Հերթական այցով Լոնդոնից Հայաստան էր ժամանել հասարակական, մշակութային եւ եկեղեցական գործիչ, գրող-հրապարակախոս, բարերար Ասատուր Կյուզելյանը: Նա չափազանց վառ անհատականություն է: Տարիների ընթացքում նա մտերիմ հարաբերություններ է ունեցել Պարույր Սեւակի, Նաիրի Զարյանի, Հովհաննես Շիրազի, Վահագն Դավթյանի, Սիլվա Կապուտիկյանի, Համո Սահյանի, Հրաչյա Ղափլանյանի, Հենրիկ Մալյանի, Վիլյամ Սարոյանի, Ամենայն Հայոց կաթողիկոս Վազգեն Ա-ի, Արամ Խաչատրյանի, Առնո Բաբաջանյանի, Պավել Լիսիցյանի, Գոհար Գասպարյանի, Լուսինե Զաքարյանի, Վիկտոր Համբարձումյանի, Լեւոն Հախվերդյանի, Սառա Չերչիլի` Անգլիայի հայտնի վարչապետ Ուինսթոն Չերչիլի դստեր հետ… Կիլիկիա, Լիբանան, Հնդկաստան` Կալկաթա, Անգլիա` Լոնդոն… Ապրելով եւ գործելով նշված երկրներում` նա մշտապես քաջատեղյակ է եղել հայկական գաղթօջախների ներքին կյանքին: Լոնդոնում հրատարակվող «Արեգակ» եւ «Լոնդոն» հայկական ամսաթերթերի գլխավոր խմբագիր եւ հրապարակախոս Ա. Կյուզելյանը նաեւ բազմաթիվ գրքերի, հոդվածների, հրապարակումների ու հարցազրույցների հեղինակ է:
– Ի՞նչն է Ձեզ այս անգամ բերել Հայաստան:
– Ես նամակ էի գրել ՀՀ նախագահին, որ ուզում եմ դառնալ ՀՀ քաղաքացի: Նամակում նշել եմ, որ իմ ամբողջ գիտակցական կյանքը նվիրել եմ հայ ժողովրդին: Որպես հայագիտական առարկաների դասախոս, թերթերի խմբագիր, գրող եւ տարբեր կազմակերպությունների գործիչ՝ ուզում եմ կյանքիս վերջին տարիներն ապրել` որպես Հայաստանի քաղաքացի: Կարծում եմ՝ դա հարգելի պատճառ է` ինձ քաղաքացիություն շնորհելու համար: Ինձ տեղեկացրին, որ ՀՀ նախագահը չի մերժել խնդրանքս, եւ քաղաքացիությունը շնորհելու համար հարկավոր է գալ Հայաստան եւ ստանալ հայկական անձնագիրը: Եվ եւս մի առիթ. մենք այստեղ ստեղծել ենք Արամ Խաչատրյանի անվան դասական երաժշտության զարգացման հիմնադրամ, որի հոգաբարձության անդամներից եմ, եւ այս օրերին պետք է տեղի ունենա տարեկան մեր ժողովը:
– Ի՞նչ սպասումներ ու զգացողություններ ունեք ՀՀ փաստացի քաղաքացու` Ձեր նոր կարգավիճակից:
– Ես այն եմ, ինչ կամ ու եղել եմ: Եվ որքան Աստված կյանք տա` կմնամ նույնը: Ընդհանրապես, երբ իմ ընկերներն ինձ հանդիպում են` ասում են. «Ասատուր, չես փոխվել»: Ասում եմ` ի՞նչ է, դժգո՞հ եք ինձանից: Մարդ փոխվում ու հասունանում է իր հայացքների մեջ, բայց հիմնական խառնվածքը, իր նկարագիրը մնում են նույնը: Ես միշտ եղել եմ իմ ժողովրդի, իմ հայրենիքի կողքին: Սովետական շրջանում ինձ մեղադրում էին՝ որպես Սովետական Հայաստանի բարեկամ: Ասում էի` ինձ չեք կարող դրանում մեղադրել, քանի որ հայրենիքը մոր նման է: Մորդ սիրում ես, որովհետեւ մայրդ է: Չես սիրում նրա համար, որ գեղեցիկ կամ հարուստ է կամ ինչ գույնի զգեստ է կրում… Սա իմ պապերի երկիրն է, իմ պապերի աճյուններն են թաղված այս երկրում: Ժամանակին Եղիշե Պատրիարքը մի խոսք ասաց. «Եթե մի նիզակ խրեք Անթիլիասի կողին, ձեր նիզակի ծայրը Լիբանանի ավազներից դուրս կգա: Փորձեցեք մի նիզակ խրել Էջմիածնի կողին` ձեր նիզակի ծայրը ձեր պապերի ոսկորներին կկպչի»: Այնպես որ, այս երկիրը, այս հողը սուրբ են մեզ համար, եւ ես ամբողջ կյանքում չեմ արել մի բան, որի համար Հայրենիքս ամաչի ինձանից:
– Ձեր կարծիքով՝ սփյուռքում եւ հայրենիքում կուսակցությունների գործունեությունը տարբերվո՞ւմ է, եւ ո՞րն է, իրականում, դրանց առաքելությունը:
– Ես հայրենիքի մասնագետ չեմ, ես սփյուռքի մասնագետ եմ: Կուսակցություններն իրենց գոյությունը կարող են արդարացնել միայն իրենց երկրում: Օրինակ. Անգլիայում գործում են երեք կուսակցություններ` Կոնսերվատիվ, Բանվորական եւ Լիբերալ: Դրանք մեկը մյուսին վերահսկում են եւ այդ կերպ արդարացնում իրենց գոյությունը: Մինչեւ Սովետական Միության փլուզումը եւ մինչեւ Հայաստանի անկախացումը, գուցեեւ, կուսակցությունները ունեին որոշակի անելիք: Բայց հիմա` ոչ: Բացի ժողովրդին բաժանելուց` ուրիշ անելիք չունեն: Վերջերս ելույթ ունեցա ԱՄՆ-ում եւ այնտեղ նշեցի նույնը: Հիմա հայրենակցական միություններն ու նման կազմակերպությունները, հատկապես՝ կուսակցությունները, պետք է մեկ շղթայի օղակները լինեն եւ բռնցքացած միասնականության ուժով` աշխատեն ստեղծել մի հայրենիք, որը լինի արդար, ժողովրդավարական եւ թափանցիկ: Հայրենիքի զորացումը մեծ չափով կախում ունի սփյուռքի միասնականությունից: Իսկ կուսակցություններն այդ գործին խանգարում են: Իմ համոզումն է. կա՛մ պետք է ստեղծվի համահայկական կենտրոնացված մի կազմակերպություն, կա՛մ կուսակցությունները պետք է լուծարվեն: Հաճախ խոսում են նաեւ իրենց մշակութային գործունեության մասին: Մենք շատ կազմակերպություններ ունենք մշակույթով զբաղվող` ՀԲԸՄ-ն, Համազգայինն ու էլի մի շարք: Ու եւս մի բան. տարբեր երկրներում տարբեր հայացքներ, քաղաքական տարբեր ուղղություններ կան: Հնարավոր է, կուսակցության սկզբունքները հակառակ լինեն կառավարության որդեգրած սկզբունքներին, կամ, ասենք, հայկական կուսակցության մանիֆեստը հակառակ լինի տվյալ երկրի օրենքներին: Այնպես որ` այլեւս կուսակցությունները, ըստ իս, անելիք չունեն:
– Որքանո՞վ եք իրատեսական համարում նման տեսակետի իրականացումը:
– Մենք այսօր ապրում ենք այնպիսի մի ժամանակաշրջանում, երբ մեզ համար ամենակարեւորը միասնական աշխատանքն է: Վիճելի հարցերը պետք է զանազանել անվիճելի հարցերից եւ բոլոր ուժերով պետք է համախմբվել անվիճելի հարցերի շուրջ: Եթե նստենք սեղանի շուրջ եւ զատորոշենք վիճելի հարցերն անվիճելիներից` կտեսնենք, որ անվիճելի հարցեր չկան արդեն: Ժամանակին` Սովետական Հայաստանն էր: Հիմա այդ խնդիրն էլ չկա: Իմ խոսքը սփյուռքահայությանն է ուղղված (եթե Հայաստանի համար կիրառելի է` թող վերցնեն): Այսօր, ավելի քան երբեք, անհրաժեշտ է հայ ժողովրդի միասնականությունը: Մենք այլեւս իրավունք չունենք արտասահմանում կուսակցություն ունենալու: ՀՅԴ-ն այսօր խոսում է հայ ժողովրդի անունից, հնչյակյանները խոսում են հայ ժողովրդի անունից, ռամկավարը, մյուսը, մյուսը… Ասում եմ` դուք ի՞նչ իրավունք ունեք խոսելու հայ ժողովրդի անունից, երբ դուք չեք ներկայացնում հայ ժողովրդին: Եթե հայ գաղութներն իրենց ջանքերը մեկտեղեն եւ ստեղծեն համահայկական կենտրոնացված մի կազմակերպություն` այդ ժամանակ միայն իրավունք կունենաք խոսելու սփյուռքահայության անունից: Այդ ժամանակ կկարողանաք պարտադրել Հայաստանին՝ ստեղծել թափանցիկ, արդար, ժողովրդավարական մի հայրենիք, որ բոլորիս ուժով դառնա այնքան հզոր, որ մեր հարեւանները չկարողանան րոպե անգամ մտածել, թե այս ճեղքված, մասնատված ժողովրդին կարելի է կուլ տալ: Այդ ժամանակ ՀՀ-ն իրականում կզորանա:
– Գաղտնիք չէ, որ որոշ սփյուռքահայ գործարարներ` իրենց խաբված զգալով, լքում են Հայաստանը: Ըստ Ձեզ, ո՞ւմն է առավել մեծ մեղքի բաժինը` տեղացիների՞նը, թե՞ սփյուռքահայերինը:
– Երբ մեկը սիրահարվում է` աշխատում է ամեն գնով հասնել իր սիրած էակին: Պատկերավոր օրինակ բերեմ: Լեռան գագաթին մի ոսկե արձան կա` դա սիրելին է: Ամեն կերպ աշխատում է հասնել նրան: Բոլոր դժվարությունները հաղթահարելով, երբեմն վիրավորված` հասնում է եւ հանկարծ տեսնում, որ այդ արձանը ոսկուց չէ, այլ պղինձ է, կամ, նույնիսկ, ժանգոտ երկաթից: Սփյուռքահայերի համար, մանավանդ նրանց, ովքեր առաջին անգամ են գալիս` Հայաստանը երազային, ոչ իրական մի տեղ է: Սպասում են, որ Հայաստանը լինի անթերի մի վայր, ուր գողեր, ավազակներ, խաբեբաներ չկան: Երբ հայրենասիրությունից դրդված՝ այդ հոգեբանությամբ են մոտենում խնդրին ու շատ բան են տալիս, հանկարծ հուսախաբ են լինում: Անշուշտ, այլ պատճառներ էլ կան: Այլեւս ժամանակն է, որ Հայաստանն իրեն սրբագրի: Թերություններ կան, որ անհրաժեշտորեն պետք է վերանայվեն: Եվ մեր ղեկավարությունը պետք է հասկանա, որ մինչեւ այդ թերությունները չսրբագրվեն` Սփյուռքը չի կարող պետք եղածի չափ իր ներդրումն անել հայրենիքի բարգավաճման համար: Այնպես որ, հարցը երկուստեք է: Մեկը ասում է` եթե դաշնակցական չես` լավ հայ չես, մյուսը` եթե հնչակյան չես` լավ հայ չես, նույնը ասում է ռամկավարը… սա մոտեցում չէ: Հիմա պետականություն ունենք, եւ պետությունը ժողովրդի ներկայացուցիչն է: Բայց մենք չենք մտածում որպես պետականություն ունեցող զավակ: Մենք պետք է զգանք, որ զավակն ենք մի ժողովրդի, որն ունի ազատ, անկախ Հայաստան` իր բոլոր թերություններով: Այնուամենայնիվ, լույսը պետք է հայրենիքից գնա, սփյուռքում այն պետք է առնեն եւ օգտագործեն: Մենք պետք է ստեղծենք հայ ժողովրդի համագործակցության տաճարը: Ու եթե չկարողացանք ստեղծել այն առաջիկա 10 տարիներին` մենք չենք կարող սպասել մեր հայրենիքի առաջընթացին ու զարգացմանը:
– Իսկ հիասթափված հեռացած գործարարները կարո՞ղ են որոշակի բացասական տրամադրություն ստեղծել սփյուռքահայ մյուս գործարարների մոտ, ու երեւույթը մասսայական բնույթ կրի:
– Դա անպայման իր ազդեցությունը կունենա: Հիմնականում ժողովուրդը հավատում է նրան, ինչ կարդում կամ լսում է: 5 տոկոսն է, որ կարող է կասկածով վերաբերվել` փորձելով հասկանալ` ինչո՞ւ են գնում, պատճառներ կա՞ն, թե՞ ոմանց ցանկությամբ բարձրացված աղմուկ է: Բայց, ինչ-որ է, պատճառն ազդում է: Ես էլ, Լոնդոնում նստած, հանդիպում եմ նման նյութերի, բայց լրագրող լինելով, միանգամից կուլ չեմ տալիս գրվածը: Իսկ մյուսները` ժողովրդի 90-95 տոկոսը, հավատում է կարդացածին եւ ասում. «Հեյ, Կարապետ, չըլլա հանկարծ էրթաս Հայաստան, դրամ դնես, գործ անես, դրանք գողեր են բոլորն ալ»: Այս մտավախությունը պետք է սրբագրվի, իսկ դրա համար պետք է վերքը վիրահատել: Բոլորս էլ ընդունում ենք, որ ապօրինություններ լինում են: Ապօրինությունների աղբյուրը պետք է գտնենք եւ բուժենք: Հակառակ դեպքում, երկուսով` Հայաստան եւ սփյուռք, չենք կարող առաջ գնալ: Չմոռանանք, որ մենք արտասահմանում հսկա ուժ ունենք: Բայց այդ ուժը` սարից հալված ձյան առվակներ են: Այդ առվակները հավաքող եւ դրանցից ուժ սարքող կազմակերպություն չունենք: Մենք մեր բոլոր առվակ-ուժերը պիտի համախմբենք, ջրվեժի վերածենք, որպեսզի կարողանանք էլեկտրականություն ստանալ: Բայց դա երկուստեք լուրջ աշխատանք է պահանջում: Անկեղծ ու նվիրված ղեկավարներ պիտի ունենանք` թե՛ Սփյուռքում, թե՛ Հայրենիքում, եւ պետք է տեղ չտանք խնամիական կապերին ու սանձարձակության երեւույթներին:
– Հաճախ նկատվում է երկկողմանի պահանջատիրական կեցվածք: Ե՛վ սփյուռքը, եւ՛ հայրենիքը միմյանց հանդեպ պարտավորվածության ակնկալիքներ ունեն:
– Իմ կարծիքով՝ սփյուռքի կողմից սխալ է: Որովհետեւ, եթե մեկը սփյուռքից ուզում է հայրենիքի հանդեպ պահանջներ դրսեւորել` թող ինքը գա այստեղ, ապրի, ներդրումներ անի, մասնակցի քաղաքական եւ քաղաքացիական գործընթացներին, ապա ազդեցություն ունենա պետության վրա: Սփյուռքը, ուղղակիորեն, իրավունք չունի միջամտելու: Հա՞յ ես` լավ, ի՞նչ անենք, որ հայ ես: Նստել ես Լոնդոնում, ուզում ես Հայաստանի գործերի՞ն խառնվել: Արի այստեղ, անելիքդ արա՝ որպես հայրենասեր մարդ: Բայց մյուս կողմից էլ` միլիարդատերը գալիս է ՀՀ, գործ դնում ու հանկարծ տեսնում, որ իր դրած գործը կարգին չի ընթանում, անկանոնություններ են լինում, խախտումներ, որոնց նա չի վարժվել արտասահմանում: Նա փակում է իր գործն ու գնում է: Ո՞վ վնաս կրեց` հայրենիքը: Կրկին գալիս եմ նույն համոզման. մենք չենք կարող ՀՀ-ից ինչ-որ բան պահանջել` մինչեւ չունենանք կազմակերպություն, որը կներկայացնի սփյուռքը, որպես ամբողջականություն: Այդ ժամանակ կասենք` մենք ունենք, օրինակ, 2 մլրդ դոլար եւ ուզում ենք Հայաստանում ներդրումներ կատարել: Բայց եթե դուք հետեւյալ բաները չսրբագրեք` ներդրումներն անհնարին են: Դրանք մեկը մյուսին ամբողջացնող իրողություններ են: Ներկայիս կարգավիճակում սփյուռքը իրավունք չունի ազդել ՀՀ-ի վրա: Թող նախ ինքնակազմավորվի:
– Ինչպիսի՞ն եք տեսնում ընդհանուր բարեփոխումների իրական ճանապարհը` քաղաքակա՞ն, թե՞ քաղաքացիական նախաձեռնությունների ճանապարհով:
– Ժողովուրդն արժանի է այն ղեկավարին, որին ընտրում է: Եթե քաղաքացին դժգոհ է ղեկավարից` հաջորդ ընտրություններին պետք է գտնի այնպիսի անձ, ով երկրի կարգն ու կանոնը, օրենքը, քաղաքացու, անհատի իրավունքները պաշտպանի, եւ դա պետք է ամեն բանից վեր լինի: Եթե առաջին այդ սկզբունքը չկարողանանք իրագործել, չհասնենք դրան` մյուսները չենք կարող իրագործել: Օրենքի առջեւ բոլորը հավասար են: Մի անգամ, Անգլիայի նախկին վարչապետ Ուինսթոն Չերչիլի վարորդը սխալ տեղ էր կայանել վարչապետի ավտոմեքենան: Տուգանեցին, գործը գնաց դատարան, Ուինսթոնը տանուլ տվեց դատը: Ո՞ր երկրում բարձրաստիճան պաշտոնյային կարող են տուգանել: Նախ` դատարանը պետք է լինի անաչառ, որպեսզի քաղաքացին վստահություն ունենա այդ համակարգի հանդեպ: Վարչապետ ես, թե ոչ, օրենքի առջեւ ամենից առաջ դու քաղաքացի ես: Այս ամենն, անշուշտ, մեկ օրում չի լինում, բայց մինչեւ չմատնանշես` կարող է արդյունքի չհասնենք: Այնպես որ` սա ներքին կազմակերպման հարց է, եւ կուսակցությունների դերը Հայաստանում հենց դրանում է: Անգլիայում, եթե հանկարծ Կոնսերվատիվ կուսակցությունը սխալ բան արեց` Բանվորականն անմիջապես միջամտում է եւ հարցերը լուծվում են: Մենք դեռ չենք հասել այդ իրավիճակին. կոմունիզմից անցել ենք նոր վարչաձեւի` ժողովրդավարական պետության, բայց դեռ կայացման փուլում ենք: Երկրում ամենակարեւորը` քաղաքացին է, որ ներկայացնում է պետությունը: Քաղաքացու իրավունքների պաշտպանությունը` ամենակարեւոր հարցերից մեկը պետք է լինի: Ես պետք է կարողանամ գնալ հրապարակ եւ ազատ խոսել: Այլ մարդիկ չպիտի գան ինձ ծեծի ենթարկեն եւ ասեն` ինչո՞ւ եմ այդպես խոսում: Դա է ժողովրդավարական երկիրը, որին հասնելու համար պետք է լուրջ աշխատանք տանենք: Դրանք իմ ցանկություններն են, թելադրել չեմ կարող, թեեւ ՀՀ նորաթուխ քաղաքացի եմ եւ, գուցե, արդեն իրավունք ունեմ ավելի վճռական խոսելու:
– Անկեղծորեն հավատո՞ւմ եք, որ վճռական խոսքը կարող է մեր երկրում ինչ-որ բան փոխել:
– Սովետական Միության ժամանակ հաճախ եմ հրավիրվել Հայաստան, Սփյուռքահայության հետ մշակութային կոմիտեի կողմից: Հեռուստատեսային ելույթներից մեկում խիստ քննադատեցի «Սեւան» հուրանոցը` իր պետքարանի վատ պայմանների համար: Ռամկավար եւ հնչակյան կուսակցության ղեկավարներն ինձ ասացին` չե՞ս ամաչում, Հայաստանն ես քննադատում: Հաջորդ օրը Կարեն Դեմիրճյանն ինձ, հնչակյաններին ու ռամկավարներին կանչեց իր մոտ: Հնչակյանն ասաց` ինձ ինչո՞ւ եք հրավիրել: Ասաց` որպես հնչակյան: Ռամկավարն` ինձ ինչո՞ւ` որպես ռամկավար, իսկ Ասատուրին` որպես Ասատուր` ասաց Դեմիրճյանը: Ինձ շնորհավորեց եւ ասաց. «Միակ մարդն ես, որ անկեղծորեն քննադատեցիր: Վաղվանից կվերացնենք այդ թերությունը»: Նրանց էլ ասաց. «Ամոթ ձեզ, որ քաջություն չունեցաք ասելու»: Այնպես որ` ես դեռ Սովետական շրջանից բացահայտ մատնանշել եմ սխալները:
– Անժխտելի է, որ շատ բան է փոխվել այդ տարիներից ի վեր: Բացի այդ, ժամանակակից տեխնոլոգիաների դարաշրջանում, անգամ «դուրսն ու ներսը» ինչ-որ տեղ պայմանական են ու հարաբերական: Մարդկային նկարագիրը դրանից փոխվե՞լ է:
– Տեխնոլոգիաներն իրենց դերն ունեն, բայց կյանքում ամեն ինչ պետք է լինի կազմակերպված: Վերցնենք ընտանիքը: Ընտանիքի հայրը մտածում է, թե ինչ միջոցներ պետք է ձեռք առնի, որ իր ընտանիքի կյանքը բարգավաճ լինի: Եթե մենք ազգային գործերին, պետության խնդիրներին չմոտենանք այնպես, ինչպես մեր ընտանիքին կամ մեր սեփական ֆիրմային ու դրա զարգացմանը` ոչինչ չի ստացվի: Ամեն ինչ պետք է լինի կազմակերպված, ծրագրած` 50, 100 տարի առաջ անգամ: Երբ կյանքի պլանավորումը պարզ երեւում է` ժողովրդի, հայրենիքի, պետականության կազմակերպումը շատ ավելի դյուրին է դառնում: Ասում եք` մարդկային նկարագիր… Վերցնենք Երեւանը: Ով, ինչ ուզում է` սարքում է: Թամանյանը, եթե այսօր հանկարծ գերեզմանից դուրս գա, կասի` նորից գերեզման տարեք: Մեր Հանրապետության Հրապարակի հրաշալի ճարտարապետական սիմֆոնիան չէր կարելի խախտել: Իսկ դա արդեն հենց այդ նույն` մարդկային նկարագրի խնդիրն է: Մի ազդեցիկ մարդ գալիս է ճարտարապետի մոտ ու… ամբողջ այդ գեղեցկությունը քանդվում է: Բնական է, երիտասարդ Հայաստան ունենք: Բայց, որպեսզի երիտասարդը կարողանա լավ դաստիարակություն ստանալ, լավ բնավորության տեր դառնալ, անբիծ լինել, որպեսզի ոչ ոք չկարողանա մատնացույց անել նրան վատ իմաստով` հարկավոր է հիմիկվանից մտածել այդ մասին:
– Բազմաթիվ շփումները մեծերի հետ Ձեզ ի՞նչ են տվել:
– Երբ շփվում ես հիմարի հետ` ամենից շատ հիմարություն ես սովորում: Եթե քո բարեկամները մութ անցյալի տեր մարդիկ են, նրանցով հազիվ թե հարստանաս: Երբ որ շփվում ես Պ. Սեւակի, Ն.Զարյանի, Ս. Կապուտիկյանի, Հովհ. Շիրազի հետ` իրենց խենթություններով, Արամ Խաչատրյանի, Առնո Բաբաջանյանի, Էդվարդ Միրզոյանի, Ալեքսանդր Հարությունյանի, Արշակ Չոպանյանի… ո՞ր մեկին հիշեմ, հսկաների մի ամբողջ բանակ… երբ որ շփվում ես այդպիսի մարդկանց հետ, կամա թե ակամա, հարստանում ես արժեքներով, եւ քո ենթագիտակցությունը, լուսանկարչական սարքի պես, արձանագրում է դրանք: Միտքը, հոգին, էությունը շատ բան է շահում նման շփումներից: Միայն մեծերի հետ շփվելով` իրականում մեծանում ես: Իմ ունեցած այդ հարստությունը ես փոխանցել եմ իմ աշակերտներին, իմ երեխաներին, թոռներին: Դա է իմ ժառանգությունը: Արամ Խաչատրյանի հուշերն այսօր սրբություն են բոլորի համար: Առնո Բաբաջանյանի հետ մտերիմ էի 63-ից մինչեւ նրա կյանքի վերջը: Մեծ երանությամբ եմ հիշում Դիլիջանում նրանց հետ անցկացրած օրերը: Մեծերի հետ շփումը ազնվացնում է հոգին: Չէ՞ որ նրանք սովորական մարդիկ չեն: Օրինակ, Պարույր Սեւակի հետ մենք ամեն օր ուտում-խմում էինք «Արագիլ» ճաշարանում: Հիշում եմ, մի օր ճաշում էինք, ու մեզ հետ ճաշարանում էր Վրաստանից եկած Գլախո Զաքարյանը: Սայաթ-Նովա էր երգում` երկրորդը չկար: Պարույրն ասաց` Գլախո ջան, Ասատուրի պատվին մի հատ Սայաթ-Նովա ծղրտացրու: Մտքիցս երբեք դուրս չի գա Գլախոյի կատարմամբ Սայաթ-Նովայի «Թամամ աշխարհ պտուտ էկան», այդ օրը, այնտեղ ճաշող` Պարույր Սեւակը, Լեւոն Հախվերդյանը, ճարտարապետ Իսրայելյանը…
– Իսկ Սառա Չերչիլի հետ Ձեր ծանոթությունն ինչպե՞ս եղավ:
– Չերչիլի դստեր հետ իմ ծանոթությունը եղել է պատահական: Աներ-հայրս 25 սենյականոց մի հյուրանոց ուներ` չունեւոր ուսանողների համար: Ինձ այնտեղ տնօրեն նշանակեց: Բոլոր կարիքավոր ուսանողներին անվճար սենյակ էի տալիս: Աներ-հայրս ասում էր` սա բարեսիրական հաստատություն չէ, սա առեւտրային կենտրոն է: Այդ հյուրանոցի կողքին մի pub կար: Կեսօրվա ճաշին այնտեղ էի գնում: Աշխատողներն ինձ կատակով «Ազնավուր» էին կոչում: Հանկարծ տեսա կարմիր մազերով մի կնոջ, որը փորձում է մի խմիչք պատվիրել: Ասացի` տիկին, ներեցեք, ի՞նչ եք ցանկանում: Ասաց` «մի հատ վիսկի»: Անմիջապես պատվիրեցի երկու հատ: Տիկինը ցանկացավ վճարել, ասացի. «Մեր մշակույթի մեջ այդպիսի հասկացողություն չկա, մենք փող չենք վերցնում կանանցից»: «Շատ շնորհակալ եմ»,- ասաց նա: Հարցրեցի` «Հիմա կարո՞ղ եմ ես քեզ հյուրասիրել»: Նորից մատուցողին պատվիրեցի, տիկինը նորից փորձեց վճարել, չթողեցի: Ասաց. «Կարո՞ղ ենք ծանոթանալ, հետաքրքիր մարդ եք երեւում: Ներկայանամ` ես Սառա Չերչիլն եմ»: «Ասատուր Կյուզելյան, հայի անուն է»: (Իմիջիայլոց, ես օտարներին միշտ դա ասում եմ): Նրա հորը «բուլդոգ» էին ասում: Ես էլ առանց հապաղելու՝ հարցրեցի. «Դուք «բուլդոգի» հետ կապ ունե՞ք»: Պատասխանեց. «Հայրս է»:
Ներողություն խնդրեցի, նա էլ թե` բոլորն էլ այդպես են ասում: Հետո ներկայացավ բանաստեղծուհի եւ ասաց, որ վաղն իր տանը միջազգային գրական հավաքույթ կա: Ամիսը մեկ անգամ, աշխարհի չորս կողմերից գրողներ պիտի գան, եւ ցանկացավ, որ իր հյուրը լինեմ: Այսպիսով սկսվեց մեր հանդիպումը, եւ առաջին հանդիպմանն ասացի, որ ես էլ եմ գրում բանաստեղծություններ, նա խնդրեց, որ բանաստեղծություն ասմունքեմ հայերենով: 17 գրող կար` չինացի, հնդիկ, ճապոնացի, ամերիկացի, անգլիացի… ես խնդրեցի, որ լույսերը մարեն, մոմ վառեն, ու ես ծնկի եկած` Պետրոս Դուրյանի «Տրտունջը» արտասանեցի: Սկզբում բացատրեցի, թե Պ.Դուրյանն ով է եղել, ինչ է գրել, որ 21 տարեկանում մահացել է: Տպավորությունը շատ ուժեղ էր: Երբ ճրագները վառեցին` արեւելյան գրողներն արտասվում էին, իսկ մյուսները զուսպ էին, բայց հուզված: Դրանից հետո Սառան ամեն հավաքույթին պարտադրում էր, որ ես նրա բանաստեղծությունները կարդամ: Ասում էի` այս ակցենտով ի՞նչ կարդամ, ասում էր` դու բառերին ճիշտ հագուստ ես հագցնում: Սառա Չերչիլը շատ խելացի կին էր մինչեւ ժամը 6-ը, 6-ից հետո դառնում էր հարբեցող, եւ իր հետ խոսելը դժվար էր: Մի անգամ հրավիրել էինք մեր տուն ընթրիքի, սեղանին հայկական կոնյակ տեսավ: Ասաց` գիտե՞ս, Յալթայի ժողովից հետո հայրս միայն հայկական կոնյակ է խմել: Պատմեց` ինչպես է եղել: Ընթրիքից հետո Ստալինը հարցրել է Չերչիլին` ի՞նչ կցանկանաք խմել ընթրիքից հետո Ձեր սիգարի հետ, ասել է` կոնյակ: Ստալինը կարգադրել է, որ մատուցեն ամենաընտիր հայկական կոնյակը: Սառան պատմում էր, որ երբ հայրը խմել է այդ կոնյակը` խենթացել է, հետաքրքրվել է` որտեղի՞ց կարող է գնել: Ստալինը կանչել է Անգլիայի դեսպանին եւ կարգադրել, որ ամեն ամիս մի արկղ ընտիր կոնյակ ուղարկեն Չերչիլին: Նրա մահից հետո էլ Սառան 10 տարի շարունակ ստանում էր այդ կոնյակները: Մի օր, հավանաբար, հիշել են, որ այդ մարդն արդեն 10 տարի է` չկա, եւ դադարեցրել են ուղարկել: Այնպես որ` նա վաղուց չէր խմել հայկական կոնյակ: Ամբողջ շիշը դատարկեց… Այնուհետեւ, իր ծառայի օգնությամբ, Սառային ուղարկեցինք տուն: Նա նաեւ Հոլիվուդի դերասանուհի էր, երեք ամուսին է թաղել, զավակներ չուներ: Ինձ ասում էր` երկրորդ հայն ես, որին հանդիպել եմ. առաջինը` Միկոյանն էր, որին հանդիպել եմ հորս հետ: Մի օր հարցրի` ընդունենք` հորդ տեղ դու ես Անգլիայի վարչապետը, սեղանիդ եկավ հայկական մի հարց, դիրքորոշումդ ինչպիսի՞ն կլինի: «Դրական, դրական, դրական,- պատասխանեց նա: -Նույնիսկ եթե կողմ չլինեմ, հակառակ երբեք չեմ լինի: Բայց ընդհանուր առմամբ, ձեր ազդեցությունն ուրիշ պետությունների վրա թույլ է»: Կարծում եմ, ինձ հաջողվեց նրան որոշ չափով հայացնել:
Սուսաննա ՀՈՎՀԱՆՆԻՍՅԱՆ