Բուժիչ նամակներ

Բոխնի

Բոխնին (Hippomarathrum, Angelika, Ferula assafoetida L., ռուս. ՍՏվրՍՌռ ՒպվւպսՖ) հովանոցավորների ընտանիքի բույս է, որի արմատից ծլած 4-5 հաստ ու տափակ ցողունների ծայրերին կան մատնանման փնջեր: Տերեւները փետրաձեւ են, ծաղիկները` դեղին: Տարածված է միջերկրածովյան շրջանում, Պարսկաստանում եւ Հնդկաստանում: Դյուրավառության համար գործածվել է իբրեւ աբեթ: Հավանաբար այս հատկության շնորհիվ է առաջացել այն առասպելը, ըստ որի` Պրոմեթեւսը կրակը բոխնու մեջ է պահել: Բոխնին կամ ձիասամիթը բարբառներում կոչվում է բոխ (Երեւան, Քղի, Մուշ), պէխի կամ պիւքի (Ղարաբաղ), բողի կամ բողիկ (Մուշ, Վան, Եվդոկիա), բողիկ բանջար, ժախ (Բուլանըխ, Շիրակ, Խոյ, Ալաշկերտ, Ախալցխա, Մուշ, Սասուն, Վան), ժախուկ, կաղանչան, չարհոտ (հոտի պատճառով), անճիտան: Կոչվում է նաեւ խմի, անգելիկ, հրեշտակաբույս (այսպես է կոչվում նաեւ շուշանբանջարը), ձիու սամիթ, ջամջամ: Բժշկարաններում հիշում են բողի, ինչպես նաեւ սատանայի աղբ, սիլֆիոն արմենիոն ձեւերով: Ըստ Հր. Աճառյանի` բող բառը բնիկ հայերեն բառ է, ծագում է հնագույն բող ձեւից, որ նշանակում է` բույս, ծիլ: Հայերեն բող եւ լատիներեն folium (տերեւ, թերթ) բառերը ծագում են հնդեվրոպական նախալեզվի bhol ձեւից: Հայերենից է փոխառված նաեւ բույսի ասորերեն անունը: Հայերենն ունի նաեւ բոխիլ բառը` ծլել, ընձյուղ տալ իմաստով: Լատիներեն Assa-foetida բառը կազմված է պարսկերեն assa-ռետին եւ լատիներեն foetida-գարշահոտ բառերից:

Ըստ «Հայբուսակի»` բոխնին դեղ է այլեւայլ ախտից, դրա համար էլ կոչվում է հրեշտակային: Ժողովրդական բժշկության մեջ գործածում են թարմ եւ չորացրած: Չոր տերեւների թուրմն արյան մեջ իջեցնում է շաքարի պարունակությունը: Հյութը գործածում են ստամոքսի հիվանդությունների դեպքում: Ամենադառը տեսակի բոխնու արմատի կաթնանման հյութը` բոխիճը կամ հելեզը` հովիվները հավաքում էին եղջյուրի մեջ ու թողնում, որ մերվի: Մածնանման դարձած այդ խեժը քսում էին ոչխարների որդնած վերքերին, համարվել է նաեւ ջղացավի դեղ, որ հռոմեացիները ոսկով գնում էին Պարսկաստանից ու Հնդկաստանից:

Միջնադարյան Եվրոպայում բույսի անունը թաքցնելու հետեւանքով անունների շփոթություն է առաջացել, նույնիսկ առասպելներ են հորինվել: Ըստ Արթինյանի` բոխիճը, քաղբանը, մաղթը եւ ոսպանը դրացի, գուցե հենց նույն բույսի տարբեր տեսակներից են ստանում, դրա համար էլ անունները շփոթում են: Մասնավորապես քաղբանը (բարկժատ) ստացել են դարձյալ դառն ու տտիպ, սուր, բայց խնկավետ բոխնուց, որը հրեաները վառել են սուրբ վայրերում: Ոսպանն ստացել են գազարանման արմատով բոխնուց, սակայն հնարավոր է, որ քաղբանն ու ոսպանը նույն խեժն են:

«Կարոս խաչ» վիպերգում բոխնին համարվում է Աստծո կողմից օրհնված բույս, որից հոտաղների պատրաստած խաչը երկնքից զորություն է ստանում:

Սննդի մեջ բոխնու որոշ տեսակներ գործածում են հում եւ եփած: Ասիական ժողովուրդները գործածում են նաեւ խեժը:

1. Հում ցողունները կեղեւում եւ ուտում են:

2. Տապակած. խաշած զոխերը թաթախում են ալյուրի մեջ ու տապակում ձեթով:

3. Ձվաձեղ. Տապակած բոխնուն ավելացնում են հարած ձու:

4. Աղցան. Խաշած մատղաշ ցողունները աղաջուր են դնում, որպեսզի դառնությունն անցնի, ուտելուց առաջ քացախ են ավելացնում:

5. Թթու.

ա) Ցողունները խաշում են ու քամում, հովանալուց հետո վրան ոչ շատ թունդ սառը աղաջուր են լցնում: Բոխնու թթուն պասին ուտում էին հացով ու հատկապես լոբու հետ:

բ) Ցողունները մաքրում եւ դարսում են ամանների մեջ, ավելացնում են սոխ, սխտոր ու այլ համեմունքներ, այնուհետեւ վրան լցնում են տաք ջրում բացած թթխմոր:

Բոխու թթուն դեղին երանգ է ունենում, դրա համար էլ հայտնի ժողովրդական խոսք կա` հենց բոխի ունիմ, դեղին խունկ:

Ղանձիլ

Ղանձիլը (լատ. Allium ursinus, ռուս. ճպՐպՎՔՈ) սոխազգիների ընտանիքին պատկանող, 20-50 սմ բարձրության ուղղաձիգ ցողունով ու սխտորի հոտով խոտաբույս է: Աճում է անտառներում ու բարձր լեռնային շրջաններում: Բարբառներում ղանձիլը կոչվում է նաեւ արջասխտոր, խալիար, սխտորուկ, վայրի սխտոր, սավզի, շան սխտոր, շանսոխուկ: Ամիրդովլաթն անվանում է շկուրտի, Ստեփանոս բժիշկը` սկրտիոն: «Գիրք վաստակոցում» նշվում է սկրդոն, որը հունարեն սխտոր բառն է: Ղանձիլի լատիներեն allium ursinus-ի ալիում բառը կելտական ծագում ունի եւ նշանակում է` կծու, ուրսինուս նշանակում է` արջ, քանի որ ղանձիլը հաճախ աճում է արջերի բնակավայրում:

Ղանձիլն օգտագործվում է բժշկագիտության եւ ժողովրդական բժշկության մեջ, ունի արյունը մաքրող, հակասկլերոտիկ ու հակալնդախտային հատկություն: Թարմ ղանձիլը գործածում են աթերոսկլերոզի ու ճիճվային հիվանդությունների ժամանակ, հյութը կաթեցնում են բորբոքված ականջի մեջ, քսում են ռեւմատիզմով ախտահարված հոդերին, թուրմը խմում են հազի, ստամոքսի ու աղիների բորբոքումների դեպքում, գործածում են լնդախտի, ջերմի, ինհալացիայի ձեւով` վերին շնչուղիների բորբոքումների, բրոնխիտների բուժման համար, մտնում է հակաթույնի (թրիաք) բաղադրության մեջ: Ֆիտոնցիդներով հարուստ լինելու շնորհիվ կանխում է մսի նեխումը, ոչնչացնում կարտոֆիլի, եգիպտացորենի ու խաղողի որոշ հիվանդությունների հարուցիչներին` միաժամանակ կանխելով կարտոֆիլի ծլումը: Ամիրդովլաթը նշում է, որ վայրի սխտորով առատ դաշտում պատերազմելուց հետո զոհված հույների դիակները չեն նեխել: Նա նաեւ նշում է, որ հանգուցյալներին օծում էին ղանձիլով, որպեսզի չնեխեն:

Թարմ կամ չոր ղանձիլն ամբողջությամբ (սոխարմատը, ցողունն ու տերեւները) գործածում են սննդի մեջ: Չորացնելու համար կապեր են անում ու կախում ստվերում, միջանցիկ քամու տակ:

1. Աղցան են պատրաստում.

ա). Մաքրում են, կտրատում եւ թույլ աղաջրում խաշում, հետո քամում են: Ուտում են քացախով, քունջութի յուղով ու պղպեղով:

բ). Խաշում են, քամում եւ ուտում:

2. Թթու են դնում. մաքրում են ավելորդ մասերից, քիչ ջրում խաշում: Քամելուց եւ հովանալուց հետո կապեր են անում ու դարսում պտուկների մեջ: Ավելացնում են սառը աղաջուր, պտուկի բերանին էլ մի քանի կոշտ աղի կտոր են դնում, որ հետզհետե հալվի: Թթվի ջուրը գործածում են որպես զովացուցիչ եւ առողջարար ըմպելիք:

3. Տապակում են. կտրատում են, թույլ աղաջրում խաշում, քամում ու տապակում սոխեռածով (յուղով կամ ձեթով) ու ձվով:

4. Որպես համեմունք` ավելացնում են մսով ճաշերին:

5. Սխտորի փոխարեն` որպես համեմունք, ավելացնում են սալաթներին:

Անժելա ԱՄԻՐԽԱՆՅԱՆ