– Պարո՛ն Խանջյան, Արքմենիկը նկատեց, թե ժամանակակից գրողի վրայից ընկել են մի շարք գործառույթներ` ստանձնել պետության, դաստիարակի, առաջնորդողի դեր: Գրողին ինչ-որ առաքելություն, այնուամենայնիվ, վերապահվա՞ծ է:
Գ.Խ. – Ես չեմ մերժում ուսուցանող, բարոյախոսական գրականությունը: Յուրաքանչյուր գրող ինքն է որոշում` որն է իր գրականության առարկան, խնդիրը: Ինձ համար այդ խնդիրը ո՛չ հասարակությունն է, ո՛չ ժողովուրդը, այլ մարդը, ով ծնվել է, պետք է ապրի մոտ 70 տարի եւ անհետ հեռանա այս կյանքից: Այդ 70 տարվա ընթացքում նրան փորձում են անընդհատ խաբել. ծնված օրվանից որոգայթները լարում են: Ուզում եմ ա՛յդ մարդու հետ ապրել կամ նա ապրի ինձ հետ` իմ գրականության միջոցով, եւ պարզ տեսնի` որտեղ են իրեն որսում, որտեղ պետք է զգուշանա որոգայթից: Պիտի հասկանա` կարեւորը ոչ թե ազգն է, այլ իր կյանքը, որովհետեւ ինքն այդ 70 տարին ապրելու է, գնա` անկախ նրանից` հայ է, թուրք թե վրացի: Ի սկզբանե որոշ մարդիկ, ինչ-ինչ շահագրգռություններից ելնելով, ստեղծել են համայնք, մարդկանց բաժանել էթնիկ խմբերի եւ հասարակ մարդուն փորձում են անընդհատ օգտագործել` դու այսօր պիտի բանակում ծառայես, վաղը պիտի գնաս պատերազմ, որ սպանվես: Հանուն ինչի՞: Ապա մի խորը մտածեք. որ ինչ-որ տեղ սահման գծվի եւ իր նման մեկ ուրիշ մարդ ապրի սահմանի այս կողմում եւ ո՞չ այն:
– Հասկանալ, որ մարդու կյանքը գերագույն արժեք է, եւ այն ինչ-ինչ պայմանականությունների ստորադասելը հիմարություն է, հնարավոր է հասկանալ միայն տեսականորեն: Գործնականում, թերեւս, հենց մահվան անխուսափելիության վախից, յուրաքանչյուրը փորձում է մահացողների հերթում իրենից առաջ այլոց խցկել, որպեսզի իր հերթը ուշ հասնի:
Գ.Խ. – Մարդը ետին պլան մղված, իր իսկ նմանների կողմից շահագործվող մեկն է: Իրեն շահագործողներն էլ մի 70 տարի պիտի ապրեն ու գնան: Պարզապես նրանք մարդու ագահ, գիշատիչ տեսակն են: Սա է աբսուրդը` մարդը մարդուն չի կարողանում հասկանալ, հաղորդակցվել: Տեսեք` ինչքանով է թերապեւտիկ Հրաչի (Սարիբեկյան.- Լ.Ա.) էքզիստենցիալիզմը. ինքը քեզ մտցնում է գերեզմանատուն, դու ավարտում ես ընթերցանությունը, նայում ես` գերեզմանատանը չես, թեթեւացած շունչ ես քաշում` ի՜նչ լավ է: Բայց գերեզմանատունն արդեն ճանաչել ես: Իսկ երբ քեզ անընդհատ տանում են բուրմունքի, թմբիրի միջով, հա էլ սուտ երջանիկ ես` գրքից դուրս էլ, գրքից ներս էլ: Գիրքը կռիվ է: Գիրքը նրա համար չէ, որ երեկոյան թեյի փոխարեն կարդաս, աչուկներդ երջանիկ փակես, քնես…
– Արքմենի՛կ, երբ խոսեցիք հասարակության մասին, ներկայացրեցիք այն անջրպետը, որն իրականում կա գրողի ու ընթերցողի միջեւ: Սակայն, չե՞ք կարծում, սա անառողջ փոխհարաբերության նշան է, եւ այսպես չպետք է լինի:
Ա.Ն. – Անկախության շրջանում գրականությունը բեռնաթափվեց ավելորդ պարտականություններից, սակայն հասարակությունը նույնը չարեց: Իմ կարծիքով` անկախության ամենակարեւոր ձեռքբերումներից մեկը մեր գրողի ազատագրումն էր ու գրականության զարգացումը, որքան էլ այն չի գնահատվում այսօր շատերի կողմից: Ցավոք, այս ընթացքում մեր գլխավոր կորուստը մեր հասարակության չնորոգվելն էր: Հասարակությունն իր մտածողությամբ, պահանջներով դեռ ապրում է սովետական հասարակարգում: Նորացված գրականության եւ չնորացված հասարակության միջեւ այդ խզումը պարտադիր պետք է լիներ: Բազմաթիվ քայլեր են արվել` խզումն աստիճանաբար վերացնելու ուղղությամբ: Պարոն Խանջյանը նշեց` այո, հասարակությունն այսօր վարժվել է հեշտին, արագ ունենալուն, ականջին շշնջալու տարբերակին, բայց գրականությունը, հատկապես 21-րդ դարի գրականությունը, բարդ պրոցես է, որին հաղորդակցվելու համար որոշակի պաշար եւ պատրաստվածություն պետք է ունենաս: Եվ հասարակության եւ գրականության հարաբերումը չի լինի իդեալական այնքան ժամանակ, քանի դեռ իշխում է հեշտի, պարզունակի մտայնությունը:
– Հրաչյա՛, Ձեզ հուզո՞ւմ է, թե ինչո՞ւ հասարակությունը Ձեզ, ժամանակակից մյուս գրողներին չի ընթերցում:
Ա.Ն. – Գիտե՞ք ինչ, այդ արտահայտությունը` «հասարակությունը չի ընթերցում», օգտագործում ենք 20 տարի: Եկեք այլեւս նման կատեգորիկ ձեւով չասենք` ինչո՜ւ հասարակությունը չի ընթերցում: Դրանից բխում է, որ գրականությունը ստեղծում է իր համար, հասարակությունն էլ ապրում է իր համար: Կան մարդիկ, հասարակության որոշակի մի շերտ, ովքեր համեմատաբար զերծ են ամբոխային մտածողությունից, հոտային զգացողություններից եւ կարդում են: Այսինքն` արտահայտությունը ճիշտ է, բայց ոչ նման կատեգորիկ ձեւով, որով ասացիք:
– Լա՛վ, կվերաձեւակերպեմ հարցս` Հրաչյա, Ձեզ հետաքրքրո՞ւմ է` ինչո՞ւ հասարակության մի մասը չի ընթերցում Ձեզ:
Հ.Ս. – Անկեղծ պիտի լինեմ. ամենակարեւոր ընթերցողն ինձ համար ես եմ: Եթե իմ գրածն ինձ դուր եկավ, ինձ բավարարում է: Իսկ թե ինձ ընթերցում են, չեն ընթերցում, վաղը կմոռանան, հասկանալի է, ցավով եմ ընդունում, սակայն, այդուհանդերձ, կրկնեմ` ինձ համար էական է, որ գրածս ինձ դուր գա: Որովհետեւ ես նախեւառաջ ընթերցող եմ եւ ցանկանում եմ ինքս գրել այնպիսի բան, որը ոչ մի տեղ չեմ կարդացել: Եվ եթե դա ինձ չի հաջողվում, դա էլ եմ շատ ցավով ապրում:
– Ձեր ստեղծագործություններում շատ պերսոնաժներ չկան, կա մեկ հերոս` իր մտքերով, զգացողություններով, ով անվերջ փորձում է ավելի շատ հասկանալ, ավելի լավ ճանաչել ինքն իրեն: Եվ իրեն ճանաչելով` ճանաչել գուցեեւ Տիեզերքը:
Հ.Ս. – Այո, մարդը Տիեզերքի մի մասնիկն է: Ինքն իրեն ճանաչելով` գուցե կարող է ճանաչել Տիեզերքը: Պարզապես մարդու ուղեղի հնարավորությունները շատ չեն, որ ինքն իրենով կարողանա տիեզերական օրինաչափությունները ճանաչել: Բայց համոզված եղեք, որ ցորենի ամեն հատիկի մեջ մի աստղի հոգի է ամփոփված: Դրա համար փորձեք ճանաչել ցորենի հատիկը եւ ոչ թե` ամբողջ արտը: Կարծում եմ, մարդն ինքն իր վրա պետք է կենտրոնանա: Ես ինքս ինձ վրա, իմ մտքերի վրա եմ կենտրոնացած եւ փորձում եմ, ինքս ինձ ճանաչելով, եզրակացություններ անել, գուցե նաեւ` ընդհանրացումներ: Հետո՞ ինչ, որ ճանաչեմ հասարակական կյանքը, դրանից եզրակացություններ անեմ:
Գ.Խ. – Կա մի ունիվերսալ բանալի, որը բոլոր ժամանակների համար է` ֆրանսիական, ռուսական հեղափոխություն, մասսաներ: Բոլոր զանգվածային շարժումները, շարժառիթները նույնն են: Եթե ունիվերսալ այդ բանալին ուղեղիդ մեջ է, կարող ես տանը նստած էլ իմանալ` ինչ է կատարվում դրսում: Շա՜տ-շատ` ժամանակի տարազն է ուրիշ` հերոսի հագուստն է տարբեր, փոխադրամիջոցը: Այսինքն` ձիու փոխարեն կարող է շրջել ԲՄՎ-ով: Բայց բախումների հիմնական պատճառը նույնն է:
– Վստա՞հ եք, որ, օրինակ, իշխան Միշկինն այսօր ԲՄՎ-ով կգար: Կամ` Ալյոշա Կարամազովը:
Գ.Խ. – Ալյոշան տարօրինակ կերպար է: Դոստոեւսկին, չգիտես ինչու, Ալյոշային ուզում էր հետո հեղափոխական դարձնել: Դրանով իսկ, իմ կարծիքով, կերպարի տպավորությունը փչացրեց: Իսկ Միշկինը կգար… ճերմակ ավանակով:
– Վատ տոն է` հետաքրքրվել` որքա՞ն գումար կա գրպանումդ կամ Աստծուն հավատո՞ւմ ես, թե՞ ոչ: Սակայն Ձեր պատասխանից բխեցնեմ հաջորդ հարցս` քրիստոնեությունն իր դրոշմը թողե՞ց մեր գրականության որակի վրա:
Հ.Ս. – Քրիստոնեությունն այն մշակույթն է, որը մենք կրում ենք, որը դարձել է մեր գենետիկ կոդը: Հիշում եմ` փոքր ժամանակ, երբ հայկական մանրանկարչության մեջ տեսնում էի խաչված Հիսուսին, սարսափում էի: Մեր սենյակում կար Հիսուսի խաչելության պատկերը, եւ ես շատ վախենում էի: Քրիստոնեությունը վախերի ձեւով մտել է իմ գիտակցության մեջ, ես ինչպե՞ս կարող եմ քրիստոնեական գիտակցությունից առանձին լինել:
Ա.Ն. – Մեր գրականությունն այդ առումով բաժանվում է չորս շրջանի: Առաջինը Սուրբ Գրքի ամեն բառին, տողին ծայրից ծայր հավատալու եւ դա, առանց կասկածի, գրականություն բերելու շրջանն է, որն ընդգրկում է 5-17-րդ դարերը: Հետո գալիս է կասկածի շրջանը` 19-րդ դարից 20-րդ դարի սկիզբ: Նալբանդյանի, Աբովյանի, Թումանյանի, Տերյանի գործերը դրանց վկայությունն են, երբ անխախտ հավատի, անվերապահ ընդունված արժեքի հանդեպ կասկածներ են առաջանում: Հեթանոսական շարժման ստեղծումը 20-րդ դարի սկզբին, Արեւմտյան Հայաստանում, պատահական չէր: Վարուժանի տողը` «Տառապել ենք խուլ հրեա աստծո ձեռքից», այդ շրջանում ուղենշային էր: Կամ` Թումանյանի տողը. «Ո՞ւր էիր, Աստված»: Հետո, խորհրդային հասարակարգի օրոք, եկավ ժխտման շրջանը. գրականության մեջ սկսվեց ժխտումի կիրքը: Աթեիստական հասարակության մեջ էինք ապրում, եւ քրիստոնեությունը դուրս էր մղվում գրականությունից: 1960-ական թվականներից եկավ Աստծու եւ Սուրբ Գրքի հավատալիքների շրջան` Պարույր Սեւակ, Վահագն Դավթյան, մյուսներ: Եվ վերջապես, եկանք իմ սիրած մեր այս շրջանը, երբ գրականությունը բեռնաթափում է բոլոր տաբուները. հիմա ունենք բազմաձայն գրականություն, որտեղ եւ՛ անբեկանելի հավատը կա, եւ՛ կասկածը կա, եւ՛ ժխտումը, եւ՛ վերադարձի ճիգը: Այս նույն խնդրառություններով հանդերձ` մենք կարող ենք քրիստոնեության տեղն ու արժեքը մեր գրականության մեջ դիտարկել բազմաթիվ այլ անկյուններից. մեր գրական հերոսների տեսակը, երբեմն մեր գրականության հարմարվողականության տեսակը, չընդվզելու տեսակը: Սրանք առաջին հայացքից` անզեն աչքի համար անտեսանելի, սակայն գրականության մեջ շատ օրինաչափություններ են պայմանավորել:
– Դուք երեքդ էլ մեծ սիրով եք խոսում ժամանակակից գրականության, միմյանց մասին: Սովորաբար, արվեստի մարդիկ միմյանց այնքան էլ չեն գնահատում: Գրողը չի ժխտում, որ մյուս գրողների գործերը գուցեեւ արեւի տակ գոյություն ունենալու իրավունք ունեն, սակայն ամենահաջողը, հասկանալի է, սեփական ստեղծագործություններն են: Դուք ընթերցո՞ւմ եք միմյանց:
Ա.Ն. – Գրականության, գրողների մեջ էլ այդ խնդիրները կան` չարակամություն եւ այլն: Մարդիկ են, կան անձնական հարաբերություններ, հավակնություններ: Գրականությունն էլ իր ներքին խնդիրներն ունի: Մենք մեղադրում ենք հասարակությանը, որ չի կարդում…
– Չմոռանանք Ձեր խմբագրումը` մասա՛մբ չի կարդում:
Ա.Ն. – Ճիշտ է, շնորհակալություն: Սակայն ունենք բազմաթիվ գրողներ, ովքեր իրենց գրչընկերներին չեն կարդում: Սա եւս նույնքան ակտուալ է, որքան հասարակության եւ գրողի փոխհարաբերության խնդիրը: Մյուս կողմից` գրականության պատմության բոլոր ժամանակները ցույց են տվել, որ գրականությունը զարգանում է եւ իր արժեքայնությունը ստեղծում է ոչ թե գրողների, հասարակության համախմբման, այլ հավատավոր, նվիրյալ մարդկանց համախմբման արդյունքում: Մեր բոլորի թիրախը ժամանակակից գրականությունը սիրելն է, որովհետեւ հենց մեր ժամանակն է արտացոլվում այս գրականության մեջ:
Գ.Խ. – Ես կարդում եմ եւ՛ ժամանակակից գրականությունը, եւ՛ դասական: Երիտասարդական թերթի խմբագիր լինելու բերումով էլ համարյա բոլոր երիտասարդներին եմ կարդում:
– Խնդրում եմ, թվարկեք ժամանակակից մեր լավագույն երիտասարդ գրողների անունները. եթե նրանց գործերը չեն կարդում, գոնե նրանց անուն-ազգանունները իմանան:
Գ.Խ. – Հրաչյա Սարիբեկյան, Արամ Պաչյան, Աննա Դավթյան, Նառա Վարդանյան, Համբարձում Համբարձումյան, Մհեր Բեյլերյան, Սարգիս Հովսեփյան, Հովհաննես Թեքգյոզյան, պոետներ` Արփի Ոսկանյան, Հասմիկ Սիմոնյան, Կարեն Անտաշյան, Մանե, Հարենց, Աշոտ Գաբրիելյան, թարգմանիչ Թոնդրակ: Գրականագետներ ունենք` Արքմենիկը, Սուրեն Աբրահամյանը, Վահրամ Դանիելյանը, Հայկ Համբարձումյանը: Դաշտը կա: Գրականության համար այսօր բացառիկ հնարավորություն է, եւ եթե ընթերցողն էլ մեզ միանա, հրաշալի կլինի: Շատ կարեւոր է լրատվամիջոցների խնդիրը. գրողին եւ ընթերցողին կապող օղակը լրատվությունն է, իսկ լրագրողները չընթերցողի կողքին են, հայտարարում են` այսօր մենք գրականություն չունենք, ընթերցողն էլ ասում է` դե լավ` չունենք` չենք կարդա:
– Հրաչյա՛, այնքան սիրով խոսեցիք ձեր ինքնամփոփության մասին, նկատեցիք, որ անսահման հաճույք եք ստանում սեփական գործերն ընթերցելիս, եւ ես վախով եմ տալիս այս հարցը` որեւէ այլ հեղինակի` Ձեզնից բացի, ընթերցո՞ւմ եք:
Հ.Ս. – Իհարկե, եւ շատ եմ ընթերցում: Իմ օրը սկսվում եւ ավարտվում է ընթերցանությամբ: Շատ եմ սիրում ընթերցել գոթական ժանրի ստեղծագործություններ: Իմ գրական կուռքը Խորխե Լյուիս Բորխեսն է, սիրած վիպասանը, օրինակ, Մալքոլմ Լաուրին: Կարող եմ անուններ տալ:
Հ.Գ. Անուններ Գուրգեն Խանջյանն արդեն տվեց: Նրանք մեր ժամանակակից գրողներն են, որոնց գործերը նախընտրում ենք չընթերցել: Իզուր…