Հերկուլես. Հայր Ատլանտ: Զեւսն ինձ ուղարկել է քեզ ողջունելու եւ հրահանգել է, որ այն դեպքում, թե դու լիովին ուժասպառվել ես այդ ծանրությունից, ինքս այն մի երկու-երեք ժամ բառնամ ուսերիս, ինչպես ես դա արել էի մի անգամ, արդեն չեմ էլ հիշում, թե քանի դար առաջ, եւ թույլ տամ, որ դու շունչ առնես ու փոքր-ինչ հանգստանաս:
Ատլանտ. Շնորհակալ եմ, անուշիկս իմ Հերկուլես, եւ շատ ու շատ երախտապարտ եմ ձերդ մեծություն Զեւսին: Բայց աշխարհն այնքան է թեթեւացել, որ այս թիկնոցը, որով ես պատսպարվում եմ ձյունից, առավել է ուսերս ճնշում, եւ թե Զեւսի կամքը չպարտադրեր ինձ անշարժ կենալու եւ ուսերիս վրա պահելու այս գունդը, ես այն թեւատակս կդնեի, կամ էլ գրպանս կխոթեի, կամ էլ կկապեի մորուքիս մազից` թող իր համար տարուբերվի, իսկ ինքս կգնայի իմ գործերով:
Հերկուլես. Ինչպե՞ս դա կարող էր պատահել, որ այն այդքան թեթեւանար: Ես նկատեցի, որ այն ձեւափոխվել է, եւ հացի բոքոնի տեսք է ստացել, արդեն այնքան կլոր չէ, ինչպես այն ժամանակ, երբ ես տիեզերաբանություն էի ուսումնասիրում, մինչ արգոնավորդների հետ հեռավոր նավարկությունների ուղեւորվելը: Բայց, այդուհանդերձ, ես չեմ հասկանում, ինչու պիտի այն նախկինից պակաս քաշ ունենա:
Ատլանտ. Թե ինչից է, ինքս էլ չգիտեմ: Իսկ այն, որ շատ թեթեւ է, դու թեկուզ եւ հիմա կարող ես համոզվել, եթե մի րոպե այն ափիդ մեջ պահես եւ քաշը փորձես:
Հերկուլես. Երդվում եմ Հերկուլեսով, ոչ մի կերպ չէի հավատա, եթե ինքս չփորձեի: Իսկ սա ի՞նչ նորություն է: Այ քեզ բան: Անցած անգամ, երբ ես կրում էի այն մեջքիս վրա, կենդանու սրտի պես բաբախում էր, նաեւ անընդհատ ինչ-որ գվվում էր, հանց կրետաբուն: Իսկ այժմ, եթե այն բաբախում էլ է, ապա ոչ այլ կերպ, քան ջարդված զսպանակով մեխանիկական ժամացույցը, իսկ ինչ վերաբերում է գվվոցին, ապա ես ծպտուն իսկ չեմ լսում:
Ատլանտ. Այդ հաշվով էլ քեզ ոչինչ չեմ կարող ասել, միայն գիտեմ, որ աշխարհը վաղուց ի վեր դադարել է շարժվել կամ այնպես աղմկել, որ լսելի լինի: Դե, ես արդեն կասկածում եմ, որ այն մեռել է, եւ օրը օրին սպասում էի, որ այն այստեղ ինձ մոտ կհոտի, եւ նույնիսկ մտմտում էի, թե որտեղ եմ այն թաղելու եւ ինչ եղերերգ եմ գրելու: Իսկ հետո ես տեսա, որ այն չի նեխում, եւ որոշեցի, որ կենդանուց, որ նախկինում էր, վերածվել է բույսի, ինչպես Դաֆնիսն ու շատ ուրիշները, այդ պատճառով էլ նա այլեւս չի շարժվում ու չի շնչում: Ես նույնիսկ երկյուղում եմ, որ այն իմ ուսերի մեջ արմատներ նետի:
Հերկուլես. Իսկ ինձ ավելի շատ թվում է, թե նա քնած է, Էպիմենիդոսի պես, ով կես դար չէր զարթնում, կամ` Հերմոթիմոսի, ում մասին պատմում են, թե իբր նրա հոգին մարմնից ելանում էր դուրս, հենց նա կամենար, եւ տարիներ շարունակ դրսում էր մնում, երկրից երկիր էր թափառում, իսկ հետո վերադառնում էր, մինչեւ որ ընկերները, դրան վերջ տալու համար, մարմինն այրեցին, եւ ահա հոգին վերադառնալով, որ նրա մեջ մտնի, տունը կործանված գտավ, այնպես որ այն, եթե ուզում էր գլխին կտուր ունենալ, ստիպված պիտի լիներ վարձով այլ տուն գտնել կամ ուղեւորվել իջեւանատուն: Սակայն, չէ՞ որ անկարելի է, որ աշխարհն այդպես ընդմիշտ քնի, թե չէ, մեկ էլ տեսար` ընկերներից եւ բարերարներից մեկը, մտածելով, որ այն մահացել է` այրի: Դե արի ինչ-որ կերպ փորձենք նրան արթնացնել:
Ատլանտ. Լավ, բայց դե ինչպե՞ս:
Հերկուլես. Իսկ ես նրան ահա այս մահակով մի լավ կդնգստեմ: Սակայն, ոչ, վախենամ նրան լրիվ բլիթի պես տափակեցնեմ, կամ էլ հանկարծ նրա կեղեւը, չէ՞ որ զուր չէ, որ նա այդքան թեթեւացել է, այնքան նրբին լինի, որ հարվածից ձվի պես ջարդվի: Եվ հետո ես վստահ չեմ, որ մարդիկ, ովքեր իմ ժամանակ ձեռնամարտի էին մտնում առյուծների դեմ, այժմ մարտնչում են լոկ ոջիլների դեմ, գուցե ամենքը մեկեն ուշաթափվեն: Ավելի լավ կլինի, որ ես իմ մահակը մի կողմ դնեմ, իսկ դու` քո թիկնոցը, եւ մենք այս գնդով գնդակ խաղանք: Միայն, ափսոս, ես ձեռնոցներս չեմ բերել կամ ձեռնաթիակս, որով մենք Մերկուրիոսի հետ խաղում ենք Զեւսի տանը կամ բանջարանոցում: Լավ, ձեռքով կխաղանք:
Ատլանտ. Դե ինչ: Միայն թե մեր խաղերը տեսնելիս հորդ մտքով չանցնի` երրորդը լինել, եւ մեկ էլ իր հրե գնդակով, մեզ հայտնի չէ, թե ուր անկանի, ինչպես Ֆաետոնին` Պոի մեջ:
Հերկուլես. Այդպես էլ կպատահեր, եթե ես, ինչպես Ֆաետոնը, ինչ-որ բանաստեղծի, այլ ոչ թե իր որդին լինեի, եւ մեկ էլ` եթե ես այսպիսին չլինեի, համարձակությունս չէր բավի, որ հանց բանաստեղծները, որ իրենց քնարի ձայներով լցնում են քաղաքները, պարպեի երկիրն ու երկինքն իմ մահակի հարվածով: Իսկ նրա գնդակը ես այնպես ոտքով կբոթեմ, որ այն այստեղից կթռչի մինչեւ էմպիրեյը, հընթացս փշուր-փշուր գալով: Դե, մի վախեցիր, չէ՞ որ, եթե նույնիսկ խելքիս փչեր երկնքից հինգ-վեց աստղ պոկել, որպեսզի քարկտիկ խաղամ, կամ պարսատիկով նպատակակետին նետեմ գիսաստղը, կամ հենց արեւը շպրտեմ սկավառակի պես, հայրս կձեւացնի, թե իբր ոչինչ չի նկատել: Բացի այդ, մենք խաղը սարքում ենք լավագույն մտադրություններով, որպեսզի օգնենք աշխարհին, եւ ոչ թե Ֆաետոնի նման, ով միայն ուզում էր իր ճարպկությունը ցուցադրել Օրաներին, երբ կառք էր բարձրանում, իսկ նրանք բռնել էին երասանները, եւ կամենում էր հմուտ կառապան երեւալ Անդրոմեդի, Կալիստոյի եւ մնացյալ աստղային գեղուհիների մոտ, որոնց, ըստ խոսքուզրույցի, նա հընթացս շողափնջեր էր նետում, եւ ընդհանրապես նա կամենում էր աչքի ընկնել եւ իրեն ի ցույց դնել երկնային աստվածներին, որոնք այդ օրը զբոսանքի էին ելել, քանզի տոն էր: Մի խոսքով, հորս զայրույթը թող քեզ չանհանգստացնի, որովհետեւ, թե մի բան պատահի, ես քո վնասները կհատուցեմ: Դե մի հապաղիր, հանիր քո թիկնոցն ու գնդակն ինձ փոխանցիր:
Ատլանտ. Կամա թե ակամա, ստիպված եմ քո ասածն անել, դու հաղթանդամ ու զինված տղա ես, իսկ ես անզեն եմ ու զառամ: Բայց տես, հանկարծ չընկնի, թե չէ մեկ էլ տեսար` նրա վրա նոր ելունդներ բուսնեն կամ էլ ինչ-որ տեղերում դարուփոսեր հայտնվեն, կամ էլ, արի ու տես, դարձյալ ճաք տա, ինչպես այն ժամանակ, երբ Սիցիլիան Իտալիայից զատվեց, իսկ Իսպանիայից` Աֆրիկան, կամ մեկ էլ հանկարծ նրանից մի գավառի կամ մի ամբողջ թագավորության բեկոր պոկվի` եւ այդ պատճառով պատերազմ սկսվի:
Հերկուլես. Ինձ համար մի անհանգստացիր:
Ատլանտ. Ահա քեզ գնդակը: Տես, թե ոնց է սայթաքում, դա այն պատճառով է, որ ձեւախեղվել է:
Հերկուլես. Դե, ուժեղ փոխանցիր, թե չէ քո նետածները տեղ չեն հասնում:
Ատլանտ. Բանն այստեղ հարվածը չէ, պարզապես արեւելքից զեփյուռ է փչում եւ քշում է գնդակը, քանզի այն շատ թեթեւ է:
Հերկուլես. Դե, դա նրա հին մեղքն է` սուրալ քամու ետքից:
Ատլանտ. Ճիշտն ասած, վատ չէր լինի, որ այն փչեինք, թե չէ այն ձեռքից դուրս է պրծնում ոչ ավելի լավ, քան ինչ-որ դդում:
Հերկուլես. Իսկ դա արդեն նոր արատ է, նախկինում այս գունդը այծի պես թռչկոտում ու սլանում էր:
Ատլանտ. Շուտ այնտեղ վազիր: Վազիր, ասում եմ: Օյ, տես, ընկնում է, երդվում եմ աստծով, ընկնում է: Անիծյալ լինի ժամն այն, երբ դու այստեղ եկար:
Հերկուլես. Դե, դու այն այնքան ծուռ ու ցածր ես նետել, որ ես ոչ մի կերպ չէի կարող հասնել, եթե նույնիսկ վիզս ջարդեի: Օյ, խեղճս, ինչպե՞ս ես քեզ զգում: Ոչ մի տեղդ չի՞ ցավում: Ոնց որ թե ոչ ոք չի շնչում, եւ չի երեւում, թե ինչ-որ մեկը շարժվում է: Ոնց որ թե ամենքն առաջվա պես քնած են:
Ատլանտ. Դե հանգիստ թող նրան, հանուն Ստիքսի բոլոր հույների, եւ թող որ դարձյալ ուսերիս բառնամ, իսկ դու անհապաղ երկինք ուղեւորվիր, որպեսզի արդարացնես ինձ Զեւսի առաջ, չէ՞ որ այս անդուր բանը քո պատճառով եղավ:
Հերկուլես. Լավ, այդպես էլ կանեմ: Ահա արդեն շատ դարեր հայրական տանս ապրում է Հորացիոս անունով ոմն բանաստեղծ, նրան մեզ մոտ ծառայության ընդունեցին Օգոստոս կայսրի միջնորդությամբ, ում Զեւսն աստվածացրել էր այն հաշվարկով, որ դա կնպաստի հռոմեացիների հզորացմանը: Այդ բանաստեղծն անընդհատ երգում է իր երգերը, իսկ դրանցից մեկում, իմիջիայլոց, ասվում է, որ արդարացի մարդը տեղից չի շարժվի, եթե նույնիսկ աշխարհն անկանի: Կարելի է կարծել, որ այժմ բոլոր մարդիկ արդարացի են դարձել, չէ՞ որ աշխարհն ընկավ, եւ ոչ ոք չշարժվեց:
Ատլանտ. Իսկ ո՞վ է տարակուսում ի վերա մարդկային արդարության: Դե բավ է այստեղ կանգնես ու ժամանակ վատնես, վազիր փութանակի ու հորդ առաջ ինձ պարզերես արա, թե չէ ես րոպե առ րոպե սպասում եմ, որ կայծակն ինձ Ատլանտից Էթնայի կվերածի:
ՄՈԴԱՅԻ ԵՎ ՄԱՀԻ ԶՐՈՒՅՑԸ
Մոդա. Տիրուհի մահ, այ տիրուհի մահ:
Մահ. Փոքր-ինչ կեցիր, ես դեռ կգամ քեզ մոտ իր ժամին եւ` առանց քո կանչի:
Մոդա. Տիրուհի մահ:
Մահ. Գրողի ծոցն անցիր: Ես կգամ, երբ դու չես կամենա:
Մոդա. Կարելի է կարծել, թե իբր ես անմահ չեմ:
Մահ. Անմա՞հ ես:
Արդեն հազար տարուց էլ ավելի է անցել այն օրից, ինչ ավարտվել է ժամանակն անմահների:
Մոդա. Իսկ դուք, տիրուհի, առանց Պետրարկայի չեք կարողանում, հանց իտալացի քնարերգուն տասնհինգերորդ կամ տասնիներորդ դարում:
Մահ. Պետրարկայի բանաստեղծությունները սրտովս են այն պատճառով, որ դրանցում ես գտնում եմ իմ հաղթանակը, նաեւ այն պատճառով, որ դրանցում համարյա ամենուր խոսվում է իմ մասին: Դե լավ, բավ է, ինձնից դենը գնա։
Մոդա. Հեյ, հանուն քո սիրո առ յոթ մահացու մեղքերը, կանգնիր եւ ինձ նայիր:
Մահ. Նայում եմ:
Մոդա. Մի՞թե դու ինձ չես ճանաչում:
Մահ. Հարկ է, որ իմանաս, որ ես տեսողությունից թույլ եմ, իսկ ակնոց կրել չեմ կարող, որովհետեւ ինձ հարմար ակնոց նույնիսկ անգլիացիները չեն պատրաստում, իսկ եթե նույնիսկ սարքեին, այն դնելու տեղ չէի ունենա:
Մոդա. Ես Մոդան եմ, քո քույրը:
Մահ. Իմ քո՞ւյրը:
Մոդա. Իհարկե: Մի՞թե դու չես հիշում, որ երկուսս էլ Ունայնության ծնունդ ենք:
Մահ. Ինչպե՞ս ես կարող եմ հիշել, եթե Հիշողությունն ինձնից չարկամ թշնամի չունի:
Մոդա. Բայց չէ՞ որ ես այդ մասին լավ հիշում եմ, եւ մեկ էլ ես գիտեմ, որ մեր նպատակը մեկն է` ամենայն ինչ վերաձեւել ու փոխել, որպեսզի այս աշխարհում ոչ մի մշտատեւ բան չլինի, միայն թե դու դրան գնում ես քո ուղով, իսկ ես` իմ:
Մահ. Այն դեպքում, եթե դու զրուցում ես քո սեփական մտաց հետ եւ ոչ ինչ-որ մեկի հետ, որ քո կոկորդում է, ավելի բարձր խոսիր եւ աշխատիր ամեն մի բառը հատ-հատ ասել: Իսկ դու քրթմնջում ես ատամներիդ արանքից, եւ ձայնդ էլ բարալիկ է, հանց սարդոստայն, այդպես ես քեզ վաղվանից շուտ չեմ լսի, որովհետեւ իմ լսողությունը, թող որ քեզ հայտնի լինի, տեսողությունից լավ չէ:
Մոդա. Թեպետ դա լավ վարվելակարգի կանոններով չէ, ու թեեւ Ֆրանսիայում ընդհանրապես ընդունված չէ խոսել այն բանի համար, որ քեզ լսեն, դե, բայց լավ, քանի որ մենք քույրեր ենք, կարող ենք զանց առնել ամենայն ձեւականությունները, կխոսեմ, ինչպես դու ես կամենում: Ես ասում եմ, որ մենք նույն բնույթն ու նույն սովորույթն ունենք` անդադար նորոգել աշխարհը, բայց դու ի սկզբանե զբաղվեցիր մարդկանցով եւ արյունով, իսկ ես մեծ մասամբ բավարարվում եմ մորուքներով, մազերով, հանդերձներով, կահույքով, պալատներով եւ այլ համանման բաներով: Ճիշտ է, ես էլ երբեք բաց չեմ թողել եւ չեմ թողնում դիպվածը, որպեսզի քեզանից ոչ պակաս խաղեր խաղամ` օրինակ, ես մեկ ծակում եմ ականջները, մեկ շուրթերն ու քթանցքները եւ տանջում եմ մարդկանց այդ անցքերի մեջ անպետք բաներ խոթելով, կամ ստիպում եմ նրանց այրել իրենց սեփական մարմինը գեղեցկության համար այնտեղ դրոշմելով հրաբորբոք խարանների հետքերը, կամ ստիպում եմ նրանց այլանդակել նորածնի գլուխը` փաթթոցներով եւ այլ հնարամտություններով, սովորույթ ներմուծելով, որպեսզի մարդիկ ողջ երկրով մեկ միաձեւ գլուխներ ունենան, ինչպես ես դա արեցի Ամերիկայում եւ Ասիայում, կամ էլ ստիպում եմ հաշմել իրենց նեղ կոշիկներով, շունչը կտրել այնչափ ձգած սեղմիրանով, որ աչքերը դուրս պրծնեն, եւ էլի նմանատիպ բազում բաներ: Մի խոսքով, ես ստիպում կամ համոզում եմ ազնվազարմ բոլոր մարդկանց` օրըստօրե բազում չարչարանքներ ու ծանրություններ կրել, իսկ երբեմն էլ` ցավեր ու տառապանքներ, իսկ ոմանց ստիպում եմ փառքով մահանալ, եւ այդ ամենը` հանուն ինձ ուղղված սիրո: Էլ չեմ խոսում գլխացավերի մասին, մրսածությունների եւ ամեն տեսակի բորբոքումների, ամենօրյա, երեքօրյա, չորսօրյա տենդերի մասին, որոնք մարդիկ ձեռք են բերում խոնարհաբար իմ կամքին հնազանդվելով, դողում են ցրտից եւ կամ թե շնչահեղձ են լինում տապից, իրենց մեջքը պահպանելով բրդե գործվածքով, իսկ կուրծքը` թեթեւ քաթանով, կարճ ասած, ստիպում եմ ամեն ինչ անել իմ ուզածով, նույնիսկ` ի վնաս իրենց:
Մահ. Եթե այդպես է, ես հավատում եմ, որ իմ քույրն ես, եթե կկամենաս, ես առանց եկեղեցական գրքից որեւէ քաղվածքի էլ նույնքան հաստատ եմ դրանում համոզված, որքան այն բանում, որ բոլորը մեռնելու են: Բայց գիտես, ես ուշաթափվում եմ, երբ այսքան երկար տեղում կանգնած եմ մնում: Սակայն, եթե դու կախորժես ինձ հետ վազել, տես` չպայթես, որովհետեւ ես կարգին եմ սուրում: Հընթացս դու կարող ես ինձ ասել, թե քեզ ինչ է պետք: Իսկ եթե ոչ, ես խոստանում եմ, հանուն մեր բարեկամության, մինչ ի մահ ազատել քեզ իմ եղած-չեղածից, եւ բարով կենալ:
Մոդա. Եթե մենք ստիպված լինեինք վազքի մեջ մրցակցելու հանուն պարգեւի, ես չգիտեմ, թե ով կհաղթեր` դու վազում ես, ես` քառատրոփ արշավում: Եվ եթե դու երկար մի տեղում կանգնելիս ուշաթափվում ես, ապա ես դրանից մոմի պես հալչում եմ: Այսպես առաջ վազենք, իսկ վազելիս, ինչպես դու էիր ասում, կքննարկենք մեր գործերը:
Մահ. Վազենք, բարին ընդ մեզ: Դե, ուրեմն, եթե դու էլ իմ մոր արգանդից ես ծնվել, ապա հարկ է, որ ինչ-որ կերպ իմ գործերին աջակցես:
Մոդա. Բայց չէ՞ որ ես նախկինում էլ եմ դա արել, ընդ որում, ավելի շատ, քան դու կարծում ես: Նախեւառաջ, ես, անդադար չեղյալ եմ հայտարարում եւ շրջում եմ բոլոր սովորույթները, երբեք թույլ չեմ տվել, որ մարդիկ հանկարծ դադարեն մահանալ, եւ այդու սովորույթն այդ, ինքդ էլ ես տեսնում, ամենուր անփոփոխ է մնում, ի սկզբանե` ցայսօր:
Մահ. Արդյո՞ք մեծ բան է` անել այն, ինչը քո ուժերից վեր է:
Մոդա. Ինչպե՞ս թե իմ ուժերից վեր է: Ահա եւ դու ցույց տվեցիր, որ չգիտես, թե ինչպիսին է մոդայի զորությունը:
Մահ. Լավ, այդ մասին մենք կհասցնենք զրուցել, երբ կհայտնվի չմահանալու սովորույթը: Իսկ մինչ այդ ես կկամենայի, որպեսզի դու, ինչպես հարկն է բարի քրոջը, օգնես ինձ հասնելու հակառակին ավելի հեշտ ու արագ, քան մինչ այժմ:
Մոդա. Ես արդեն պատմել եմ քեզ իմ որոշ գործերի մասին, որոնք քեզ` էլ են եկամուտ բերում: Սակայն դրանք պարապ բաներ են` ի համեմատ այն բանի, ինչ ես ուզում եմ քեզ ասել: Հետզհետե, իսկ հատկապես` վերջին ժամանակներս, ես ի օգուտ քեզ բոլորին ստիպել եմ թողնել եւ մոռանալ մարմնական առողջությանը նպաստող աշխատանքներն ու վարժանքները, եւ դրանց փոխարեն` ներմուծել ու բարձրացրել եմ համընդհանուր գիտակցության մեջ բազում այլ բաներ, որոնք հազարավոր եղանակներով քայքայում են մարմինն ու կարճացնում կյանքը: Բացի այդ, ես աշխարհում այնպիսի կարգ ու բարքեր եմ ներմուծել, որ թե մարմնի եւ թե հոգու կյանքը ավելի շուտ կարելի է մեռյալ համարել, քան կենդանի, այդ պատճառով այս դարաշրջանի մասին հիրավի կարելի է ասել, որ սա մահվան դար է: Եվ եթե հնում դու այլ հողատարածքներ չունեիր, քան փոսերն ու քարայրները, ուր դու մթության մեջ ցանում էիր ոսկորներն ու աճյունափոշին, իսկ այդ ցանքսը պտուղ չի տալիս, այժմ դու տիրույթներ ունես արեգակի ներքո, եւ մարդիկ, որ քայլում ու թափառում են շուրջբոլորը երկու ոտքի վրա, ենթարկված են, կարելի է ասել, քո բարեխնամությանը: Ավելին, ամեն տեղ, ուր քեզ նախկինում ատում եւ այպանում էին, այժմ իմ ջանքերով ամեն ինչ հասել է այն սահմանին, որ յուրաքանչյուրը, ում մեջ կա բանականություն, գովերգում ու փառաբանում է քեզ` կյանքից գերադասելով, եւ դու այնքան հաճո ես նրան, որ նա անընդհատ քեզ է կանչում եւ հայացքն առ քեզ է ուղղում հանց իր մեծագույն հույսի: Եվ, ի վերջո, ահա թե ինչ, ես տեսել եմ շատերին, ովքեր գլուխ էին գովում, թե կամենում են անմահանալ եւ ամբողջովին չեն մահանա, քանզի իրենց մեծ մասը քո ձեռքը չի ընկնի եւ, իհարկե, գիտես, որ դա պարապ զրույց է, եւ եթե երբեմն որեւէ մեկը մնում է մարդկանց հիշողության մեջ, ապա նա ապրել է, այսպես ասած, զավեշտալի, եւ իր փառքից ախորժանք է ապրել ոչ ավելի, քան տառապել է գերեզմանային խոնավությունից, բայց, այդուհանդերձ, հասկանալով, որ անմահության հետ կապված այդ պատմությունը քեզ տհաճ է, որովհետեւ դրա պատճառով, թվում է թե, քո պատիվն ու հարգանքը տուժում է, ես վերացրել եմ առ անմահություն ձգտելու կամ դրան արժանանալու, եթե մեկը արժանացել է դրան, սովորույթը: Այնպես որ, այժմ, եթե ինչ-որ մեկը մահանում է, ապա նրանից, վստահ եղիր, ոչ մի ողջ մաս չի մնա, եւ նա հողի տակ կուղեւորվի լիովին եւ ամբողջությամբ, հանց ձուկ, որը մեկեն կուլ են տալիս` գլխով ու ոսկորներով: Ահա թե ինչ ծառայություններ, ոչ քիչ եւ նվազաքանակ, մատուցել եմ ես քեզ մինչեւ այսօր` հանուն առ քեզ ուղղված իմ սիրո եւ կամենալով վսեմացնել քեզ երկրի վրա, ինչը որ եւ հաջողվել է ինձ: Հանուն այդ նպատակի` ես պատրաստ եմ ամեն օր նույնքան բան անել եւ դեռ ավելին, եւ այդ նպատակով ես ուղեւորվեցի քեզ գտնելու: Ինձ թվում է, որ այսուհետ մենք այլեւս չենք բաժանվի, քանզի մշտապես միասին լինելով` մենք յուրաքանչյուր դեպքի համար կարող ենք խորհրդակցել, եւ ոչ միայն ընտրել լավագույն ծրագիրը, այլ նաեւ լավագույնս այն իրագործել:
Մահ. Ճիշտ ես: Ես համաձայն եմ, մենք այդպես էլ կանենք:
ՎԱՅՐԻ ԱՔԱՂԱՂԻ ԵՐԳԸ
Հուդայացի ուսուցիչներից ու գրողներից ոմանք պնդում են, թե իբր երկնքի ու երկրի միջեւ, այսինքն` կիսով չափ երկնքում, կիսով չափ երկրի երեսին, ապրում է վայրի մի աքաղաղ, ոտքերով նա կեցած է երկրի երեսին, իսկ կատարով ու կտուցով դիպչում է երկնքին: Այդ վիթխարի աքաղաղն, իր մնացյալ յուրահատկություններից զատ, որոնց մասին կարելի է կարդալ վերոնշյալ հեղինակների մատյաններում, օժտված է բանականությամբ, կամ, համենայն դեպս, ինչպես թութակը, անհայտ է, թե ում շնորհիվ, սովորել է մարդկային բառեր արտաբերել: Այդ պատճառով հնամենի մագաղաթներից մեկում գտնվեց մի երգ, որը գրվել է եբրայական տառերով, քաղդեերենի, րաբուներենի, Թորգոմի, Կաբալայի եւ Թալմուդի լեզվաց միջանկյալ խառնուրդով եւ, որը վերնագրված է` «Շիր դետարնեգոլ բարա լեցաֆրա», որ նշանակում է` «Վայրի աքաղաղի գիշերային երգը», որը ես մեծ դժվարությամբ եւ սոսկ այն բանից հետո, երբ բազմիցս դիմեցի ուսուցչապետերին, կաբալիստներին եւ հուդայացի աստվածաբաններին եւ օրենսդիրներին, ահա կարողացա հասկանալ եւ փոխադրել մեր ժողովրդական լեզվին, ինչպես դա կերեւա այն բանից, ինչ հետեւում է դրան: Ես մինչեւ հիմա չէի կարողանում պարզել, արդյո՞ք աքաղաղը ժամանակ առ ժամանակ կրկնում է այդ երգը, թե՞ դա լինում է ամեն առավոտ, եւ կամ թե` նա երգել է այն մի ժամանա՞կ, չկարողացա պարզել նաեւ, թե ով է լսել կամ լսում, եւ արդյո՞ք այդ լեզուն հարազատ էր աքաղաղի համար, թե՞ նրա երգը թարգմանված է այլ մի բարբառից: Ինչ վերաբերում է վարը տեղադրված թարգմանությանը, ապա ես, աշխատելով այն հնարավորինս ճշտիվ դարձնել (ինչին ես ուզում էի հասնել, եւ մնացյալ այլ միջոցներով), լավագույնս համարեցի արձակից, այլ ոչ թե բանաստեղծությունից օգտվելը, թեպետ դրա առարկան բանաստեղծական է: Անհարթ, իսկ երբեմն էլ` պերճաբան ոճը չպետք է ինձ մեղադրելու պատճառ դառնա, քանզի այն, ինչպես բնագրի ոճը, իսկ բնագիրը այդ մասում համահունչ է արեւելյան լեզուներում ընդունվածին, ամենից շատ է տարածված բանաստեղծների շրջանում:
***
Հեյ, մահկանացուներ, արթնացեք: Նոր օր է բացվում, ճշմարտությունը երկիր է վերադառնում, եւ դատարկ ուրվականները լքում են նրան: Ելեք, որպեսզի դարձյալ ուսերիդ բառնաք կենաց բեռը, անցեք կեղծապատիր աշխարհից առ ճշմարտության աշխարհը:
Այս ժամին յուրաքանչյուրը կրկին գտնում է մտքերն իր կենաց մասին, եւ հոգով նրան է դիմում, հիշողության մեջ արթնացնում է իր մտադրությունները, ձգտումներն ու գործերը, իր առջեւ տեսնում է հաճույքներն ու տառապանքները, որ նրան խոստանում է նոր օրը: Եվ այս ժամին յուրաքանչյուրն, առավել, քան միշտ, կամենում է իր մեջ գտնել բերկրալի սպասումներ եւ հաճելի մտքեր: Սակայն լոկ քչերի մեջ է այդ ցանկությունը բավարարվում, եւ արթնացումն ամենքի համար վերածվում է վնասի: Դժբախտն արթնանում է ոչ ավելի վաղ, քան դարձյալ կհայտնվի իր դառնաղետ ճակատագրի գրկում: Քաղցր է այն երազը, որ ծնունդ է առել կամ բերկրանքից, կամ հույսից: Մինչ հաջորդ օրվա այգաբացը, երկուսն էլ անձեռնմխելի պահպանվում են, բայց օրվա ընթացքում անհետում կամ թուլանում են:
Եթե մահկանացուների քունն անվերջանալի լիներ եւ նույնական կյանքին, եթե միջօրյա լուսատուի շողերի ներքո էլ ամենայն ողջը երկրի երեսին գրգվեր խորունկ անդորրավետության մեջ, եւ ոչ մի տեղ չերեւար ոչ աշխատանք, ոչ գործ, չտարածվեր ոչ հոտերի բառաչը մարգագետիններում, ոչ վայրի գազանի ճիչն անտառում, ոչ թեւավորների երգն օդում, ոչ մեղուների կամ այլ միջատների բզզոցը դաշտերով մեկ, եւ ոչ մի կողմում ոչ մի ձայն ու ոչ էլ շարժում չլսվեր, բացի ջրերի, քամիների եւ ամպրոպի ձայներից ու շարժումներից, իհարկե, այդժամ տիեզերքն անօգուտ կլիներ, բայց մի՞թե երջանկությունը նրանում նվազ կլիներ, քան այժմ, կամ առավել, քան այժմ, դժբախտությունը: Ես քեզ եմ հարցնում, արեգակ, արարիչ օրվա եւ արթնացման տիրակալ` դարերի ընթացքում, որ դու անցել ու տարել ես քո արեւածագերով ու արեւամարներով, արդյո՞ք տեսել ես դու մահկանացուների մեջ թեկուզ մեկ երջանիկի: Մահկանացուների ձեռնարկած անթիվ-անհամար գործերից, որոնք դու մինչեւ այժմ տեսել ես, արդյո՞ք, ըստ քեզ, որեւէ մեկը նպատակին հասել է, արդյո՞ք երկարատեւ կամ վաղանցուկ բավականություն պարգեւել է այն արարածին, ով այն սկսել ու ավարտել է: Արդյո՞ք տեսնում ես եւ կամ տեսել ես երջանկություն աշխարհի սահմաններում: Ի՞նչ դաշտում է այն կենում, ի՞նչ անտառում, ի՞նչ լեռներում, ի՞նչ հեռաստաններում, ի՞նչ բնակելի կամ ամայի վայրերում, այն բազում մոլորակներից ո՞ր մեկի վրա, որ լուսավորված ու ջերմացած է քո հրով: Գուցե այն թաքնվո՞ւմ է քո հայացքից եւ նստած է քարանձավաց խորքում, հողի ընդերքում կամ ծովի հորձանուտո՞ւմ: Ի՞նչ շնչավոր էակ է դրան հաղորդակից, ի՞նչ բույս, ի՞նչն է ամենայն քո կենսապարգեւածից, ամենայն կենդանական կամ բուսական հատկություններով օժտվածից կամ դրանցից զուրկ եղածից: Եվ դու ինքդ, խոնջացած աժդահակի նման, արագ վազող զօր ու գիշեր, առանց քնի ու հանգստի, այն անվերջանալի ուղով, որ սահմանված է քեզ համար, արդյոք երջանի՞կ ես դու, թե՞ դժբախտ:
Մահկանացուներ, արթնացեք: Դուք, դեռեւս կյանքից ազատված չեք: Կգա ժամը, եւ ոչ մի արտաքին ուժ, ոչ մի ներքին հուզմունք չի ստիպի ձեզ թոթափելու քնի ընդարմացումը, որում դուք կննջեք հավերժ եւ անկշտում: Իսկ քանի դեռ ձեզ մահը չի տրված, ձեզ թույլատրված է լոկ ժամանակ առ ժամանակ կարճաժամկետ ապրել դրա նմանությունը: Չէ՞ որ կյանքն անկարելի կլիներ պահպանել, եթե այն այդքան հաճախ չընդհատվեր: Չափազանց երկար զրկվելն այդ երազից, կարճատեւ եւ անկեղծ` դա մահաբեր չարիք է եւ հավերժական քնի պատճառ: Կյանքն այնպիսին է, որ դրա բեռը կրողին հարկ է երբեմն այն ուսերից թոթափել, շունչ քաշել եւ ուժերը թարմացնել` ասես ճաշակելով մահվան հատվածը:
Թվում է` ամենայն եղածի գոյությունը մի նպատակ ունի` մահը: Այն, ինչ գոյություն չունի, չի կարող մահանալ, եւ այդու ոչնչից հայտնվեցին ամենայն գոյություն ունեցող բաները: Գոյության վերջին պատճառը ոչ մի կերպ չի կարող լինել երջանկությունը, չէ՞ որ ոչ մի բան երջանիկ չի լինում: Ճիշտ է, շնչավոր էակները, ցանկացած գործ ձեռնարկելիս, իրենց առջեւ դնում են այդ նպատակը, բայց երբեք դրան չեն հասնում, եւ ողջ իրենց կյանքում, խորամանկելով, բանելով եւ տառապելով, նրանք տառապում եւ վատնում են ուժերը հիրավի լոկ այն բանի համար, որպեսզի գան բնության սահմանած միակ վերջնական նպատակին` մահվանը:
Սակայն, ինչ էլ որ լինի, մահկանացուի օրվա վաղ ժամանակը սովորաբար ավելի հեշտ է տանելը: Քչերն են արթնանալիս իրենց մեջ բերկրալի ու հաճելի մտքեր գտնում, բայց համարյա բոլորի մեջ հայտնվում եւ ծնվում են, որովհետեւ այդ ժամին հոգիներն ամենից շատ են հակված բերկրալի զգացողությունների, նույնիսկ, եթե դրանց համար ուղղակի առիթ չկա, կամ ունակ են ավելի լավ, քան այլ ժամանակ, տանել դժբախտությունները: Այդ պատճառով նույնիսկ նա, ում քունը վրա է հասել հուսաբեկության պահին, արթնանալիս համակվում է հույսով, թեպետ դա ամենեւին իրեն պատշաճ չէ: Շատ անհաջողություններ ու դժվարություններ, վախ ու տագնապ հարուցող շատ բաներ այդ ժամին այդքան կարեւոր չեն թվում, ինչպես նախկինում: Հաճախ նախորդ օրվա տագնապները նույնիսկ քամահրանք են հարուցում, իսկ երբեմն էլ` համարյա թե ծիծաղ, որպես սխալների եւ պարապ երեւակայության պտուղներ: Երեկոն կարելի է համեմատել ծերության հետ, ընդհակառակը, առավոտվա սկիզբը հիշեցնում է պատանությունը, քանզի այն խաղաղ է եւ վստահելի, իսկ երեկոն առույգությունից զուրկ է, տրտում է եւ գեշ կանխազգացումների հակված: Սակայն պատանությունը, որ մահկանացուներն ապրում են ամեն առավոտ, նույնքան կարճատեւ ու վաղանցուկ է, որքան ողջ կյանքի պատանությունը, եւ օրն արագ հասնում է նրանց համար հասուն տարիքի:
Բայց խղճուկ է եւ ծաղկուն հասակը, այդ լավագույն ժամանակը: Եվ, ընդ որում, այդչափ աղքատիկ բարիքն անհետում է անքան կարճ ժամանակում, որ կենդանի էակը շատ նշաններով նկատում է իր գոյության անկումը, հազիվ հասցնելով ճաշակել դրա կատարելությունը, չզգալով ու չճանաչելով սեփական ուժերը, որոնք արդեն գնում են: Ամենայն տեսակի մահկանացու էակների կյանքի մեծ մասը թոշնանք է: Իր յուրաքանչյուր գործողության մեջ բնության նպատակը մահն է, եւ դրան է ձգտում, այլապես ծերությունն այդչափ եւ այդքան ակնհայտորեն չէր գերակշռի աշխարհի կյանքում: Տիեզերքի յուրաքանչյուր մասնիկ անդադար, զարմանահրաշ արագությամբ առ մահ է ձգտում: Միայն ինքը` տիեզերքը, թվում է քայքայումից ու մարմրումից զերծ, որովհետեւ, եթե աշնանն ու ձմռանը այն հայտնվում է բոլորին անպետք եւ ծեր, ապա տարվա նոր ժամանակի հետ դարձյալ միշտ երիտասարդանում է: Բայց, հար եւ նման այն բանին, ինչպես մահկանացուները, թեպետ ամեն օրվա սկզբում ձեռք են բերում պատանության որոշակի մի հատված, ողջ մնացած օրը ծերանում են եւ ի վերջո հանգչում են, այդպես եւ` տիեզերքը, թեպետ տարվա այգաբացին երիտասարդանում է, այդուհանդերձ, անդադար ծերանում է: Կգա ժամանակ, եւ տիեզերքը, ինչպես նաեւ` ողջ բնությունը, կհանգչի: Եվ, համանման այն բանին, ինչպես մեծագույն մարդկային թագավորություններից եւ տերություններից եւ բոլոր նրանց վաղնջական դարերում փառաբանված զարմանալի գործերից առայժմ հետք եւ լուր անգամ չի մնում, այնպես էլ եւ ողջ աշխարհից, ամենայն հեղհեղուկություններից ու փորձանքներից, որ կրում է տիեզերքը, հետք անգամ չի մնում, եւ սոսկ համատարած լռությամբ եւ խորագույն անդորրով լի կլինի անպարագրելի տարածությունը: Այդպես աշխարհի գոյության զարմանահրաշ ու ահարկու գաղտնիքը, նախքան բացատրվելն ու ընկալվելը, կպարպվի ու կվերանա: