Բուժիչ նամակներ

Ավելուկ

Ավելուկը (լատ. Rumex, ռուս. ////////////////) մատիտեղազգիների (հնդկացորենազգիներ) ընտանիքին պատկանող 1-1,5 մետր բարձրության բույս է: Ունի խոշոր երկարավուն տերեւներ, կարմրավուն ծաղկաբույլեր: Բավականին տարածված բույս է, աճում է անտառներում ու մարգագետիններում: Գոյություն ունեն ավելուկի տասնյակ տեսակներ: Դրանցից են սովորական ավելուկը (R. asetosa), ավելուկանման ավելուկը (P. osetoselloides), պալարավոր ավելուկը (R. tuderosus), գանգուր ավելուկը (R. crispus), որ հիմնականում աճում է խոնավ վայրերում ու հավանաբար Ալիշանի հիշատակած աքսուլայան է: Ըստ համի` ավելուկը լինում է դառը եւ քաղցր:

Ավելուկը բարբառներում կոչվում է վիլուկ (Տավուշ), ավլուկ (Լոռի), մզուկ (չոր ավելուկ, Ղարաբաղ)։ Ալիշանը հիշատակում է նաեւ սիլխ, ածվոց, Ամիրդովլաթը` արաբերեն հումազ բառով, կոչվում է նաեւ ղափաթին, լապատան, որ հունարեն lapathum բառն է: Ավելուկի երկար ցողունները կոչվում են աժախ կամ խոլո (Թիֆլիս) եւ գործածվել են իբրեւ փայտանյութ տանիքները ծածկելու համար: Ավելուկի մի տեսակը, որն ունի թթու համ, կոչվում է թրթնջուկ, բարբառներում անվանում են նաեւ թթռտիչ (Ասլանբեկ), թթռնիճ, թթոկիչ, գառան ականջ (Սեբաստիա): Խաշած թրթնջուկի տերեւները դնում են լնդերին, արմատից կարմրավուն ներկ են ստանում, տերեւներով մաքրում են պղնձե ամանները, հյութով` թանաքի բծերը:

Ավելուկը ժողովրդական բժշկության մեջ ամենից շատ տարածված դեղաբույսերից է, բուժական նպատակներով գործածում են ավելուկի արմատը, տերեւներն ու սերմերը: Փորացավի ու միզակապության ժամանակ փորին խաշած ավելուկ են դնում, կամ էլ ձեթով տապակում են եւ ուտում: Լուծի դեպքում խաշած ավելուկ են ուտում, իսկ ցրտից ուռած վերքին դնում են կաթով խաշած ավելուկ: Ավելուկի ջուրը խմում են` թոքախտի, փորացավի, միզակապության, սերմի թուրմը` թոքաբորբի ու հազի, սերմի ու գոմեշի կաթի խառնուրդը` ամլության ժամանակ: Քոսի դեպքում շապը եւ ավելուկի արմատը ծեծում ու քսում են մարմնին: Արմատը գործածում են նաեւ ստամոքսի, մաշկի ու թոքերի հիվանդությունների ժամանակ: Ալիշանը նշում է, որ ջրային ավելուկը մասնավորապես օգնում է փորկապությանը, իսկ ծեծած հունդը գինու հետ ազդում է հոգեվիճակի վրա` «զսիրտն ուրախ առնէ»: Ծեծած հում սերմը խառնում են գինու հետ ու խմում ստամոքսի ու որովայնի ցավերի դեպքում, իսկ ջրախառնուրդըի ժահարի դեղ է, որը չեզոքացնում է թույնը:

Սննդի մեջ գործածում են ավելուկի թարմ եւ չոր տերեւները: Մասնավորապես Խարբերդում կերել են միայն թարմ տերեւները: Պասի շրջանում ավելուկից պատրաստված կերակուրները հայերի մեջ պարտադիր են եղել: Ավելուկից պատրաստում են`

1. Տոլմա (թարմ տերեւներից):

2. Ապուր. Կիսաեփ ձավարին ավելացնում են կտրատած չոր ավելուկ եւ եփում, վերջում սոխեռած են ավելացնում: Ուտում են սխտորով: Նույնը եփում են նաեւ բրնձով:

3. Թթու միզուկ. Խաշած ավելուկը քամում ու կտրատում են, աղ անում: Ավելացնում են ավելուկի ջրով թրջած, հետո սառը ջրում տրորած թթու լավաշ, ջրով բացած մի բուռ ալյուր ու եփում ավելուկի ջրում: Վերջում ավելացնում են ծեծած ընկույզ: Ուտում են ծեծած սխտորով:

4. Ավելուկի սպաս. Խաշած եւ քամած ավելուկը կտրատում են ու լցնում ավելուկի ջրի մեջ, ավելացնում են ջրով բացած մի բուռ ալյուր: Եփելուց հետո ծեծած ընկույզ են ավելացնում:

5. Տապակում են. Թարմ կամ չոր տերեւները խաշում են, քամում ու տապակում ձեթով սոխեռածով: Ուտում են սխտոր-մածունով: Շատ վայրերում տապակած ավելուկը աղցան են անվանում:

6. Փլավ. Եռացող ջրին ավելացնում են աղացած բլղուր, այնուհետեւ` ավելուկ: Վերջում ավելացնում են հալած յուղ կամ սոխեռած:

7. Աղցան. թարմ կամ չոր ավելուկը խաշում են, լավ քամում ու ծեծած սխտոր ավելացնում:

Թրթնջուկն ուտում են հում կամ եփած: Թրթնջուկից եփում են.

1. Ապուր. Մսի արգանակին ավելացնում են կարտոֆիլ, կտրատած թրթնջուկ, գազար: Եփելուց հետո ավելացնում են խաշած միս, սոխեռած ու մաղադանոս: Ուտելիս պինդ խաշած ձուն մանր կտրատում են, թթվասեր ավելացնում ու լցնում ճաշի վրա:

2. Ասքլի (թրթնջուկով ճաշ). բրնձին ավելացնում են կտրատած թրթնջուկ, եփելուց հետո ավելացնում են սոխեռած ու հարած ձու:

Փիփերթ

Փիփերթը (լատ.Malva, ռուս. ԾՈսՉՈ) փիփերթազգիների ընտանիքի բույս է, որի երիկամաձեւ տերեւները գտնվում են մազմզուկներով պատված ցողունի ծայրերին, վառ կարմիր, մանուշակագույն, վարդագույն կամ սպիտակ ծաղիկներն աճում են տերեւների անութներում: Պտուղը բազմաձեւ տափակ տուփիկ է: Մոլախոտային լուսասեր բույս է, աճում է բանջարանոցներում, ցանքերում, բացատներում: Գոյություն ունի փիփերթի մոտ 40 տեսակ: Բարբառներում փիփերթը կոչվում է մոլոշ (Նոր Նախիջեւան), բալբա (Լոռի), հաց ու պանիր (Նոր Բայազետ, Սիփան, Բուլանըխ), պոճուկ (Մուշ), բաղրջուկ, աղջկատակ (Խոյ, Վան), ճնճղկաբլիթ, բաթաթուկ, Ամիրդովլաթն անվանում է խուպազի: Փիփերթը ժողովրդական բժշկության մեջ լայնորեն կիրառվող բույս է, ունի հակաբորբոքային ազդեցություն, գործածում են ամբողջ բույսը (մատղաշ ընձյուղները, ծաղիկները եւ արմատը): Մասնավորապես հազի ժամանակ խմում են եփած փիփերթի ջուրը, բանջարանոցային (տանու) փիփերթի առանց աղի բրնձով արգանակն ուտում են ջերմելու դեպքում: Փիփերթի թուրմով հոգնաները մաքրում են աղիները, ծաղիկների թուրմը կամ հյութը գործածում են կրծոց ցավերի, հարբուխի ու շնչուղիների հիվանդությունների ժամանակ: Թարախակալած փակ վերքին կապում են գոմեշի կաթով եփած փիփերթ, մատնաշունչին` եփած տաք փիփերթ ու հացի միջուկ: Կաթով եփած փիփերթը կապում են ցավող կոկորդին, ցրտից ուռած վերքին` միասին եփած սոխ ու փիփերթ: Արմատի փոշու եւ մոր կաթի խառնուրդը (օրը մի քանի գդալ) նպաստում է նորածնի աճին: Ամիրդովլաթը նշում է, որ մոխիրը տզրուկի դեղ է, մեղվի խայթոցի ժամանակ դնում են վերքին, թուրմը մազերին փայլ է տալիս: Ծաղիկներից ստանում են ներկանյութ գինու եւ բրդի համար: Փիփերթը հարուստ է C վիտամինով ու կարոտինով, սննդի մեջ գործածում են եփած, հյութը կպչուն է ու թանձր: Սերմերը մանուկները շատ են սիրում: Փիփերթից`

1. Ապուր են պատրաստում. Կարտոֆիլը խաշում են, ավելացնում են մաքրած եւ կտրատած փիփերթ, աղ, մի քանի րոպեից ավելացնում են սոխեռած ու հարած ձու: Ուտում են սխտոր-մածունով կամ քացախով: (Նույնը պատրաստում են նաեւ բրնձով):

2. Տապակում են. Եռացող ջրին աղ են անում, ավելացնում են կտրատած փիփերթ, եփելուց հետո քամում են, լցնում են յուղով սոխեռածի վրա ու տապակում: Ավելացնում են փիփերթի ջրից մի բաժակ, երկու հարած ձու ու մի փոքր էլ եփում:

3. Աղցան են պատրաստում`

– Խաշած եւ քամած փիփերթին ավելացնում են աղ, քացախ եւ սխտոր:

– Եփում են, ավելացնում են աղ, խոշոր կտրատած սոխ, հաճախ ավելացնում են նաեւ մեկ կամ երկու կարմիր տաքդեղ:

Անժելա ԱՄԻՐԽԱՆՅԱՆ