ԱԶԱՏՈՒԹՅԱՆ ՎԱՐԺԱՆՔՆԵՐԸ
(հատվածաբար)
Զարմանալի չէ, որ մարդկանց վիթխարի զանգվածներ երես են թեքում հեռանկարների եւ խոստումների այն աղքատիկ ասորտիմենտից, որը նրանց առաջարկում է բանականությունը, եւ վերադառնում են առ ծիսականը, առասպելականը, մոգականը, դեպի այն ամենը, որի հետ անհատական ճանապարհով ձեռք բերված իմացությունը ոչ մի ընդհանրություն չունի: Պատահում էր, որ առաջ փոփ-համերգներում ազատագրվում էին անկառավարելի բնազդները, որ մղում էին բռնաբարության եւ քայքայման, հիմա այդ բնազդները փոթորկվում են միայն ֆուտբոլային խաղերի ժամանակ, ձեռք բերելով շատ ավելի վտանգավոր բնույթ: Կամ երաժշտությունն այդ ընթացքում փոխեց հասարակությունը, կամ էլ, գուցե թե, հասարակությունն ինչ-որ կերպ լոկալացրել է իր առօրյա ագրեսիան` այն վերածելով հաճելի զգացողությունների եւ թմրադեղերի: Արդյո՞ք այդքան անշառ է ֆուտբոլը, ինչպես պնդում է ինքն իր մասին, եւ եթե այն իրոք անշառ է, ապա հարկ կա՞ արդյոք պատահականություն տեսնելու այն բանում, որ հենց մարզադաշտերում են այդքան հաճախ գրողի ծոցն անցնում սոցիալական պայմանականություններն ու համաձայնությունները:
Համենայն դեպս, այնպիսի կանխադրույթներ, ինչպիսիք են մեղքը, հանցանքը, ինչ-որ աննկատելիորեն օրակարգից չքացան: Չարի եւ բարու միջեւ այլեւս տարբերություն չկա: Առօրյա դիսկուրսներում արդեն ընդունված է արժեւորող գնահատանքներից ետ կենալը: Սպանությունն ու սեքսը դարձել են ծիսական ցուցադրանքի օբյեկտներ, պաշտամունքային թեմաներ: Դրանք փութանակի գալիս են փոխարինելու մենտալ իմացությանը, ինքնաճանաչման խստամբերությանն ու ճգնակեցությանը, ինքնասահմանափակմանը, տարատեսակ վարժանքներին, որ կոչված են օգնելու մարդու ինքնաճանաչմանը: Դրանք անպետք են դարձնում նախկին հոգեբանական դպրոցները:
Գրականության մեջ այսօր ամենամեծ հոգսը` նախադասության գծայնությունն ու պատմականությունն է եւ այստեղից բխող խիստ, միագիծ կառուցվածքը:
Չափազանց մոտ է գտնվում ծովը, որ թույլ չի տալիս աշնան քնքուշ-տաք ցամաքային օդին կենալ լեռներում, իր հոսքերով տատանում է այն: Հոտառությունը դեռեւս ունակ է դրանք զանազանելու: Հոտառությունը, ես կասեի, դեռեւս որսում է ցամաքի տաք շնչառությունը, որի միջից այժմ ներթափանցվում է ծովային զովությունը: «Չեմ հասկանում, թե ինչու են ինձ տալիս պարելու այս դերերը,- գիշերով կարդում եմ Նիժինսկու օրագիրը: -Ես սիրում եմ ցուցադրել ինձ: Նրանցից արյունը գլխիս է տալիս: Ես սիրում եմ իմ տապը, բայց չեմ սիրում, որ ինձ խնամեն»: Գիշերով երբեմն ձիու խրխինջ է լսվում: «Ես թույլ չեմ տա, որ ինձ գայթակղեն»: Լուսաբացին դարձյալ զարթնում եմ ձիու խրխինջից:
Լուսանում է, իսկ նրանք դեռ խոսում են. «Դու կարո՞ղ ես ինձ ասել, որն է մեր հարաբերությունների էությունը»: Դա կեղծ է հնչում, նա նույնիսկ գլուխը փոքր-ինչ ձախ է հակում, իբր, հարցը պետք չէ շատ լուրջ ընդունել: Պատուհանից անդին այգն է բացվում, դա այնքան էլ հաճախ չենք տեսնում: «Չգիտեմ, դա ինչիդ է պետք… Ըստ իս` դա փոխադարձ ու հավասարազոր հակում է, որին մենք տարակերպ ենք արձագանքում, քանի որ չգիտենք, թե միմյանց հետ ինչ անենք: Դա սոսկ կիսաճշմարտություն է, նրա կապույտ աչքերից երեւում է, որ նա կռահում ու մարսում է երկրորդ կեսը: «Խնդրում եմ, ավելի պարզ ձեւակերպիր: «Չգիտեմ, քեզ հայտնի է այդ բառը` հակում: Հարցն այդ դեպքում այդպես չի հնչում, այլ գերմաներեն: «Նա առանց հասկանալու նայում է, իսկ այդ իրավիճակում հարկ է դիմել ֆրանսերենին. «Attirance wenn du wiles seclution»: Ի պատասխան` գլխի անհամբեր շարժում, այդ բառը երկու լեզվով էլ նրան հայտնի է: Ակնհայտորեն, նա չի կարողանում հասկանալ, թե ինչ է նա ուզում: «Դա լոկ նշանակում է, որ աշխարհի երեսին կան մարդիկ, որոնք հակում ունեն միմյանց հանդեպ, եւ կան մյուսները` ովքեր չունեն: Ավելի պարզ չես ասի: Փոխադարձ հակումը մարդկանց մեջ ծնում է ապրումներ, որ մյուսներին հասու չէ: Կարծես թե թույլատրում է հայտնվել այլ չափման մեջ: Միաժամանակ էրոտիկ, զգացմունքային, հոգեւոր եւ կրոնական, դրա անխուսափության մեջ ինչ-որ սրբազան բան կա: Եթե կուզես իմանալ, մեզ մոտ ամեն ինչ սկսվեց այն պահից, երբ դու կարմրեցիր, այն ժամանակ, դռան արանքում: Դու ինձնից վախեցար, իսկ ես` քեզնից: Բայց, որպեսզի թյուրիմացությունից խուսափենք, դու երկու տագնապալից ազդանշան տվեցիր: «Դե բավական է, ի՞նչ ազդանշաններ»: «Դու ասացիր, որ դու` ոչ ոք ես: Մենք քայլում էինք մառախուղի միջով լճափին, եւ դու ասացիր հենց դա, դու հարկ համարեցիր հենց դա ասել հենց այն պահին, երբ իմ մեջ ինչ-որ այլ մեկը դարձար: Հակումը հենց նշանակում է, որ մյուսի բնավորությունն իր համար տարածություն է ձեւում, տեղավորվում է այնտեղ: Դա ցավոտ էր, շատ ցավոտ: Երկրորդ ազդանշանը դու տվեցիր երկրորդ օրը, հանդիսավոր ընթրիքի ժամանակ, գաղտնիաբար: Դու ասացիր, դու բոլորի աչքի առաջ ականջիս շշնջացիր, որ դու ոչ ոք չունես, միայնակ ես: Դու չես կարող, եւ ոչ էլ ուզում ես, ասացիր դու մի քանի ժամ հետո, սեղանի շուրջ, եւ որպեսզի ես դա ավելի սուր զգամ, ձեռքս ափիդ մեջ դրեցիր: Այդ ձեռքսեղմման մեջ ոչ այնքան պաղատանք էր, որպեսզի ես ուժգնացնեմ քեզ իմ գոյությամբ, որովհետեւ քեզ համար սարսափելի էր, որ ես գուցե թե քեզ լուրջ չեմ ընդունում: Դու ասես ինձ ասում էիր` ապացուցիր, որ դու քո մեջ ինձ համար տեղ ես գտել: Դու կամենում էիր, որ ես ինձ վրա վերցնեմ քեզ համար պատասխանատվությունը: Որ նորից նոր` կրոնական, սրբազան, սպիրիտուալ չափում է, ինչպես կուզես կոչիր: Այս ամենը, անշուշտ, փաստեր են, բայց ոչ դու, ոչ ես չգիտենք, թե դրանց հետ ինչ անենք: Սկսված նախադասության նման, որքան մենք այն գրում ենք, այնքան քիչ է շանսը, որ մենք այն կավարտենք: «Ես խոսում եմ առաջին դեմքով, այլ կերպ չեմ կարողանում, իսկ դու խոսքերը մեկեն տարածում ես շատ բաների վրա»
«Herzhich Willkommen im Paradies»,- ինչ-որ մեկը իմ երազում գերմաներեն է խոսում: Որ հունգարերեն նշանակում է` բարի եք եկել դրախտ: «Hier warden aalle ihre Wimsche in Ertfullung gehen und sie Werden…»` Ուր մենք կկատարենք բոլոր մեր ցանկությունները եւ ամեն մի կատարված ցանկության համար խիստ կպատժենք: Բայց կպատժենք նաեւ այն ցանկությունների համար, որոնք չենք կարողանա իրագործել:
Իր մտածված ու կարճ ձեւակերպումներով ինձ միշտ հիացնող Յոհաննես Հոֆմեյստերի «Փիլիսոփայական հասկացությունների բառարանը, որ առաջին անգամ հրատարակվել է 1954 թվականին», «Ունիվերսալ մարդը» հոդվածում, որպես ունիվերսալ մարդ, Լեոնարդոյի հետ անվանում է Գյոթեին: Հանուն արդարության նշենք, որ Հոֆմեյստերը մեջբերում է Մինկեին, ում կարծիքով` Գյոթեն ոչ թե պարզապես մարդ է, ում ուշադրությունն ընդգրկում է բոլոր հնարավոր ուղղությունները, դա մի մարդ է, ում բնավորությունը լիովին համապատասխանում է ունիվերսումի սպառիչ մեկնությանը: Գյոթեն այնպիսի անհատականություն է, որ տիեզերքի հանգույն, բնավորությունների ահռելի բազմությունը կենտրոնացնում է մի անհատի մեջ, որը այսպիսով, որպես անտրոհելի միասնություն, մնում է անհատականություն, եւ, անկասկած, բացառիկ: Չեմ կարծում, որ որեւէ մեկի մտքով կանցնի նույնը ասել Լեոնարդոյի մասին: Լեոնարդոն այստեղ պետք է լոկ այն բանի համար, որ Գյոթեն լրիվ միայնակ չմնա գերմանական ունիվերսումի մեջ: Եթե դու գերմանացի ես ծնվել, ապա, իհարկե, քեզ ոչինչ չի մնում, քան Գյոթեին նույնացնել տիեզերքի հետ:
Թեպետ, եթե դու գերմանացի չես, ապա անպայման չէ, որ համակարծիք լինես, չէ՞ որ նույնիսկ ամենավսեմ մտադրությունների դեպքում, դու չես ներգրավվում գերմանական տիեզերքի մեջ: Հունգարուհի բանաստեղծ Ագնես Նեմեշ Նադը, օրինակ, ասում է, որ Գյոթեն` վիթխարի հարթ լեռ է: Անկեղծ ասած, այդ ամենայն պատրանքներից զերծ բնորոշումն ինձ ավելի սրտամոտ է:
Այժմ, օրինակ, գնացքում նստած, Ֆրանկֆուրտի եւ Գեթինգենի միջեւ ընկած կեսճանապարհին, ես չեմ կարողանում ազատվել այն մտքից, որ գերմանացիները հրահրելով Առաջին համաշխարհային պատերազմը` հիմնավորապես վնաս տվեցին Գյոթեին։ Տատս, օրինակ, աղջիկ ժամանակ նրա պոեզիան անգիր գիտեր, բայց տասնամյակների ընթացքում, որ անցան նախորդ պատերազմից ի վեր, Գյոթեի կաշեպատ, ալ գույնի քսանհատորյակը հետզհետե փոշու մեջ կորավ, ես վստահ եմ, որ բացի խոզանակով սպասուհուց, ոչ ոք այլեւս դրանց չդիպավ: Իսկ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմն իսպառ Գյոթեին ջնջեց կենդանի պոետների ցուցակից: Փոխարենը` հարություն պարգեւեց Կավաֆիսին, Պեսոային: Գերմանիայի ավերակների մեջ երկու նոր գերմաներեն ծաղկեց, երկուսն էլ Գյոթեի լեզվի հետ քիչ կապ ունեին: Հասարակ գերմաներեն «Բուխենվալդ» բառը, ասենք, որ այլեւս անհնար է արտաբերել այնպես, որպեսզի մեկեն միտդ գա դրա առաջին նշանակությունը` հաճարենու անտառ: Եթե Սեմպրունին հավատանք, Գյոթեի բուխենվալդյան ծառը վերացվեց հրդեհի պատճառով, որը բռնկվեց ինչ-որ օդային հարձակումից: Չկա այնպիսի գերմաներեն, որով այսօր այդ ծառը հիշատակելիս, միտդ բոլորովին այլ մի բան չգա: Եվրոպական ճեմարաններում եւ պարտադիր ընթերցման ցուցակներում մինչեւ այժմ մնում են ինչ-որ հատվածներ «Ֆաուստից», անցորդի գիշերային երգը` որովհետեւ այն կարճ է, դե, նաեւ «Երիտասարդ Վերթերի տառապանքները», որ ծիծաղաշարժ վերնագրի պատճառով այժմ ոչ ոք չի կարդում: Քամյուի, Բեքեթի եւ Դյուրասի աշխարհին եւ մարդկության տառապանքի պատճառներին ու չափերին վերաբերող դիտարկումները, բոլոր առումներով` տարբերվում են այն ամենից, ինչ իր ժամանակին կարող էր զգալ ու մտածել Գյոթեն:
ԲԵՐԿՐԱՆՔԻ ԵՎ ԵՐՋԱՆԿՈՒԹՅԱՆ ՄԻՋԵՎ
Ինձ հարցրեցին, թե ինչպես են հարաբերվում եւ ինչով են միմյանցից տարբերվում երջանկությունն ու բերկրանքը: Ի՞նչ կապ կարելի է տեսնել բերկրանքի եւ տառապանքի միջեւ: Ինչպե՞ս է վերաբերվում բերկրանքին քրիստոնեությունը:
Բոլոր այդ խնդիրները, խոստովանում եմ, ինձ հոգեկան սարսուռի մեջ նետեցին, պահանջելով մտքի մեկշաբաթյա լարում (քիչ էր մնում ասեի` պլանաչափ աշխատանք), որի արդյունքում, ավաղ, որպես մտածող` ես ստիպված եմ ընդունելու իմ պարտությունը:
Իմ ընկալմամբ, ավելի ճիշտ ասած, իմ կենաց փորձին համապատասխան, քրիստոնեության երեք գլխավոր հասկացությունները` սերը, տառապանքը եւ երջանկությունը, փոխադարձ եւ իրավահավասար հարաբերությունների մեջ են գտնվում: Այդ հարաբերությունների փոխադարձությունն անխախտ է, ինչը նշանակում է, որ դրանցից ոչ մեկը չի կարող փոխարինվել մյուսով: Կուլտուրայի այդ փաստն արձանագրելուց հետո, ինձ, այն տեղի որոնումներում, որը կարելի է բնորոշել որպես «բերկրանք» հասկացություն, մնում է լոկ դեգերել անորոշ զգացողությունների մթին ոլորաններում:
Քանզի ես կարծում եմ, որ այդ հասկացողական եռամիասնության հարցում «բերկրանք» հասկացությունը ենթակայական դեր է խաղում, իսկ լավագույն դեպքում` համաենթակայական, այսինքն` երջանկության եւ բերկրանքի միջեւ, բերկրանքի եւ տառապանքի միջեւ փոխադարձության ինչ-որ հարաբերություններ հայտնաբերել (փոխադարձություններ կամ հակադրություններ) չի հաջողվում:
Չէ՞ որ բնավ էլ պարտադիր չէ, որ ուրախացող մարդը երջանիկ լինի, այնինչ երջանիկ մարդն անպայման բերկրանք էլ է ապրում: Տառապյալը զուր փորձում է թեթեւություն գտնել ուրախության մեջ, քանզի փրկություն կարելի է գտնել միայն երջանկության մեջ: Իր հերթին, երջանկությունը` դա բերկրանքի հանգուցալուծումը չէ, տառապանքի իսպառ բացակայությունը չէ, այլ ընդհակառակը` սիրո լիարժեք մարմնավորումը:
Սակայն, եթե ես հույսս դնեմ իմ անձնական փորձի այն մասի վրա, որը սնում են այլ կուլտուրական արմատները, այն ամենի վրա, որ մեր մեջ մնացել է հելլենա-հռոմեական մշակույթից, ապա արդյո՞ք ես կհամարձակվեմ հայտարարել, որ սիրո եւ ուրախության միջեւ, սիրո եւ հաճույքի միջեւ ուղիղ կապ չկա:
Եվ կարող եմ ես այնուհետեւ պնդել, որ քրիստոնեությունը, որը, մեծ հաշվով, ծնունդ է առել զանազան մշակույթների ու կրոնների ծոցում, իր էությամբ կապ չունի բերկրանքի սկզբունքի հետ, էլ չասած հուդաիզմի մասին, որը դրա հետ բնավ կապված չէ:
Եվ կարո՞ղ եմ ես պնդել, ընդ որում, որ քրիստոնեությունը կապված չէ այդ սկզբունքի հետ ոչ թե շնորհիվ մշակութային արմատների, այլ այն բանի շնորհիվ, որ բերկրանքը չի կարող լինել ոչ կանխադրույթ, ոչ միջոց, այլ, սոսկ երջանկության հետեւանք, որը, լինելով անկապտելի փոխկապակցվածության մեջ դժբախտության, տառապանքի հետ, իր մարմնավորումն է գտնում լոկ բարձրագույն սիրո մեջ:
Արդյո՞ք ես կարող եմ պնդել, որ բերկրանքը` ընդամենը մարդկային բնական զգացողություններից մեկն է եւ, որպես այդպիսին, թեպետ որոշակի դեր խաղում է մշակույթի մեջ, չունի կոնկրետ կրոնական բովանդակություն, քանզի չի մտնում այն հասկացությունների մեջ, որոնք մշակույթի համար առասպելաբանական նշանակություն ունեն:
Ի հետեւանս դրա` կարո՞ղ ես արդյոք պնդել, որ առօրյա լեզվում նկատվող երջանկություն եւ բերկրանք հասկացությունները խառնելու փորձերը վերաբերում են այն երեւույթներին, որոնք ընդունակ են խափանելու քսաներորդ դարի մշակույթը:
Եվ արդյո՞ք այդ հասկացությունների փոփոխումը, խճողումը, հոմանիշային կամ հականիշային կիրառումը չի դարձել, գիտակցված կամ չգիտակցված, խուսափումը տառապանքից:
Այլ կերպ ասած, արդյո՞ք հնարավոր է ուրախության սկզբունքը դնել մշակույթի հիմքում, որի համար այն կենտրոնական հասկացություն չէ:
Ես լոկ հարցեր եմ տալիս, քանզի ունակ չեմ ինչ-որ բան պնդելու կամ փաստելու: Եվ դարձյալ հասկացությունների պարզ աշխարհից սահում եմ դեպի զգացողությունների վաղանցուկ ոլորտը:
Օգնել մեկ մարդու, փրկել մեն միակ մարդուն։
Մայր Թերեզային հարցրին, թե իր համար որեւէ բան նշանակո՞ւմ է սեփական փառքը, արդյո՞ք կարեւոր է իր համար, որ իր հետ հարցազրույցներ են վարում, լոուսանկարում են, կինոյում են նկարում: Մայր Թերեզան փոքր-ինչ խորամանկորեն սպիտակ գլխաշորով գլուխը հակեց, եւ ժողվելով իր կնճիռները ամենադյութիչ պառավական ժպիտի մեջ, պատասխանեց` դա զոհաբերություն է:
Հետեւեց կարճատեւ մի դադար: Լրագրողն ակնհայտորեն այդպես էլ չհասկացավ, թե ինչ էր ուզում ասել մայր Թերեզան: Իսկ նա իր համար լրջության եւ խստամբերության միջեւ կարծես թե մինչ այդ անհայտ մի տարածություն էր հայտնաբերել, եւ կնճիռները նրա դյութիչ ժպիտից հանկարծ չքացան: Նրանից արված ամեն մի լուսանկար, ասաց նա, մի հոգի է փրկում: Այժմ, օրինակ, իրեն այնքան շատ են լուսանկարում, որ քավարանը դատարկվել է:
Լրագրողը դեռեւս տարակուսում էր: Թերեւս, նա նույնիսկ սարսափեց իր առջեւ ծավալվող միստերիայի թափից եւ կամենում էր փութանակի գտնել ցանկացած, թեկուզ քչից-շատից` ռացիոնալ ինչ-որ պատճառ: Իսկ մայր Թերեզան, ասես, ամաչելով, որ ստիպված է բացատրելու այդչափ պարզ բանը, պարզ` ինչպես նարինջը, հավելեց` այդ նկարահանումների շնորհիվ (եւ նա գլխի թեթեւակի շարժումով թեքվեց խցիկի կողմը), նա այնքան մարդկանց է փրկում հավերժական տանջանքներից, որքան լուսանկար է արվում, եւ այդ պատճառով քավարանն այսօր դատարկ է:
Այլ կերպ ասած, նա իր զոհաբերությամբ փրկում է, պարտադիր չէ` նրանց, ովքեր տեսնում են իր պատկերը, եւ, որ կամ հասկանում, կամ չեն հասկանում իր խոսքերը: Պարզապես աշխարհում տարածվում է բարին, այն ներազդում է:
Չգիտեմ, թե ինչպես է, եւ ինչպես կլինի, բայց համենայն դեպս ինչ-որ մի ակնթարթ ես աչք ածեցի սեփական մոլորություններիս եւ սխալ արարքներիս դժոխային տանջանքներին: Մայր Թերեզան մի քանի նախադասությամբ լուծեց կնճռոտ հարցը, որ դժվար չէ ձեւակերպել եւ ռացիոնալ լեզվով, եւ որն ինձ տանջում է արդեն տասնամյակներ շարունակ, բայց որը ես չէի կարողանում լուծել որեւէ կերպ: Ամեն անգամ լուծում եմ, ելնելով իրավիճակից, թեպետ ինքս էլ չգիտեմ, թե գոհ եմ իմ հանրայնությունից, թե ամաչում եմ դրանից: Թերեւս, այժմ էլ դա չգիտեմ, բայց, համենայն դեպս, կեղծ մի բան եմ զգում:
Այն, ինչ պնդում է Մայր Թերեզան իր միստիկական լեզվով, անշուշտ, խիստ դատապարտություն է այն բանին, ինչ մենք անում ենք ամեն օր, քսանչորս ժամվա ընթացքում, ի ցույց դնելով մեր դիմանկարներն ու բառերը: Իսկ հարցն իսկապես եփած շաղգամից էլ պարզ է: Ամենայն պատկեր, որ մի մարդու տանում է դեպի մյուս մարդը` զոհաբերություն է, ինչ-որ սրբազան ու միստիկական բան: Եվ ամենայն պատկեր, որ պարզապես ցուցադրում են, մտադրություններից անկախ, կռապաշտություն եւ սրբապղծություն է: Նա, ով ուրիշին է տալիս ոչ իր անձնականը, այլ աստվածայինը, ինքը մնում է, իհարկե, աննկատ, սովորական միջնորդ, հենց դրանով էլ նրա անհատականությունը դիպչում է այլ մարդկանց անհատականություններին: Իսկ նա, ով ունակ չէ այդպես ապրելու եւ խոսելու, ստիպված է բավարարվելու իր վզին փաթաթած դերերով, եւ նա ընդամենը ամբոխին է ցուցադրում իր զանազան հատկությունները: Իսկ եթե մարդ իրեն լոկ միջնորդ է զգում, դրանով բացահայտվում է նրա անհատականությունն ամբողջությամբ, ինքնագովազդը, ընդհակառակը, այն քողարկում է:
Այլ մշակույթները, որ ի սկզբանե արգելք են դրել մարդու պատկերման վրա, կռահել են այդ խնդիրը, բայց մեր մշակույթը տարուբերվելով կռապաշտության ու միստիկայի միջեւ, ընդհանրապես դրա վրա ուշք չի դարձնում:
Լինի դա բռնապետություն թե դեմոկրատիա, հանրայնությունը որոշում է յուրաքանչյուրի դերը: Այլ հարց է, որ դերը անհատականությունը լիովին չի արտահայտում, իսկ այնպիսի դերեր, որոնցում կարող է անհատն ամբողջությամբ տեղավորվել, գոյություն չունեն: Դեմոկրատական հանրայնության առավելությունն այն է, որ յուրաքանչյուրը կարող է, համենայն դեպս, ինքն ընտրել իր համար դերերի շրջանակը: Իմ դերն այն է, որ ես գրող եմ, ում հարկ է, ըստ հասարակայնության կարծիքի, որոշակի պատկերացումներ ունենալ մարդաբանության, հոգեբանության, քաղաքականության մասին, դե, անշուշտ, նաեւ լեզվի մասին, թեպետ խոսակցական եւ գրավոր լեզվի միջեւ եղած տարբերությունը, ինչը հարկ էր որ դառնար իմ աշխատանքի բուն առարկաներից մեկը, իրականում, ինձ այնքան էլ չի գրավում: Դեմոկրատական հանրայնությունը նույնքան քիչ հանդուրժող է այդ առթիվ իմ դատողություններին, որքան եւ բռնակալական հանրայնությունը: Իրոք, ավելի լավ է խոսենք այնպիսի մի բանի մասին, որ շատերին է հետաքրքիր:
Այսպիսով, ելնելով իմ դերից, ես, ըստ էության, պետք է ոչ թե գրող լինեի, ով, մայր Թերեզայի նման` խոսում է միայն այն մարդու մասին, ում իր առջեւ տեսնում է, այլ` ավելի շուտ դերասան, ով իր անհատականությամբ պետք է կոչ անի շատ մարդկանց միաժամանակ եւ նրանց զրույցի հրավիրի: Ինձ հարկ էր այդպիսի դերասան դառնալ, ով գրականությունն ընկալում է պարզապես որպես ինչ-որ դեր, եւ շնորհիվ իր միմիկական ընդունակությունների, պատրաստակամորեն հաղթահարում է վիթխարի տարածությունը արդեն ոչ միայն խոսակցական ու գրական լեզուների միջեւ, այլ արդեն դերասանի ու գրողի լեզվի միջեւ: Գրելը ըստ համընդհանուր պատկերացման` դա այն է, ինչը որ մարդ ուսանում է դպրոցում, եւ լավ գրողին ամենից առաջ կարելի է ճանաչել այն բանով, որ նա, որպես մեծ դերասան, բեմից ելույթ է ունենում հասարակայնության առաջ: Եվ եթե ես ընդունում եմ այս երկու հիմնական սկզբունքները, որպես դերասան, ինքս եմ կենում այս դերային համակարգերի միջեւ: Ես կարող եմ աուտիստի, մենակյացի, սյունակյացի, անիծյալ բանաստեղծի դերեր խաղալ, որոնց, բացի իրենց ստեղծածներից, չի հետաքրքրում ոչ Աստված, ոչ մարդ, կամ ընդհակառակը, կարող եմ մարգարե խաղալ, ով օր ու գիշեր խորհրդածում է ազգի ճակատագրի մասին, եւ կամ էլ թե` ողջ մարդկության մասին, եւ կամ կարող եմ մոլի հռետորի դեր խաղալ, ով ամենքի եւ ամեն ինչի մասին իր, եւ, ընդ որում, անառարկելի կարծիքն ունի` կրպակների աշխատանքից սկսած` մինչեւ գետերի ուղղորդումը, բայց ահա այդ հռետորը երբեք խոսք անգամ չի ասի մեկ մարդու մասին, առանձին վերցրած անհատի մասին, չկամենալով ծանրաբեռնել այլոց այդչափ աննշան մասնավորություններով:
Ես ապրել եմ բռնակալության օրոք, արդեն որոշ ժամանակ է` ապրում եմ դեմոկրատիայի օրոք, բայց ոչ մեկը երբեք ինձ չի հարցրել ամենակարեւոր բանի մասին, որ իմ աշխատանքի առարկան է եւ նույնիսկ կյանքի իմաստը` ինչ-որ երեւակայական անհատի մասին, այլ երեւակայական մարդկանցով շրջապատված, նրանք բոլորը լրիվ ես չեմ, թեպետ եւ այլոց հետ էլ չեն կարող նույնանալ, ընդամենը այնքան, քանզի նրանք բոլորը ապրում են բացառապես ինչ-որ նախադասության ֆորմայով: Եվ մարդիկ ինձ չեն հարցնում այդ մասին ոչ այն պատճառով, որ այդքան տխմար են, անկիրթ կամ անիրազեկ, այլ, այն պատճառով, որ դա բացատրվում է այն միջավայրով, որի համար նրանք աշխատում են: Եվ այդ պատճառով, երբ ես համաձայնում եմ հանրային ելույթների, ինձ թվում է, որ ես գործիք եմ այլ մարդկանց ինքնացուցադրման համար: Ես հեզորեն խաղում եմ ինչ-որ ռեժիսորի համար, ձեւացնելով, թե գրում եմ, երբ ինձ այդ մասին խնդրում են, չէ՞ որ ֆիլմը ոնց որ թե իմ մասին են նկարում: Սակայն, եթե ես պատասխանում եմ ինչ-որ ռադիոլրագրողի հարցերին, ով ձեւացնում է, թե իբր կատարելապես գիտի ողջ իմ ստեղծագործությունը` հիմնվելով այն բանի վրա, որ հարցազրույցից առաջ հպանցիկ մի քանի էջ թերթել է իմ որեւէ ստեղծագործությունից, այդտեղ ես ստիպված եմ զգոն լինելու, որպեսզի ինչ-որ կերպ վերափոխեմ նրա հիմար հարցերը, բայց ընդ որում` այնպես, որ ունկնդիրները չնկատեն, որ այդ լրագրողը խելքը գլխին իմ ոչ մի պատասխանը չի հասկացել: Իսկ երբ այդ ամեն ինչից սիրտս խառնում է, ես հեռանում եմ, չեմ համաձայնվում ելույթ ունենալ հասարակայնության առաջ եւ այդժամ հայտնվում եմ մի անպիսի դերային շրջանակում, որը չի համապատասխանում իմ տիպին, եւ հետեւաբար, կեղծ է:
Մայր Թերեզան մի մարդու համար տուն է կառուցել, մահացողի համար, ում տեսել է փողոցում, եւ խիղճը թույլ չտվեց, որ նրան անօգնական թողնի: Նա ասում է, որ համանման ճակատագրով շատ մարդկանց գիտի, որոնց նա չի տեսել եւ չի ճանաչում, որոնց դժբախտությունների մասին, ճիշտ է, լսել է, բայց չի հանդիպել նրանց, նա կարող է ընծայաբերել լոկ իր աղոթքները եւ այդ պատճառով առանձին աղոթում է այն բանի համար, որպեսզի կառավարությունը թեթեւացնի նրանց կյանքը: Դա` կառավարության գործն է: Իսկ իր գործը` տառապանքները, հոգսերն ու դժբախտություններն են որեւէ կոնկրետ մարդու, ում հետ նրան հանդիպեցրել է ճակատագիրը, եւ ում նա կարող է անունով կոչել: Ինձ ճակատագիրը հանդիպեցնում է երեւակայական մարդկանց հետ, նրանց հետ, ում, բացի ինձնից, ոչ ոք չի կարող ճանաչել, եթե ես չգրեմ նրանց մասին թեկուզ մեկ` բոլոր իմաստներով ճշմարիտ նախադասություն: Իմ տանը չեմ կարող ապրել նույնիսկ ես: Բայց եթե թերթերի, ռադիոկայանների, հեռուստատեսային ընկերությունների անթիվ-անհամար բազմությունը հիմնում է իր իշխանությունը եւ իրենց համար պալատներ են կառուցում հիմքի վրա ընդհանրացված մարդկային հատկությունների, որոնք ոչ մեկին օտար չեն եւ այդ պատճառով ոճաբանորեն տրվում են գրավման, ապա նրանք երբեք չեն ստեղծի մի մարդու, եւ ոչ էլ մի կարգին նախադասություն:
ՎԵՐԱՑԱՐԿՄԱՆ ՑԱՆԿԱԼԻ ՄԱԿԱՐԴԱԿԻ ՄԱՍԻՆ
– Ահա երեկ հավերին քշում եմ գիշերելու, եւ մտածում եմ, իսկ որտե՞ղ է պարոն Պետերն իր գրքերը սարքում:
– Իմ սենյակում, ուրիշ էլ որտե՞ղ:
– Դե ուրեմն ինչո՞վ եք դրանք սարքում, եթե հենց սենյակում: Ոչ մի նման բան ես ձեր սենյակում չեմ տեսել:
– Ինչպե՞ս թե չեք տեսել, իհարկե տեսել եք:
– Ոչինչ չեմ տեսել, Աստված վկա:
– Դե տեսել եք, չէ՞, իմ սեղանը, դրա վրա` իմ թղթերն ու գրիչը, տեսել եք եւ մատիտները, մյուս սեղանն էլ եք տեսել, դրա վրա իմ գրամեքենան է, երեւի թե լսել եք, ոնց եմ դրա վրա չխկչխկացնում, կնշանակի` մեքենագրում եմ, ուղղումներ եմ կատարում: Դե ասես քաղհանում եմ: Տարատեսակ մոլախոտեր եմ արմատահան անում:
– Ուրեմն ես այսպես հարցնեմ` դուք որտեղի՞ց եք վերցնում այդ բոլոր թղթերը: Կամ ինչ-որ մե՞կն է ձեզ ձրիաբար տալիս:
– Դե ո՞վ հենց էնպես կտա դրանք: Ես Էգերսեգից եմ գնում:
– Իսկ դրանցից գրքե՞ր երբ եք սարքում: Ինչ-որ չեմ տեսել, որ դրանք տանեն:
– Ես գրքերը գրում եմ, տիկին Բյոժե, այլ ոչ թե դրանք սարքում: Դե ինչի՞ նման կլիներ, որ ամեն մի գիրքը ես ինքս սարքեի: Տպագրական հաստոց ես չունեմ, եւ ես կազմարար էլ չեմ: Այդ ամենի համար տարատեսակ մեքենաներ են պահանջվում:
Նա խորամանկորեն նայեց ինձ, այդպես նայում է մարդուն նա, ով հիմա նրան պիտի բռնացնի բացահայտ ստի մեջ:
– Եթե այդպես է, ապա որտեղի՞ց եք դուք փող վերցնում, եթե մեքենա չունեք ու գիրք էլ չեք սարքում:
Նենգադավ հարց, այս բոլոր հնարավոր աշխարհներից լավագույնում, ուր մարդիկ մեծ մասամբ բացառապես նյութական բաներ են ստեղծում եւ ընտել են այն բանին, որ այդ առարկաները ունեն ծավալ ու քաշ, այնինչ ես զբաղված եմ աշխարհի հոգեւոր պատմության եւ նրա ներքին կառուցվածքի լեզվական նշանակություններով, եւ իմ աշխատանքի շուկայական արժեքը ձեւավորվում է ավելի բարդ, քան կարտոֆիլի գինը:
– Ինձ հրատարակչությունն է վճարում, տիկին Բյոժե: Բայց վճարում է ոչ այն բանի համար, որ ես ձեռքով գիրք եմ սարքում, այլ այն բանի, որպեսզի ես տառերից, բառերից ու նախադասություններից ինչ-որ նոր բան արարեմ, եւ դա կլինի գրքում, որը հետո կարելի է ընթերցել:
Նրա դեմքից ես տեսնում եմ, որ իմ բացատրությունները չեն օգնի մեզ հասնելու վերացարկման ընդունելի մակարդակի: Ստիպված կլինեմ այլ կողմից սկսել:
– Սկզբում ես ամեն ինչ տպագրում եմ գրամեքենայով, հետո ուղարկում եմ հրատարակչություն: Այնտեղ ստուգում են, թե արդյո՞ք ես ամեն ինչ ճիշտ եմ գրել: Հետո նրանք իմ ձեռագիրը ուղարկում են տպարան, ուր այն տպագրում են, այնուհետեւ ուղարկում են կազմարարական արտադրամաս, որտեղ այն կազմում եւ ուղարկում են գրավաճառներին, եթե դրանք գնում են, գրավաճառները գանձում են իրենց բաժինը, մնացած փողը վերադարձնում են հրատարակչությանը: Հրատարակչությունն իր հերթին` իրեն է թողնում այն, ինչ ծախսել է, դե, իսկ այն, ինչ մնում է, տալիս են ինձ:
Սակայն պատմելիս ես տեսնում էի նրա դեմքից, որ նա իմ աչքերից ու շուրթերից ջանում է բոլորովին այլ մի բան ընկալել:
– Դե, իսկ դրանք… այդ գիտելիքները որտեղի՞ց եք վերցնում,- բացականչեց նա համարյա ագրեսիվորեն, իր ողջ անվստահությամբ հանդերձ: -Գլխի՞ց եք վերցնում, թե՞ ինչ-որ այլ տեղից:
Իրոք որ, որտեղի՞ց: Անտիկ ժամանակներից ի վեր հավերժական մի հարց: Երբ Հերակլիտեսը մանրակրկիտորեն միմյանցից զատում է գիտելիքի տարատեսակ աղբյուրները, նա այդ անում է ոչ պակաս մոլեռանդությամբ, քան իմ հարեւանուհին: Կան մարդիկ, որ ունեն իրերի մասին դատողություններ, այնինչ իմաստունները նույն բաների մասին ունեն գիտելիք: Սոկրատեսը համարում է, որ սովորելու ընդունակ են լոկ նրանք, ովքեր ապրիորի իրաց մասին գիտելիքի տեր են: Հավանաբար դա հարկ է հասկանալ այնպես, որ մնացյալ բոլորը տգետ են մնում:
Քաղաքում, ուր ընդհանուր առմամբ ընդունվում է կանխորոշման սկզբունքը, այդպիսի եզրահանգումը չի կարող կարեկցանք չծնել:
– Ոչ, տիկին Բյոժե, ոչ միայն գլխից,- ընդդիմացա ես,- այլ այն ամենից, որ տեսնում են իմ աչքերը եւ լսում են իմ ականջները: Օրինակ, երբ մենք այսպես միմյանց հետ զրուցում ենք ցանկապատի մոտ: Բացի այդ, ես գրքեր եմ կարդում եւ դրա հետ մեկտեղ` ստուգում եմ ինձ, արդյո՞ք ճիշտ եմ դատում իրերի մասին, հենվելով իմ փորձի վրա, տեսածի ու լսածի վրա, ավելի ճիշտ, սովորում եմ դրանցից ճիշտ արտահայտել այն, ինչ մտածում եմ:
Ընդ որում, ես նրա դեմքից տեսնում եմ, որ ես զուր եմ նրա առաջ բարբաջում, որովհետեւ այդ ամենը, ըստ էության, նրան չի հետաքրքրում:
Շարունակելի