«Ժամանակակից հայ գրականություն չկա»: Սա հասարակության այն մասի կարծիքն է, ում համար հայ գրականությունն ավարտվում է Հովհաննես Թումանյանով: «Այս հասարակությունն` իր դավանած արժեքներով, իր պրիմիտիվիզմով արժանի չէ ունենալ այնպիսի գրողներ, որոնք ունենք հիմա»: Սա արդեն ժամանակակից գրական աշխարհը գնահատող մասնագետների կարծիքն է: «Մեր գրողները հարմարվող են, չունենք քաղաքացիական կեցվածք»: Այսպես կարծում է հասարակության մի մեծ շերտ: «Գրողի ֆունկցիան վաղուց արդեն զանգվածներին առաջնորդելն ու կրթելը չէ»,- հակադարձում են գրողները: Ամեն դեպքում, ակնհայտ է` հասարակության եւ հայ ժամանակակից գրողի փոխհարաբերությունն անառողջ է. երկուստեք միմյանց չեն վստահում: Այս տխուր եզրակացությանը չեն առարկում զրուցակիցներս` արձակագիր, դրամատուրգ Գուրգեն Խանջյանը, արձակագիր, գրականագետ, բ.գ.թ. Հրաչյա Սարիբեկյանը եւ գրականագետ, բ.գ.թ. Արքմենիկ Նիկողոսյանը:
– Հրաչյա՛, երբ հեռախոսով ներկայացնում էի զրույցի թեման, ասացիք, թե Ձեզ հասարակական կյանքը, քաղաքական կյանքը բնավ հետաքրքիր չեն. հուզում են բացառապես գրականությանը վերաբերող խնդիրները, հարցերը, որոնք կապ ունեն Տիեզերքի հետ: Չե՞ք կարծում, որ, այդուհանդերձ, դեպի Տիեզերք ճանապարհն անցնում է հարեւան մթերային խանութով, հաշվապահությունով, որտեղից աշխատավարձ եք ստանում…
Հրաչյա Սարիբեկյան – Ինձ համար գոյություն չունեն քաղաքական խնդիրներ, հասարակական կյանք: Ես ապրում եմ իմ ներքին իրադարձություններով, իմ կարդացած գրքերով, իմ գրած ստեղծագործությունների աշխարհում, որը բացառապես փակ, հերմետիկ համակարգ է: Ես ընդունում եմ գրականության մյուս տեսակների գոյության իրավունքը, բայց իմ գրականությունն այսպիսին է` շփման, հաղորդակցման եզրեր չունի արտաքին աշխարհի հետ: Այո՛, գրողն իր ժամանակի զգացողությունն ունի: Խնդիրն այն է, թե ի՞նչ ժամանակի մասին է խոսքը` հասարակական, տիեզերական, այն ժամանակն է, ուր ինչ-որ քաղաքական իրադարձություննե՞ր են կատարվում, թե՞ ավելի վեր խնդիրներ կան այդ իրադարձություններից: Գրողն իր դիրքորոշումն ընտրում է այս ամենի միջեւ:
– Պարո՛ն Խանջյան, մեր նախնական զրույցում նկատեցիք, թե հասարակության ակնկալիքները գրողից չափազանցված են. գրողը կարող է լինել միզանտրոպ, տարօրինակ, խելառ, սակայն կարեւորը նրա ստեղծածն է: Չե՞ք կարծում, որ ընթերցողն, այնուամենայնիվ, գրողից կարող է ակնկալիքներ ունենալ թեկուզ այն հիմնավորմամբ, որ գիտակցում է` իրենից է կախված` գրողն այսօր Պառնասի գագաթի՞ն է, թե՞ ստորոտին:
Գուրգեն Խանջյան – Եթե գրողի խնդիրը Պառնաս բարձրանալն է, գրականություն ստեղծելիս նա այլ արժեքներով է ուղղորդվում: Ընթերցողների մեծ բանակ ունենալու մարմաջը կամաց-կամաց բերում է կոմերցիոն գրականության, ուր գրողը վեր է ածվում մատուցողի: Գրականությունը փոխզիջումների չպետք է գնա` հանուն ընթերցող գրավելու: Ինձ առավել հետաքրքիր է ընթերցողների ձեւավորման ուղղահայաց տարբերակը` այսօր քեզ կարդում է 10 մարդ, վաղը` 10 մարդ, մի տարի հետո` 10 մարդ: Եվ 100 տարի անց դու ավելի շատ ընթերցող ես ունենում, քան նա, ով ձգտում է միանգամից ունենալ մեկ միլիոն ընթերցող: Գրականությունն իրեն ճանաչելու եւ աշխարհը ճանաչելու լավագույն միջոցն է: Գրելով` դու անընդհատ ճանաչում ես եւ ճանաչողության մեջ առաջ ես գնում: Դա՛ է հետաքրքիր:
Հրաչյա Սարիբեկյան – Իմ կարծիքով, գրողը պետք է զերծ մնա հասարակական շփումներից, գրողն ավելի շատ պետք է իրեն ճանաչի. ուզում եմ կրկնել անգլիացի մի գրողի` Թոմաս դգՔուինսի միտքը` հասարակական շփումները բթացնում են երազ տեսնելու կարողությունը: Իսկ երազը գրողին սնուցող ամենակարեւոր ակունքներից մեկն է: Գրողն ավելի շատ պետք է իր հետ մենանա` իրեն ավելի խորը ճանաչելու համար: Չէ՞ որ ինքն էլ այդ հասարակության մի ներկայացուցիչն է: Ուրեմն` նաեւ իր ժամանակաշրջանի հասարակությունը: Օրինակ` Կաֆկան. նա ներփակ էր, վախենում էր հասարակական շփումներից, նրա օրագրերին ծանոթ մեկը կնկատի` դա ավելի շատ երազների օրագիր է, քան հասարակական իրադարձություններով հարուստ կյանքի: Բայց Կաֆկան ճանաչել է 20-րդ դարի ողջ իրականությունը: Նշանակում է` գրողն իր գրասեղանի առաջ էլ կարող է ճանաչել ամբողջ դարաշրջանը:
Գուրգեն Խանջյան – Կաֆկան էլ երբեմն իջնում էր գարեջրատուն` գարեջուր խմելու: Մենք էլ երբեմն գնում ենք միտինգի` կողքից նայելու` կյանքի խթանները ստանալու համար, եւ ոչ թե գնում ենք մասնակից լինելու:
– Գնում եք` չմասնակցելու, այլ կողքից դիտելո՞ւ: Արքմենի՛կ, ասացեք խնդրեմ, ինչո՞ւ է ժամանակակից գրողն իրեն փորձում զերծ պահել հասարակական կյանքից: Ի վերջո, 19-րդ, 20-րդ դարերի բոլոր գրողները` Նալբանդյան, Աբովյան, Թումանյան, Չարենց, Բակունց, Սեւակ, կարճ ասած` բոլորը, քաղաքականության մեջ են եղել: Որպես կանոն` սեփական նախաձեռնությամբ:
Արքմենիկ Նիկողոսյան – Զուգահեռներ անցկացնելու համար պետք է նկատի առնել ժամանակաշրջանը: Նույն Նալբանդյանի, Թումանյանի, Րաֆֆու պարագային քաղաքացիական ակտիվությունը պայմանավորված էր նրանով, որ չունեինք պետականություն, եւ պետության շատ գործառույթներ գրականության միջոցով իրականացրել են մեր գրողները: Բակունցի, Չարենցի քաղաքականացված լինելը պայմանավորված էր հասարակարգով: Սովետական իշխանության օրոք գրողը չէր կարող զերծ մնալ քաղաքականացումից: Եվ դա հաճախ պարտադրված էր: Այսօրվա գրականության մասին խոսելիս` մոռանում ենք մեր երկրի ամենամեծ ձեռքբերումը` անկախությունը: Վերջապես, հայ գրողն իր ուսերից թոթափեց ավելորդ բեռներ: Ինչո՞ւ աշխարհում կային Հեմինգուեյ, Սարոյան, Մարկես, մենք ունեինք միայն Մաթեւոսյան: Որովհետեւ մեր գրողը, բուն գրականությունից զատ, իր ուսերին էր վերցրել քաղաքական, հասարակական, ժողովրդին ուղղորդելու գործառույթներ: Այժմ գրողը գրական մի տարածությունում է, ուր պարտադիր չէ դաստիարակի դեր ստանձնելը: Ինքը կարող է իրեն թույլ տալ բացառապես գրականություն ստեղծել: Ինչ վերաբերում է նրան` ունի՞ հասարակությունը պահանջ գրողից, թե՞ ոչ, ասեմ. այս 20 տարում մեր գրողը միլիոն բան է տվել հասարակությանը: Հասարակությունը վերցրե՞լ է: Գրողին չկարդալով` գրողից ինչ-որ բան պահանջելը աբսուրդ է: Եվ այսօրվա հասարակությունն` իր կրած բարոյահոգեբանական արժեքներով, արժանի չէ, որպեսզի հայ գրողը նրան խոսք ասի:
Գուրգեն Խանջյան – Համաձայն եմ: Այն էլ` ինչպե՜ս: Զարմանալի է, որ անընդհատ ուզում են գրողին տեսնել հրապարակում, հարթակի վրա, երբ պարզ գիտեն, որ նրա ասպարեզը ոչ թե հարթակն է, այլ գիրքը: Երբ ռեստորան ես գնում, խոհարարից համեղ կերակուր ես ակնկալում: Քեզ հետաքրքիր չէ` խոհարարը ընդդիմադի՞ր է, քաղաքական ի՞նչ հայացքներ ունի: Գրողից էլ պետք է հետաքրքիր գրականություն ակնկալեն:
Արքմենիկ Նիկողոսյան – Տեսե՛ք, ֆեյսբուքը մատչելի դարձավ, տարբեր կայքեր առաջացան, որոնք ավելի օպերատիվ էին լուսաբանում, օրինակ, բանակում տեղի ունեցող ապօրինությունները: Մարդիկ սկսեցին բանակից խոսել` պաշտպանե՜նք, է՜ս անենք, է՜ն անենք: Սրանից 10 տարի առաջ մեր երիտասարդ գրողների ստեղծագործություններում` Համբարձում Համբարձումյան, Արամ Պաչյան, Սեւադա Գրիգորյան, այս խնդիրները մատնանշված էին: Հասարակությունը թող բարի լիներ կարդալ 2001-ից:
– Հասարակության հանդեպ բարկացած եք խոսում, սակայն գրողը սուր աչք ունի եւ տեսնում է ավելին, քան հասարակությունը: Հետեւաբար` կարող է հիմնավորել հասարակության նման վերաբերմունքը ժամանակակից գրականության հանդեպ:
Արքմենիկ Նիկողոսյան – Այո՛, գրողը ավելի ճիշտ եւ սուր է տեսնում իրականությունը, ավելի դիպուկ, քան լրատվամիջոցները, տեսախցիկները: Ապագա հայ մարդը, երբ 100 տարի անց ցանկանա տեղեկություն ստանալ մեր ժամանակների մասին, առաջին աղբյուրը այս շրջանում ստեղծված մեր գրականությունն է լինելու: Թյուրըմբռնում կա այսօր. գրականության մեջ մարդիկ փորձում են լրատվություն գտնել, կոնկրետ անուններ: Եթե գրողը չի ասում` «Մարտի 1», «Հոկտեմբերի 27», դա դեռ չի նշանակում, թե «Մարտի 1»-ն ու «Հոկտեմբերի 27»-ը գրականության մեջ չկան: Ընդհակառակը, գրականությունն այն ճանապարհն է, որն ընդհանրացնում է մարտի 1-երը, հոկտեմբերի 27-ները: Եվ ընթերցողից կա մի պարզ պահանջ` կարդալ, կարդալ, կարդալ…
Գուրգեն Խանջյան – Ցավալի է, բայց պիտի նշեմ` այսօրվա մարդը գնալով հիմարանում է, դառնում անհոգի մի սպառող: Ինքն ամեն ինչի հանդեպ ծուլացել է` ի՜նչ գրականություն, ի՜նչ բան: Իրեն պետք չէ գիրք բացել, պիտի գաս, իր ականջին ասես:
– Սակայն դա բոլոր հասարակություններին է հատուկ: Ձեր մատնանշած Կաֆկան էլ «հոմո աբսուրդուս» էր անվանում իր ժամանակակից մարդուն:
Գուրգեն Խանջյան – Անգամ ֆիզիոլոգիապես է այդպես. մարդու ուղեղի կշիռը, ըստ գիտնականների, 400 գրամով պակասել է մի քանի 1000 տարվա ընթացքում: Ինչո՞ւ: Հիմար մարդկանց խմբերը միշտ իրենցից վանել են խելոք մարդուն: Խելոք մարդուն լավ աղջիկ չեն տվել, ինքն էլ գնացել տարօրինակ մեկին է գտել, խելոք մարդը սերունդ չի տվել: Ինչ-որ տեղ մարդիկ կան (ես իրենց չեմ ճանաչում), ում ձեռնտու է բոլորին ապուշացնել: Այս գլոբալացումն էլ դրան է տանում: Մարդիկ էլ հեշտությամբ ապուշանում են. ըմբոստացողների թիվը պակասել է: Հիպիներ, պանկեր չկան. բոլորը հանձնվել են: Ժամանակակից մարդիկ սարսափում են հոտից անջատվելու մտքից: Դա հավասար է մահվան:
– Հրաչյա՛, քանի որ նախապես ասել եք, որ Ձեզ բացառապես գրականությունն է հետաքրքրում, հարցս այդ շրջանակում է. Ձեր «Ապորիա» պատմվածքում, «Գուշակություններ հայելիներով» վիպակում (ի դեպ, սա իմ ամենասիրելի գործերից մեկն է), անդրադարձել եք ամենաառեղծվածային խնդրին` մահվանը: Իմ տպավորությամբ, այնքան լավ եք ճանաչում մահը, կարծես անգամ բարեկամություն եք անում նրա հետ: Ի՞նչ եզրակացությունների համար եք փորձում ճանաչել կյանքը եւ մահը:
– Ես բավականին շատ եմ մտածել` մահվան թեմայով առհասարակ արժե՞ գրել գրականությունում: Մարդը, թվում է, մահվան փորձառություն չունի, հետեւաբար` արժե՞ մահվան մասին գրել: Կարծում եմ` մարդը, ամեն դեպքում, ունի մահվան փորձառություն: Ես զգում եմ, որ այդ փորձառությունը ես ունեմ, եւ դա տրվում է ինձ ամեն գիշեր` երազների մեջ: Եղել է պահ, երբ ուշագնացության պահին եմ մահվան փորձառություն ձեռք բերել: Եվ ես ինձ իրավունք եմ վերապահում մահվան մասին գրել, թեեւ մինչեւ վերջ չգիտեմ` մահն ինչ է:
– Մահվան սարսափից է, թերեւս, որ մենք անընդհատ փորձում ենք այն ճանաչել` հույսով, թե դա գուցե վերջը չէ՞: Հիշենք Սարոյանին, ով ասում էր. «Յուրաքանչյուրիս թվում է, թե մահը մեր դեպքում բացառություն կանի»:
Հրաչյա Սարիբեկյան- Մահվան գոյությունը ստիպում է, որ մենք կեցության բոլոր խնդիրներին այդ լույսի ներքո նայենք: Ինչ վերաբերում է «Ապորիա» պատմվածքին, այն գրել եմ մի ձեւակերպում անելու համար: Գիտեք Զենոնի ապորիաների մասին, որ Աքիլեսը չէր հասնում կրիային մի պարզ պատճառով. որովհետեւ կրիան անընդհատ առաջ շարժված էր լինում: Ես ուզում եմ ասել. «Մա՛րդ, դու ոչ մի տեղ իրականում չես հասնի, քանի որ գոյություն ունի մահը»: Եվ իմ հերոսն էլ, փաստորեն, թոքախտով հիվանդների առողջարանից չի հասնում օնկոլոգիական հիվանդանոց` մորը տեսակցության, որովհետեւ ա կետից բ կետ շարժվել անհնար է: Ես փորձել եմ գեղարվեստական, էքզիստենցիալ ապորիա ստեղծել այդ պատմվածքով` հիմնվելով իմ որոշ ինքնակենսագրական իրողությունների վրա: Ինչ վերաբերում է «Գուշակություններ հայելիներով» վիպակին, փորձել եմ տալ իմ մահվան փորձառությունը, որն ապրել եմ իմ երազների միջոցով: Թե որքանով է դա ճշմարիտ, չգիտեմ: Ինձնից միշտ դժգոհում են` դու դարձյա՞լ մահվան մասին ես գրում:
– Եթե ոչ` անմիջականորեն մահվան, ապա Ձեր գործերում իրադարձությունները գոնե պետք է տեղի ունենան գերեզմանատանը («Կույրինը` կույրին»):
Հրաչյա Սարիբեկյան – Մարդկանց թվում է, թե միայն ուրիշներն են մահկանացու, մահն իրենց չի վերաբերում:
շարունակելի