Բուժիչ նամակներ

Սիբեխ

Սիբեխը (լատ. Falkaria, ռուս. ՀպջՈՍ) հովանոցավորների ընտանիքի բույս է, ունի մերկ ու սպիտակ ցողուն, երկար, զիգզագաձեւ ծայրերով տերեւներ, որոնք բաժանված են երեք մասի եւ նման են սագի տոտիկների: Ծաղկում է հուլիս-օգոստոսին, ծաղիկները սպիտակ են, պտուղը երկարավուն ու կողքերից սեղմված հատիկ է, արմատը հաստ է ու իլիկաձեւ: Աճում է չոր, տափաստանային ու անապատային տարածքներում: Գոյություն ունեն սիբեխի բազմաթիվ տեսակներ: Բարբառներում սիբեխը կոչվում է սիվեղ (Ախալքալաք, Վան), սիպեղ (Ախալքալաք, Երեւան, Ղարաբաղ, Մուշ), սուեղ (Բրգնիկ, Վան, Ալիսի հովիտ), սպիտկիկ (Սասուն), ղազու տոտիկ, սագու տոտիկ: Ղարաբաղում «սիպեղ» բառը նաեւ նշանակում է` դժգույն, դեղնած:

Սիբեխը հայերը գործածում են իբրեւ ուտելի բանջար ու դեղաբույս: Բժշկարաններում նշվում է, որ սնձի հետ թոքերի ցավի դեղ է: Ըստ Ալիշանի` զորանալու համար կերել են սիբեխի մեղրով ու գինով եփած արմատը: Լոռիում թոքախտի ժամանակ բերանի արյունահոսությունը դադարեցնելու համար չոր սիբեխի հովացրած թեյ են խմել: Սիբեխը նաեւ թուլացնում է հետծննդաբերական ցավերը (սիբեխ չարհոտ), ճիճվասպան է (սիբեխ որդնահալած): Սննդի մեջ գործածում են սիբեխի թարմ կամ չորացրած արմատը, ընձյուղներն ու ծաղիկները (չորացնում են ստվերում): Պատրաստում են պասի եւ ուտիսի կերակուրներ:

Սիբեխով բանջար (պասի արգանակ): Կճուճի մեջ եփած ցորենին ավելացնում են չորացրած սիբեխի մանր կտրատած տերեւ: Եփելուց հետո ավելացնում են անշուրթ, թթվություն տալու համար` նաեւ եփած ու տրորած չոր ալուչա կամ սալոր, կարմիր տաքդեղ:

Սիբեխը նաեւ տապակում են. չոր կամ թարմ տերեւները խաշում են, քամում եւ տապակում են յուղով կամ ձեթով ու սոխով: Բացի այդ, ընձյուղները եւ արմատը թաթախում են ալյուրի մեջ ու ձեթով տապակում: Յուղով տապակում են նաեւ չորացրած ծաղիկները: Աղցան են պատրաստում` ընձյուղները եւ արմատը խաշում են, քամում ու համեմում են աղով ու քացախով: Սիբեխը թթու են դնում. բույսի ցողունները (զոխը) քիչ ջրով խաշում են, հովանալուց հետո կապեր են անում, դարսում են պտուկի մեջ ու սառը աղաջուր ավելացնում: Պտուկի բերանին մի քանի կտոր կոշտ աղ են դնում, որպեսզի հետզհետե հալվի: Ուտում են հացով, պասին ուտում են լոբու հետ: Սիբեխը, որպես համեմունք` թարմ եւ չոր տեսքով գցում են թոնով սպասի մեջ` կանաչու փոխարեն:

Սինդրիկ

Սինդրիկը (լատ. Polugonatum, ռուս. ԽցտպվՈ) ծնեբեկազգիների ընտանիքին պատկանող հաստ կոճղարմատով բույս է: Տերեւները նշտարաձեւ են, պտուղը սեւ է կամ կապտավուն: Աճում է խոնավ, ստվերոտ ու քարքարոտ տեղերում, ծաղկում է վաղ գարնանը, բազմանում է սերմերով (որոնք թունավոր են) ու կոճղարմատով:

Սինդրիկը բարբառներում կոչվում է սինտրուկ, կցմծուկ, քրմնցուկ, Սողոմոնի կնիք, կռմզուկ: Ամիրդովլաթն անվանում է պոլուղունաթին, որը բույսի լատիներեն անունն է: Սողոմոնի կնիք է կոչվում, քանի որ կոճղարմատի վրա կան կնիքաձեւ փոսիկներ: Արմատից սոսինձ են ստանում (ծեծում են ու ստացված խեժանման զանգվածը գործածում): Հավաքում են վաղ գարնանը եւ անպայման վաղ առավոտյան, քանի որ օրվա ընթացքում կոշտանում է: Սինդրիկի համար ասում են` առավոտյան կույս աղջիկ է, կեսօրին` հարս, երեկոյան` պառավ կին:

Ժողովրդական բժշկության մեջ մեծ կիրառություն ունեցող բույս է, գործածում են կոճղարմատը, որը հավաքում են ամռանը եւ չորացնում, տերեւներն ու մատղաշ ընձյուղները: Սինդրիկն ունի արյունն ու ստամոքսը մաքրող հատկություն, կիրառում են նաեւ կոսմետիկ նպատակներով: Տրորած կոճղարմատն ու տերեւները դնում են թարախապալարների ու բորբոքային ուռուցքների, կոտրվածքների վրա, խաշած սինդրիկը եւ թուրմը արյան մեջ իջեցնում է շաքարի պարունակությունը:

Սննդի մեջ գործածում են մատղաշ թարմ ընձյուղները:

1. Տապակում են. խաշում են, քամում ու տապակում յուղով (ձեթով) ու ձվով:

2. Աղցան են պատրաստում. խաշում են, քամում եւ համեմում աղով ու քացախով:

3. Թթու են պատրաստում. քիչ ջրում խաշում են, հովանալուց հետո կապեր են անում ու դարսում պտուկի մեջ: Ավելացնում են սառը աղաջուր: Երբեմն մի քիչ քացախ են ավելացնում: Պտուկի բերանին մի քանի կտոր կոշտ աղ են դնում, որպեսզի հետզհետե հալվի:

Անժելա ԱՄԻՐԽԱՆՅԱՆ