Մեր իշխանությունները բոլորովին վերջերս կրկին ասպարեզ հանեցին միջազգային կառույցների ու նրանց զեկույցների թեման։ Այդ մասին արդեն նախորդ համարում գրել ենք, սակայն այս անգամ եւս կանդրադառնանք դրանցից մեկին։
Մասնավորապես «Doing business» զեկույցին։ Եվ մասնավորապես՝ այդ զեկույցի հեղինակների կողմից օգտագործվող չափանիշներից մեկին՝ վարկ ստանալու դյուրինությանը։
Հիշեցնենք, որ այս զեկույցում 2011թ. Հայաստանը գործարարությամբ զբաղվելու դյուրինությամբ զբաղեցրել էր 48-րդ տեղը։ Վատ ցուցանիշ չէ, եթե նկատի ունենանք, որ ցանկում ներառված են 183 երկրներ։ Ինչ վերաբերում է վարկ ստանալու դյուրինությանը, ապա Հայաստանն այստեղ ավելի բարձր դիրք ունի՝ 46-րդ հորիզոնական։
Եթե հավատանք այս կառույցի տվյալներին, կստացվի, որ մեր երկրում վարկ ստանալը նույնքան հեշտ է, որքան Ֆրանսիայում կամ Լիտվայում, եւ ավելի հեշտ, քան Շվեդիայում։ Հավատալու այդ գայթակղությանը տրվելը բավականին գրավիչ է եւ հեշտ, մանավանդ, եթե այս կառույցի գնահատականին գումարենք մեր իշխանությունների ու բանկային ոլորտի պատասխանատուների ելույթները։ Սակայն թմբիրից դուրս գալու համար բավական է մեկ անգամ ինքնուրույն դիմել վարկ ստանալու համար, կամ վարկ վերցնել պատրաստվող որեւէ ծանոթի հետ անցնել այդ ամբողջ գործընթացի միջով։
Մենք այդպես էլ արեցինք եւ տպավորություններով կկիսվենք ընթերցողի հետ։
Եվ այսպես, մեր ծանոթներից մեկը (անհատ ձեռնարկատեր, փոքրիկ խանութում զբաղվում է մանրածախ առեւտրով) վերջերս որոշեց վարկ վերցնել։ 10 հազար դոլարի չափով։ Դա մոտավորապես երկու ամիս առաջ էր։ Ընտրելով ամենահարմար պայմաններ առաջարկող բանկերից մեկը՝ սկսեց վարկ ստանալու իր դժվարին ուղին։
Հայտ ընդունելու համար բանկը վերցրեց 10000 դրամ։ Սակայն սա միայն սկիզբն է։ Հետո բանկ տարավ պահանջվող փաստաթղթերի ստանդարտ փաթեթը՝ անձնագրերի պատճեններ, հարկ վճարողի հաշվի համարի պատճենը, պետռեգիստրի վկայականը, գրավադրվող անշարժ գույքի սեփականության վկայականը եւ այլն։
Այդտեղից սկսվում են չնախատեսված խոչընդոտները։ Տան սեփականատերը երկուսն են՝ վարկառուն եւ իր մայրը, ով 75-ն անց կին է։ Սակայն, պարզվում է, որ բանկերը ներքին չգրված օրենք ունեն՝ եթե տան սեփականատերերից մեկը 70-ն անց է, ապա այդ տունը որպես գրավ չեն ընդունում։ 70-ն անց համասեփականատերը, ըստ բանկի, կարող է վարկի սպասարկման ընթացքում մահանալ, ու եթե վարկառուն անպարտաճանաչ դուրս եկավ, խնդիրներ առաջացրեց, ու հարկ եղավ տունը աճուրդով վաճառել՝ բանկը ստիպված է լինելու 6 ամիս սպասել, մինչեւ կտակի հետ կապված թղթաբանությունը վերջանա։ Ի՞նչ անենք, որ բանկի արածը փաստացի տարիքային խտրականություն է։ Կարեւորը՝ բանկն ի սկզբանե իրեն ապահովագրում է ավելորդ գլխացավանքից եւ խորհուրդ տալիս նվիրատվություն ձեւակերպել՝ մայրը տունը տալիս է որդուն, ու վերջ։
90-ականների սկզբին, երբ համակարգչային խաղերը նոր էին թափանցել հայկական իրականություն, շատ տարածված էր «Super Mario» խաղը։ Հերոսը՝ Մարիոն, պետք է հաղթահարեր մի շարք փորձություններ ու մակարդակներ (level-ներ), մինչեւ հասներ վիշապին ու փրկեր արքայադստերը։ Ճիշտ նույն սկզբունքը գործում է վարկ ստանալու գործընթացում, հարկավոր է հաղթահարել մի քանի level-ներ, եւ հաջորդ level-ը նոտարն ու կադաստրն են։
Նվիրատվությունը ձեւակերպվում է նոտարի մոտ։ Սակայն մինչ այդ անհրաժեշտ է կադաստրից վերցնել, այսպես կոչված, միասնական տեղեկանք (կալանքի եւ այլ սահմանափակումների վերաբերյալ)։ Կոնկրետ այս դեպքում անշարժ գույքը առանձնատուն էր, եւ միասնական տեղեկանքի համար վճարեցին 30.000 դրամ։
Այնուհետեւ միասնական տեղեկանքով գնում են նոտարի մոտ։ Եթե նվիրատվությունը կատարվում է առաջին հերթի ժառանգին (ծնողը որդուն), ապա գրանցումը մոտ երկու անգամ ավելի էժան է։ Սակայն նոտարը «պարզում» է, որ որդու ծննդյան վկայականի վրա (որը տրվել է տասնամյակներ առաջ), կնիքը չի երեւում, խամրել է։ Ու հայտարարում է, որ քանի որ ծննդյան վկայականը հավատ չի ներշնչում, ինքը չի կարող այն հիմք ընդունել եւ ձեւակերպել, որ նվիրատվությունը կատարվում է մորից որդուն։ Այն, որ մայրը կենդանի նստած ասում է, որ սա իր որդին է, դա հիմք չի հանդիսանում։ Մի խոսքով՝ որդին մեկ վայրկյանում դառնում է «երրորդ անձ» եւ նվիրատվությունը ձեւակերպվում է որպես երրորդ անձի։ Վճարում են 20.000 դրամ՝ 13 հազարի փոխարեն։
Այս ամենից հետո, նոտարի կողմից հաստատված փաստաթղթով, կրկին գնում են կադաստր, որպեսզի նոր սեփականաշնորհման վկայական վերցնեն։ Վճարում են 60.000 դրամ։ Նոր վկայականը վերցնում են 3 օր անց։
Մինչ այդ վերադառնանք բանկ։ Կադաստրա-նոտարային քաշքշուկին զուգահեռ` բանկից պահանջում են, որ վարկառուն ներկայացնի վերջին ժամանակահատվածի հարկային հաշվետվությունները՝ հաստատված հարկային մարմնի կողմից։ Ինչպես նաեւ՝ տեղեկանք հարկային մարմնից, վարկառուի պարտավորությունների վերաբերյալ։ Վարկառուն գնում է հարկային։ Այստեղ պարզվում է, որ 10 հազար դրամ ապառք ունի սոցվճարի գծով։ Գնում է բանկ, մուծում, սպասում երկու օր, մինչեւ փողը հարկայինի հաշվին կերեւա։ Որից հետո վերցնում է տեղեկանքն ու ներկայացնում բանկին։
Չմոռանանք այս ճանապարհի մի շատ կարեւոր հատվածի՝ գրավադրվող անշարժ գույքի գնահատման մասին։ Բանկը, որպես կանոն, վարկառուին ուղղորդում է, թե որ անշարժ գույքի գործակալություն դիմի՝ գրավ դրվող տունը գնահատելու համար։ Այստեղ կա մի նրբություն, ի շահ վարկառուի։ Գնահատողը գումարը նախապես չի վերցնում։ Գնահատում է, տալիս նախնական եզրակացությունը տան արժեքի վերաբերյալ։ Իսկ գումարը վճարվում է միայն այն դեպքում, երբ վարկը հաստատվում է։ Սակայն՝ մինչեւ վարկառուն չվճարի եւ վերջնական թուղթը բանկ չներկայացվի, գումարը վարկառուի հաշվին չի նստի։ Այսինքն, գնահատման վերջնական թուղթը բանկին պետք է, որպեսզի նա համոզվի, որ վարկառուն վճարումը կատարել է անշարժ գույքի գործակալությանը։ Ահա այսպիսի խիստ նախանձելի գործընկերային հարաբերություններ են բանկերի եւ անշարժ գույքի գործակալությունների միջեւ։ Ինչեւէ, կոնկրետ մեր դեպքում գնահատման արժեքը կազմեց 35.000 դրամ։
Ի դեպ, շատ բանկեր անշարժ գույքի գրավ վերցնելիս պարտադիր կերպով պահանջում են այն ապահովագրել (սովորաբար` իրենց հետ կապ ունեցող ապահովագրական ընկերության մոտ)։ Մեր ծանոթի դեպքում նման բան չեղավ։
Վերջապես բոլոր թղթերը պատրաստ են, եւ վարկը դրվում է նիստի։ Հետո հնչում է «ավետիսը»՝ վարկը հաստատվել է։ Ուրախությունը, սակայն, երկար չի տեւում, քանի որ սկսվում է թղթաբանության հաջորդ սերիան։
Վարկառուն ներկայանում է բանկ, հաշիվ բացում։ Մուծում է 10-15.000 դրամ։ Այնուհետեւ բանկից վերցնում է ստորագրության եւ կնիքի նմուշները, ներկայացնում հարկային մարմնին։ Հարկայինի կողմից հաստատվելուց հետո վերադարձնում է բանկին, որպեսզի հաշիվն ակտիվանա։ Սակայն սա շատ թեթեւ գործ է՝ մյուսի համեմատ։
Ամենակարեւոր գործը վարկի հաստատումից հետո գրավի ձեւակերպումն է։ Վարկառուն կրկին գնում է կադաստր, դիմում գրում միասնական տեղեկանքի համար (արդեն նոր սեփականաշնորհման վկայականի համար), եւ կրկին վճարում 30.000 դրամ։
Այնուհետեւ բանկի աշխատակցի հետ գնում են նոտար, կնքում գրավի պայմանագիրը, վճարում 20-25 հազար դրամ։ Պայմանագիրը վերցրած` կրկին գնում կադաստր՝ գրավի վկայական ստանալու համար։ Վկայականի համար վճարում են 40.000 դրամ։
Եվ վերջապես, գրավի վկայականը բանկ ներկայացնելուց հետո գումարը նստում է վարկառուի հաշվին։
Նշենք նաեւ, որ գումարն էլ ամբողջությամբ չի նստում. բանկերը սովորաբար պահում են վարկի գումարի մինչեւ 2%-ի չափ գումար, չգիտես ինչ «խուճուճ» պատճառաբանությամբ։ Եվ վերջում էլ պահանջում են միջինը 5000 դրամ՝ չեկային գրքույկ տալու համար։ Առանց որի գումարը կանխիկացնել հնարավոր չի։
Մենք այս նկարագրության մեջ բաց թողեցինք մի շարք մանրուքներ, օրինակ՝ տան անդամների կողմից տարբեր թղթերի ստորագրություն, կամ՝ սեփական ավտոմեքենայով վարկային գործակալին տանել բիզնեսի իրականացման վայր, հետո վերադարձնել բանկ, եւ այլն։ Սակայն այսքանն էլ բավական է, լիովին պատկերացնելու համար, թե ինչ «level»-ներ պետք է հաղթահարել վարկ ստանալու համար։ Ամենազավեշտալին այն է, որ բուն խնդիրները սկսվում են ավելի ուշ, վարկի սպասարկման ընթացքում։ Այդ պահին «տաք-տաք» վերցնելով իրեն անհրաժեշտ գումարը՝ վարկառուն հետո է հասկանում, որ աշխատածը տոկոսի տեսքով տալու է բանկին։ Բայց արդեն ուշ է լինում։
Մեզ մի քանի այլ հարցեր են հետաքրքրում՝ տեղեկատվական տեխնոլոգիաների զարգացածության այս դարում մի՞թե հնարավոր չէ կրճատել քաշքշուկը, ստեղծել տվյալների ընդհանուր բազա, որպեսզի մարդը այս կառույցից այն կառույցը չվազի՝ վատնելով իր ժամանակը, գումարն ու նյարդերը։ Եվ վերջապես՝ ամենամեծ աբսուրդը կադաստրն է։ Ո՞վ է որոշել, որ պետությունից, հարկատուների հաշվին ֆինանսավորվող կառույցը պետք է աստղաբաշխական գումարներ գանձի մի հասարակ թղթի կտոր տալու համար։ Ասենք՝ սեփականաշնորհման նոր վկայականի համար վճարվող 60 հազարից 20 հազարը պետական տուրք է, իսկ մնացածը գնում է կադաստրին՝ որպես «ծառայության վճար»։ Միասնական տեղեկանքի համար վճարված 30.000-ից «ծառայության վճարը» 20 հազարն է։ Հետաքրքրվողների համար նշենք, որ, օրինակ, միայն այս տարվա հուլիս ամսվա ընթացքում հանրապետությունում անշարժ գույքի նկատմամբ իրականացվել է 13.960 գործարք, որոնց համար քաղաքացիները նվազագույնը 2 անգամ թակել են այս կառույցի դուռը. մի անգամ՝ միասնական տեղեկանք ստանալու համար, հաջորդ անգամ՝ բուն գործարքի համար։ Թվաբանության հետ սեր ունեցողները կարող են հաշվել, թե որքան գումար է մտնում կադաստր, եթե, իհարկե, ձեռքի տակ էլեկտրոնային հաշվիչ ունեն։