– 2012թ. հունիսին Հայաստանը մասնակցելու է «Ռիո-20» էկոլոգիական խորհրդաժողովին: Հետաքրքիր է` ի՞նչ է ներկայացնելու Հայաստանը, եթե վերջին մի քանի տարվա ընթացքում կանգնել ենք բնապահպանական աղետների առջեւ. մի կողմից` Թեղուտի հանքավայրի ուրվականն է, մյուս կողմից` Քաջարանի, Լեռնաձորի, Ջերմուկի, մեղմ ասած, կործանման տանող ՀՀ կառավարության «նախագծերն» են կյանքի կոչվում: Այդ դեպքում ինչո՞ւ ենք մասնակցում, ի՞նչ ունենք աշխարհին ցույց տալու:
– Մեր երկրի մասնակցությունն այդ խորհրդաժողովին պարտադիր է, քանի որ դա ՄԱԿ-ի գագաթաժողովն է, որտեղ բոլոր երկրները մասնակցում են: Դա միայն ընդերքօգտագործումը չէ: Խորհրդաժողովը վերաբերում է կայուն զարգացմանը, որի կոմպոնենտները շատ են, այդ թվում` կրթական, սոցիալական, եւ այլն: Կարծում եմ` մեր երկիրը պետք է մասնակցի այդ խորհրդաժողովին` վերցնելով հնարավոր դրական փորձը:
– Իսկ ո՞վ պետք է ներկայացնի մեր երկիրը` ՀՀ բնապահպանության նախարարությո՞ւնը:
– ՄԱԿ-ի կազմակերպած նմանատիպ գագաթաժողովներին մասնակցում են ազգային պատվիրակությունները, որոնք հիմնականում գլխավորում են կա՛մ երկրների նախագահները, կա՛մ վարչապետները, ինչպես նաեւ մասնակցում են Արտաքին գործերի նախարարություններն ու հասարակական կազմակերպություններ:
– Այդ դեպքում ինչպե՞ս հասկանալ խորհրդաժողովի էկոլոգիական ուղղվածությունը:
– Դեռեւս 1972թ. ՄԱԿ-ի կոչով երկրները հավաքվեցին, այն ժամանակ Ստոկհոլմում` առաջնահերթ քննարկելով այն խնդիրը, որ քաղաքակրթությունը մտել է էկոլոգիական ճգնաժամ: Այնուհետ ստեղծվեց հատուկ հանձնաժողով, որի կազմում ընդգրկվեցին տարբեր երկրների փորձագետներ` ուսումնասիրելով Երկիր մոլորակում տիրող իրավիճակը: Հանձնաժողովի եզրահանգմամբ` Երկիրը մտել է էկոլոգիական ճգնաժամի մեջ, ինչը ժամանակին չեն նկատել գիտության ասպարեզի մարդիկ, հետեւաբար, այստեղ խնդիրը առկա է նաեւ գիտության մեջ: Իսկ պատասխանն այն էր, որ գիտությունը բավական դիֆերենցված է, ինչի պատճառով գլոբալ խնդիրները չենք տեսել: Այսինքն` առաջ եկավ գիտելիքի ինտեգրման խնդիրը գիտության եւ կրթության ոլորտներում: Մյուս կողմից` առաջ եկավ զարգացած պետությունների առավելապես պատասխանատու լինելու հանգամանքը, որոնք սպառում են մոլորակի ռեսուրսների մոտ 60-80%-ը: Այնուհետ առաջ եկավ նոր հայեցակարգի ձեւավորման անհրաժեշտություն, որի նպատակը նյութապաշտ քաղաքակրթությունը հոգեւորով փոխելն էր, եւ նյութապաշտությունն ու գերսպառումը չարիք դիտարկելը:
– Այնուամենայնիվ, անդրադառնանք Հայաստանում տիրող իրավիճակին: 2000թ. ՄԱԿ-ի տվյալներով` ՀՀ անտառածածկույթը կազմել է երկրի տարածքի 10%-ը, որը մինչեւ 2015թ. պետք է հասցնեինք 15%-ի: Ինչպե՞ս ենք ներկայանալու, եթե օրեցօր, այսպես ասած` «մորթվում» են մեր անտառները:
– Այդ ժամանակ ինձ հանձնարարված էր էկոլոգիական նպատակները տեղայնացնել Հայաստանի համար: Իմ մոտեցումը հետեւյալն էր. 1990թ. ՀՀ անտառածածկ տարածքը կազմում էր 11,2%, ապա կորուստներ ենք ունեցել` այդ ցուցանիշն իջեցնելով մինչեւ 8%, եւ 9 %-ի հասնելու նպատակ էինք դրել: Այս առաջարկիս, սակայն, ՀՀ կառավարությունը չհամաձայնեց, եւ մեծ վեճերի արդյունքում արձանագրեց, որ մինչ 2015թ. անտառածածկ տարածքի 10,3%-ը պետք է դարձնել 11%: Իսկ խնդիրը հետեւյալն է` ի՞նչ պետք է հասկանալ` անտառածածկ տարածք ասելով: Ի դեպ, նշեմ, որ միեւնույն ժամանակ հրապարակվեցին ՆԱՍԱ-ի տվյալները, ըստ որոնց` ՀՀ-ում անտառածածկ տարածքը կազմել է 8%, իսկ հետագայում գրանցված կորուստները հաշվելով` այդ թիվը կազմում էր 6%: Այս հարցը բարձրացրեցի նաեւ ՀՀ կառավարությունում` նշելով, որ մենք մեկ այլ թիվ ենք արձանագրում, իսկ տիեզերքից կատարված ուսումնասիրությունը լրիվ այլ ցուցանիշ է ներկայացնում: Այնուհետ կառավարությունը ուսումնասիրության համար դիմեց GTZ ընկերությանը: Նիստերից մեկի ժամանակ մեզ ներկայացրեցին հետեւյալը, որ ՀՀ կադաստրում ֆիքսված տարածքները մի շարք անճշտություններ են պարունակում. այն տարածքները. որոնք լեռներ են, բուսականությունից զուրկ, բավական անմատչելի` որպես անտառ են ձեւակերպված, եւ հակառակը` ճանապարհներին մոտ գտնվող անտառածածկ տարածքները ձեւակերպված են, որ դրանք անտառներ չեն: Ինչեւէ, մեզ զարմացրեց, երբ այդ նիստի ավարտին հաստատվեց կառավարության ներկայացրած թիվը, եւ մինչ օրս այն դեռ հակասություններ է առաջացնում:
– Բայց տպավորություն է, թե ՀՀ կառավարության նիստերն անկանխատեսելի են լինում, եւ չենք կարող իմանալ, թե ամեն հինգշաբթի ո՞ր գյուղի կամ քաղաքի ճակատագիրն է դրված սեղանին:
– Կարծում եմ` շատ կանխատեսելի է դա: Խորհրդային Միության փլուզումից հետո խնդիրն այն էր, թե ինչպես ենք զարգանալու: Այդ տարիներին շատերն ընդդիմանում էին իմ տեսակետներին` հայտարարելով, թե Համաշխարհային բանկը շատ գոհ է մեր երկրից, եւ այլն: Չեմ կարծում, թե դա պատահականություն էր: Համաշխարհային հանրության կողմից խնդիր էր դրված մեր երկրներն իջեցնել զարգացման ամենացածր մակարդակի, որի իրականացնողները միջազգային ֆինանսական ինստիտուտներն են:
– Մասնավորապես, Համաշխարհային բանկը, այո՞:
– Այո՛, մասնավորապես Համաշխարհային բանկը, եւ այն ժամանակ մենք բավական վեճեր էինք ունեցել Համաշխարհային բանկում: Եթե 100% կառավարվող տնտեսությունից, այսպես ասած` թռանք բացարձակ ազատ շուկա, երբ գործարանները նվիրում էին` առանց դրանք աշխատեցնելու պարտավորագրի, քանդվեց մեր տնտեսությունը, եւ արդյունքում մնաց մեր ընդերքը: Հայաստանն իջավ միանգամից ներքեւ` նախաինդուստրիալ մակարդակին, որը մեծամասամբ ունեն աֆրիկյան երկրները, ապա այդ բիզնեսի զարգացման համար ստեղծվեցին համապատասխան օրենքներ: Ինձ համար զարմանալի չէ, թե ինչ է կատարվում մեր երկրում: Մենք հասել ենք հատակին, որտեղից որեւէ տեղ այլեւս չունենք անցնելու: Մեզ ստիպեցին թռնել անդունդի վրայով, ինչի արդյունքում ընկանք անդունդի մեջ: Արդյունքը դա պետք է լիներ` նախ տնտեսությունը պետք է քանդվեր, ապա պետք է առաջանար այս բեւեռացումը` պղտոր ջրում մի խումբ մարդիկ պետք է դառնային գերհարուստներ, իսկ մյուսները` ընչազուրկ:
– Այսօր ընդերքօգտագործող օլիգարխի խաղաքարտը դարձել է գյուղացուն օրվա հացից կտրելու հեռանկարով վախեցնելը: Մեծ հաշվով` գյուղացուն այլեւս չի հուզում բնությունը, որովհետեւ բնությունից առավել քան պաշտպանության կարիք ինքը ունի: Այլընտրանք կա՞:
– Ես այն ռադիկալ էկոլոգներից չեմ, եւ միեւնույն է ինձ համար, թե իմ ազգը ինչի՞ց է վերանում` շրջակա միջավայրի աղտոտվածությունի՞ց, թե՞ սովից: Չպետք է լինի ո՛չ մեկը, ո՛չ մյուսը: Տնտեսության ռազմավարական մտածելակերպն ունի էկոլոգիական հիմք: Եթե վայրկենական մտածելակերպով ես շարժվում, այսինքն` հարստանամ եւ փախնեմ, ապա պարզ է լինում ռազմավարությունը` քանդել ընդերքը: Մենք ունենք հսկայական պոչամբարներ, որոնք տեխնածին հանքեր են: Իհարկե, շատ ավելի հեշտ է պայթեցնել եւ հանել հումքը, քան ուսումնասիրել, թե ի՞նչ նյութեր կան պոչամբարներում, եւ փորձել կորզել դրանք: Այսօրվա տեխնոլոգիաները թույլ են տալիս անել դա, պարզապես պետք է այդ պայմանների մեջ դնել ընկերություններին, բայց ոչ ոք չի ուզում անել դա: Տվյալ պարագայում ոչ միայն շրջակա միջավայրի աղտոտման խնդիրն է, այլեւ այն, որ մեզանում շատացել են սողանքները: Իհարկե, չենք կարող ապացուցել, որ դրանք ընդերքօգտագործման հետեւանքով են, բայց համաշխարհային փորձը վկայում է այդ մասին: Եթե ուզում ենք ապրել այս տարածքի վրա, պետք է դադարենք ընդլայնելը, հնարավորինս օգտագործենք ունեցած պոչամբարները եւ փակ եղանակով աշխատենք: Այս պահին մոտ 500 հանքավայր ունենք, իսկ յուրաքանչյուր տարի առնվազն 30 հանքավայրի արտոնագիր է տրվում: Այսինքն` ամբողջ Հայաստանը խոցերով ծածկում ենք, չենք նայում` անտա՞ռ է, բնակավա՞յր է, լճի ա՞փ է:
– Բայց դրան զուգահեռ` միջազգային կոնվենցիաներ ենք ստորագրում: Ինչպե՞ս հասկանալ իշխանություններին:
– Որպես քաղաքակիրթ երկիր` պետք է ստորագրենք միջազգային կոնվենցիաները: Նկատեմ, որ միջազգային կոնվենցիաներում պարտադրության տարրը բավական փոքր է:
– Այսինքն` կարեւորը ներկայությո՞ւնն է:
– Այդ հանգամանքը եւս առկա է: Եվրամիությունը կամ ՄԱԿ-ն աշխատում են պետության հետ, բայց հասարակական կազմակերպությունները վերահսկում, գնահատում են այդ գործընթացը: Ինչպես, օրինակ, տրվում է հարցաշար, եւ մեծամասամբ ստացվում է, որ աշխատանքը կատարված է 90%-ով էկոլոգիայի եւ կայուն զարգացման ոլորտում: Ամբողջ խնդիրն այն է, որ այդ հարցաշարում տեղ են գտել հետեւյալ հարցերը, օրինակ, համապատասխան օրենք ընդունվե՞լ է, համապատասխան ծրագիր մշակվե՞լ է, արդյո՞ք իրագործվել է: Չեմ կարծում, թե այդ հարցերը նպատակաուղղված են, որովհետեւ Արեւմուտքի մարդը չի պատկերացնում դա:
– Տիկին Դանիելյան, այս տարի նախընտրական տարի է, եւ քաղաքական շատ ուժեր փորձելու են օգտագործել նաեւ էկոլոգներին, ինչո՞ւ չէ, նաեւ չարչրկել էկոլոգիական ամենահրատապ հարցերը: Ինչքանո՞վ կշահի կամ կտուժի բնապահպանական շարժումը դրանից:
– Ժամանակին դառը փորձը դաս էր ինձ համար, որ այլեւս չլինեմ որեւէ քաղաքական ուժի հետ: Ամենահեշտ ճանապարհն է էկոլոգներին օգտագործելը, եւ ինքս չէի ցանկանա, որ էկոլոգիական շարժումը որեւէ կերպ օգտագործվեր: Իմ անձնական խնդիրը հեշտ է` աշխատում եմ ՄԱԿ-ի հետ, եւ պետք է հնարավորինս հեռու մնամ քաղաքականությունից: Ամեն դեպքում, կարծում եմ` էկոլոգիական շարժումը պետք է խոհեմ գտնվի, եւ նույն սխալը չկրկնվի: Նախընտրական փուլում խոստումները շատ են, մինչդեռ ընտրություններից հետո դրանք այդպես էլ մնում են չիրագործված:
– 1991-94թթ. Դուք եղել եք նաեւ Բնապահպանության նախարար, իսկ որպես փորձագետ` աշխատել եք 3 նախագահների օրոք: Ի՞նչ փոփոխություններ կառանձնացնեիք այս տարիների ընթացքում:
– Նախ ասեմ, որ իմ կյանքի ամենադժբախտ տարիները պաշտոնավարման տարիներն էին: Կառավարությունից դուրս եկա համարյա մահամերձ: Չեմ կարող լրիվ մեղադրել այն ժամանակվա ղեկավարությանը, որն անտեսում էր էկոլոգիան` պատերազմ էր: Երբ ասում էի` անտառ են կտրում, վառելիք է պետք, որ ինսպեկցիան կարողանա աշխատել, պատասխանում էին, որ վառելիքի վերջին կաթիլները լցրել են տանկերը: Գիշերը կառավարության նիստից տուն էի գնում ոտքով` փոքրիկ լապտերիկը ձեռքիս: 1998թ. պաշտոնավարելու տարբեր առաջարկներ եղան, իհարկե, ոչ նախարարի պաշտոնի համար, բայց այլեւս չէի կարող վերադառնալ կառավարություն: Պաշտոնը նաեւ սահմանափակում է ազատությունը: Ի՞նչ է փոխվել այս տարիների ընթացքում: Ինձ անհանգստացնում է արտագաղթը: Այն ժողովուրդը, որ 1988թ. այնպիսի ոգեւորություն ուներ, ապա պատերազմի, բլոկադայի տարիներին դիմացավ, այժմ հեռանում է երկրից: Դա ինձ սարսափեցնում է: Բեւեռացումը շատ է ճնշում հասարակությանը: Բայց վերջին փորձից կարող եմ ասել (Սեւանի լճի մակարդակի բարձրացման հետ կապված.- Մ.Մ.), որ երբ խնդիրը կարողանում ես, այսպես ասած, հասցնել երկրի բարձրաստիճան պաշտոնյաներին, այն լուծվում է:
– Իսկ ո՞րն է ելքը: Չէ՞ որ շատ խնդիրներ այդպես էլ մնում են «ճանապարհին»:
– Պետությունը պետք է լինի իր կարգավորիչ դերում, որովհետեւ այս տարիների ընթացքում համոզվել ենք, որ անվերահսկելի շուկան հակաէկոլոգիական, հակասոցիալական է: Ելքը կախված է մեզնից յուրաքանչյուրից: Հիմա ամենակարեւոր պահն է` մարդիկ փողո՞վ, բարեկամ-ընկերներո՞վ, անձնական շահերո՞վ կգնան ընտրության, թե՞ երկրի բարեկեցությունից ելնելով ընտրություն կանեն: Եթե մենք դա կարողանանք կոտրել մեր մեջ, եւ ազգն իր մտավոր ընտրանին ներկայացնի Ազգային ժողով, դրական տեղաշարժ կտեսնենք: Բայց, ցավոք, այդ դրական փորձը դեռ չենք կարողանում ձեռք բերել: