամքը, սկսվում է ուրիշի կամքը, ավելի ուժեղի: Հավանաբար, աշխարհի երեսին ես մենակ չեմ, եւ դա ինձնից ուժեղ է»: Հին ժամանակներում շարքային մարդը ստիպված էր լինում օրեցօր այդպիսի տարրական իմաստության դասեր ստանալու, քանզի աշխարհը կոպիտ եւ պարզունակ էր կազմավորված, արհավիրքները սովորական բան էին, չկար ոչ առատություն, ոչ հաստատունություն, ոչ անվտանգություն, ամեն ինչ նրանց է տրամադրված, ոչ մի ճիգի կարիք չկա, համանման այն բանին, որ արեգակը ինքն է ելնում հորիզոնի գծով, առանց մեր օգնության: Պետք չէ այլոց շնորհակալություն հայտնել օդի համար, որ դու շնչում ես, օդը ոչ ոք չի սարքել, այն պարզապես կա: «Այդպես ընդունված է», չէ՞ որ այն միշտ ակնհայտ է: Երես առած զանգվածներն այնքան միամիտ են, որ մեր ողջ նյութական եւ սոցիալական կազմավորումը համարում են նույնքան բնական, որքան օդը, չէ՞ որ այն միշտ տեղում է եւ համարյա նույնքան կատարյալ է, որքան բնությունը:
Այսպիսով, ես ենթադրում եմ, որ 19-րդ դարը ստեղծեց մեր կյանքի կատարյալ կազմավորումը նրա շատ բնագավառներում: Այդ կատարելությունը հանգեցրեց այն բանին, որ զանգվածները, որ այժմ օգտվում են կազմավորման բոլոր բարիքներից, սկսեցին այն բնական, բնութենական համարել: Միայն այդպես կարելի է հասկանալ եւ բացատրել նրանց հոգու անհեթեթ վիճակը, նրանք զբաղված են միմիայն սեփական բարօրությամբ, բայց չեն նկատում դրանց ակունքները: Քաղաքակրթության պատրաստի բարիքների ետեւում նրանք չեն տեսնում մարդկային հանճարների համառ ջանքերով ստեղծած հայտնագործությունները, եւ երեւակայում են, որ իրավասու են պահանջելու բոլոր այդ բարիքները, որ, բնականաբար, իրենց են պատկանում` իրենց բնատուր իրավունքների շնորհիվ: Սոված ընդվզումների ժամանակ ժողովրդաց ամբոխները երբեմն տակնուվրա են անում հացի փռերը: Դա կարող է այսօրվա քաղաքակրթության հետ այժմյան զանգվածների նախատիպարը լինել (առավել խոշոր մասշտաբով եւ ավելի բարդ ձեւերով), որն էլ հենց սնում է նրանց:
8. Ինչո՞ւ են զանգվածները քթներն ամեն տեղ խոթում եւ միշտ բռնությամբ
Այսպիսով, մենք գալիս ենք այն եզրահանգման, որ ինչ-որ չափազանց պարադոքսալ մի բան է կատարվել, թեպետ, ըստ էության, լիովին բնական մի բան, հենց որ աշխարհն ու կյանքը լայնորեն բացվեցին սովորական մարդու առաջ, նրա հոգին դրա առաջ փակվեց: Եվ ես պնդում եմ, որ հոգու այդ ափոփվածության մեջ` զանգվածների ապստամբության այն էությունն է, որում, իր հերթին` վիթխարի խնդրի էությունն է, որ կեցած է այսօր մարդկության առջեւ:
Ես գիտեմ, որ շատ ընթերցողներ այլ կերպ են մտածում: Դա էլ լիովին բնական է, եւ միայն հաստատում է իմ տեսությունը: Եթե նույնիսկ իմ կարծիքը սխալ դուրս գա, այդուհանդերձ, անվիճելի է, որ անհամաձայններից շատերը, դե, թեկուզ հինգ րոպե չեն խորհրդածել այդչափ բարդ խնդրի շուրջ: Եվ, ուրեմն, ինչպե՞ս կարող էին նրանք մտածել այն, ինչ որ ես: Եթե նրանք իրենց իրավունք են վերապահում ավելի վաղ կարծիք ունենալ, քան կջանան ամեն ինչ մտորել, նրանք ցուցանում են, որ հենց իրենք պատկանում են մարդկանց այն տիպին, որոնց ես կոչում եմ «ապստամբած զանգված»: Դրանք հենց փակված, կարծրացած հոգիներն են: Տվյալ դեպքում` մեր առջեւ ինտելեկտուալ նեղմտության օրինակն է: Մարդը պատրաստի գաղափարների պաշար է կուտակել: Նա բավարարվում է դրանցով եւ որոշում է, որ խելքը տեղն է: Քանի որ աշխարհը նրան պետք չէ, նա իր կարծիքին է մնում: Սա հենց կարծրացածության մեխանիզմն է:
Զանգվածի մարդն իրեն կատարյալ է համարում: Ընտրանու մարդը համանման բան է զգում, եթե նա բացառիկորեն փառասեր է, բայց եւ հավատն առ իր կատարելությունը հարիր չէ նրա բնույթին, ճշմարիտ չէ, այն ունայնության ծնունդ է, եւ նույնիսկ ինքը դրանում համոզված չէ: Այդ պատճառով փառասերն այլոց կարիքն ունի, որպեսզի նրանք հաստատեն կարծիքը, որ նա ուզում է ունենալ: Նույնիսկ այդպիսի պաթոլոգիկ դեպքում, նույնիսկ փառասիրությունից կուրացած, ընտրանու մարդը համոզված չէ իր կատարելության մեջ: Ընդհակառակը, զանգվածի ժամանակակից մարդը, այդ նոր Ադամը, երբեք չի կասկածում իր կատարելությանը, նրա հավատն առ ինքը նման է դրախտային հավատի: Հոգու գոցվածությունը զրկում է նրան իր անկատարությունը ճանաչելու հնարավորությունից, քանզի միակ ուղին առ այդ իմացությունը` այլոց հետ համեմատվելն է, բայց այդժամ նա թեկուզ մի պահ պետք է իր սահմաններից դուրս գա, վերաբնակվի իր մերձավորի մեջ: Սովորական մարդու հոգին ունակ չէ այդպիսի մարզանքների:
Այստեղ մենք կանգնած ենք այն տարբերության առջեւ, որը դարեդար տարբերում է հիմարներին իմաստուններից: Խելոքը գիտի, թե ինչ հեշտ է հիմարություն անելը, նա միշտ աչալուրջ է, եւ այդտեղ է նրա խելքը: Հիմարը ինքն իրեն չի կասկածում, նա իրեն համարում է մարդկանցից ամենախորամանկը, այստեղից է նախանձելի հանգստությունը, որով նա կենում է տխմարության մեջ: Այն միջատների նման, որոնց ոչ մի կերպ չես կարող ծակուռից դուրս բերել, հիմարին հնարավոր չէ հիմարությունից ազատել, թեկուզ մի պահ կուրությունից դուրս բերել, այնպես անել, որպեսզի նա իր խղճուկ շաբլոնները համեմատի այլ մարդկանց հայացքների հետ: Հիմարությունը ցմահ է եւ անբուժելի: Ահա թե ինչու Անատոլ Ֆրանսն ասել է, որ հիմարը սրիկայից շատ ավելի վատ է: Սրիկան երբեմն հանգստանում է, հիմարը` երբեք:
Զանգվածի մարդը ամենեւին էլ հիմար չէ, այսօր նա շատ ավելի խելոք է, ավելի ընդունակ, քան նրա բոլոր նախնիները: Բայց այդ ունակությունները նրան օգուտ չեն բերում` գիտակցելով, որ նա օժտված է դրանցով, նա ավելի շատ է ամփոփվել իր մեջ եւ չի օգտվում դրանցից: Նա մեկընդմիշտ յուրացրել է ընդհանուր տեղերի, նախապաշարմունքների, կցկտուր մտքերի եւ դատարկ խոսքերի հավաքածուն, որոնք պատահաբար կուտակվել են հիշողության մեջ, եւ անբռնազբոսությամբ, որը կարելի է արդարացնել միայն միամտությամբ, այդ աղբից օգտվում է միշտ եւ ամենուր: Դա ես հենց կոչեցի առաջին գլխում «մեր ժամանակի նշանը», չարիքն այն չէ, որ սովորական մարդ իրեն արտասովոր է համարում եւ նույնիսկ ուրիշներից բարձր, այլ այն, որ նա ազդարարում եւ հաստատում է սովորականության իրավունքը եւ ինքը սովորականությունը իրավունքի աստիճանի է բարձրացնում:
Իշխող վիճակը, որը հոգեւոր պլեբսը գրավել է այժմ հասարակական կյանքում` ժամանակակից կյանքի միանգամայն նոր գործոն է, որ իր նմանը չի ունեցել անցյալում: Համենայն դեպս, եվրոպական պատմության մեջ պլեբսը երբեք իրեն չի երեւակայել ինչ-որ «գաղափարի» կրող: Նա ուներ իր պատրաստի հավատալիքները, ավանդույթները, կյանքի փորձը, ասացվածքները, տարածված կարծիքները, նա չէր խրվում տեսական հետազոտությունների եւ ընդհանրացումների մեջ, որպիսիք պահանջում է, օրինակ, քաղաքականությունը կամ գրականությունը: Քաղաքագետների ծրագրերն ու գործողությունները նրան կարող էին վատը կամ լավը թվալ, նա կարող էր նեցուկ կանգնել դրանց կամ ոչ, բայց նրա հակազդեցությունը պասիվ էր, այն սահմանափակվում էր այլ շրջանակների ստեղծագործական գործունեության արձագանքով: Նրա մտքով անգամ չէր անցնի քաղաքագետների կարծիքներին իր կարծիքները հակադրելը: Նույնը եւ արվեստում, եւ հասարակական կյանքի այլ բնագավառներում: Իր սահմանափակության, տեսական առումով անիրազեկության բնատուր գիտակցումը նրան ետ էր պահում: Պլեբսը նույնիսկ չէր երազում այն մասին, որպեսզի իր վրա հասարակական կյանքում որոշիչ դեր վերցնի, քանզի այն համարյա միշտ հիմնված է տեսության վրա:
Այժմ սովորական մարդն ամեն ինչի մասին ամենաորոշակի գաղափարներ ունի, թե ինչ է աշխարհում կատարվում եւ պիտի կատարվի: Այդ պատճառով նա դադարել է ուրիշներին լսել: Ինչո՞ւ լսի, եթե առանց այդ էլ ամեն ինչ գիտի: Այժմ լսելու կարիք չկա, հիմա պիտի ինքդ դատես, որոշում կայացնես, լուծես: Չկա հասարակական կյանքի այնպիսի հարց, որին նա չխառնվի, փաթաթելով իր կարծիքները` նա, կույրն ու խուլը:
«Դե,- կասեն ինձ,- ի՞նչ վատ բան կա այդտեղ: Մի՞թե դա չի վկայում վիթխարի առաջընթացի մասին: Չէ՞ որ դա նշանակում է, որ զանգվածները կուլտուրական են դարձել»:
Ոչ մի նման բան: Սովորական մարդու գաղափարները իսկական գաղափարներ չեն, դրանք չեն վկայում կուլտուրայի մասին: Նա, ով ուզում է գաղափարներ ունենալ, պետք է ամենից առաջ ձգտի առ ճշմարտություն եւ յուրացնի դրա պարտադրած խաղի կանոնները: Խոսք չի կարող լինել գաղափարների եւ կարծիքների մասին այնտեղ, ուր չկա ամենքի կողմից ընդունված բարձրագույն աստիճանակարգ, որը նրանց կուղղորդի: Այդ նորմերը մեր մշակույթի հիմքն են: Խոսքն այն մասին չէ, թե ինչպիսին են դրանք, ես լոկ պնդում եմ, որ ուր նորմեր չկան, այնտեղ չկա եւ կուլտուրա: Չկա կուլտուրա այնտեղ, ուր չկան քաղաքացիական օրենսդրության հիմքերը: Չկա կուլտուրա այնտեղ, ուր վիճաբանության մեջ արհամարհվում են բանականության հիմնական սկզբունքները: Չկա կուլտուրա այնտեղ, ուր տնտեսական հարաբերությունները ենթարկված չեն ուղղորդող ապարատին, որին կարելի է դիմել: Չկա կուլտուրա այնտեղ, ուր գեղագիտական բանավեճերում գեղարվեստական ստեղծագործության համար ամենայն արդարացում ավելորդ է հայտարարվում:
Երբ բոլոր այդ նորմերը, սկզբունքները եւ աստիճանակարգերն անհետանում են, անհետանում է եւ ինքը` կուլտուրան, եւ վրա է գալիս, բառիս բուն իմաստով, բարբարոսությունը: Ինքներս մեզ չխաբենք` նոր բարբարոսությունը հայտնվում է հիմա Եվրոպայում, եւ այն ծնել է զանգվածների աճող ապստամբությունը: Ճամփորդը, որ ժամանում է բարբարոս երկիր, գիտի, որ այնտեղ արդեն կանոններ եւ սկզբունքներ չեն գործում, որոնց վրա նա սովոր է հիմնվել տանը: Բարբարոսը մեր ընկալմամբ նորմեր չունի:
Կուլտուրայի աստիճանը չափվում է նորմերի զարգացման աստիճանով: Այնտեղ, ուր դրանք նվազ են զարգացած, կյանքն ընթանում է միայն ընդհանուր գծերով, ուր նրանք զարգացած են մանրամասնորեն, այնտեղ դրանք ներթափանցում են բոլոր մանրամասների եւ կյանքի բոլոր ոլորտների մեջ: Յուրաքանչյուրը պետք է ընդունի, որ Եվրոպայում վերջին ժամանակների ընթացքում տարօրինակ երեւույթներ են նկատվում: Որպես կոնկրետ օրինակ` մատնացույց անենք այնպիսի քաղաքական շարժումների, ինչպիսիք սինդիկալիզմն ու ֆաշիզմն են: Դրանք տարօրինակ են թվում ոչ այն պատճառով, որ նոր են:
Հմայվածությունը նորույթներով միշտ ներհատուկ էր եվրոպացուն, զուր չէ, որ նա ինքն իր համար անհանգիստ պատմություն է ստեղծել: Այդ շարժումների տարօրինակությունը նրանց ոճով է, այն չտեսնված ձեւերում, որոնք դրանք ընդունում են: Սինդիկալիզմի եւ ֆաշիզմի ներքո Եվրոպայում առաջին անգամ հայտնվում է մարդու մի տիպ, որն անհրաժեշտ չի համարում իր հավակնություններն ու արարքներն արդարացնելը ոչ այլոց առաջ, ոչ էլ նույնիսկ ինքն իր առաջ, նա պարզապես ցույց է տալիս, որ որոշել է ամեն գնով հասնել իր նպատակին: Ահա հենց դա էլ այն նորն է, չտեսնվածը` առանց որեւէ իրավունքի գործելու իրավունքը: Այստեղ ես տեսնում եմ զանգվածների նոր վարքի ամենաակներեւ դրսեւորումը, իսկ պատճառն այն է, որ նրանք որոշել են հասարակության ղեկավարումն իրենց ձեռքը վերցնել, թեեւ այն ղեկավարել իրենք ունակ չեն: Զանգվածների այդ քաղաքական վարքում բացահայտվեց, կոպիտ եւ անկեղծ նրանց նոր հոգու ողջ կառուցվածքը, սակայն այդ ամենի բանալին նրանց հոգեւոր ինքնամփոփումն էր: Զանգվածների մարդն իր մեջ «գաղափարներ», «մտքեր» հայտնաբերեց, սակայն նա ընդունակ չէ գաղափարական ստեղծագործության, կոնստրուկտիվ մտածողության: Նա նույնիսկ գաղափար չունի գաղափարների թեթեւ, մաքուր օդի մասին: Նա կամենում է ունենալ իր «կարծիքները», բայց չի ցանկանում ընդունել այն պայմանները եւ նախադրյալները, որ անհրաժեշտ են դրա համար: Այդ պատճառով նրա բոլոր «գաղափարները» այլ բան չեն, քան բառաձեւով տարազված ակնկալիքներ:
Որպեսզի գաղափար ունենաս կամ ստեղծես, հարկ է, ամենից առաջ, հավատալ, որ կան դրա գոյության ինչ-որ հիմքեր կամ պայմաններ, այսինքն, հավատալ բանականությանը, գաղափարների աշխարհին, վերացարկված ճշմարտություններին: Ունենալով գաղափարներ, կարծիքներ կազմելով, մարդիկ դիմում են բարձրագույն ատյանին, ենթարկվում են, ընդունում են նրա կոդեքսը եւ նրա որոշումները, հավատում են այն բանին, որ շփման բարձրագույն ձեւը երկխոսությունն է, ուր քննարկվում են մեր գաղափարների հիմքերը: Սակայն զանգվածի մարդու համար բանավեճն ընդունելը կնշանակի` հաստատ պարտության գնալ, եւ նա բնազդաբար հրաժարվում է ընդունել այդ բարձրագույն օբյեկտիվ աստիճանակարգը: Այստեղից էլ Եվրոպայում մոդայիկ լոզունգը` «բավ են բանավեճերը», եւ հրաժարումը հոգեւոր շփման ամենայն ձեւերից, որ ենթադրում է օբյեկտիվ նորմերի ընդունումը, սկսած պարզ խոսակցությունից, եւ վերջացրած խորհրդարանով եւ գիտական հասարակություններով: Դա համազոր է հրաժարմանը կուլտուրական հասարակական կյանքից: Դա նշանակում է բոլոր բնական կենաց գործընթացների չեզոքացումը եւ անցում նոր նշած «կարգերի» ստիպողական ներմուծմանը:
Շարունակելի