– Անկախության 20 տարիների ընթացքում Հայաստանն ի՞նչ ձեռքբերումներ ունեցավ: Եվ ի՞նչն է պակասում մեր երկրին` ամուր պետականություն ունենալու համար:
– Շատ դրական բաներ կան: Անցած 20 տարիների ընթացքում համեմատաբար զարգացում ենք ապրել, պետական ինստիտուտներն են ինչ-որ չափով կայացել: Ձեռքբերում է նաեւ Լեռնային Ղարաբաղի հարցում մեր հաջողությունները սկզբնական շրջանում ռազմական դաշտում, հետո` նաեւ դիվանագիտական: Այն փաստը, որ այսօր ամրագրվել է ԼՂ ժողովրդի ինքնորոշման իրավունքը, կարծում եմ, իրոք, ձեռքբերում է: Երբ մի օր միջազգային հանրությունը ճանաչի ԼՂ անկախությունը, կարծում եմ, որ դրա արմատները պետք է փնտրել այսօր առկա բանակցային փաստաթղթում ինքնորոշման իրավունքի ամրագրման մեջ: Բայց մյուս կողմից` 20-ամյակ է, հոբելյանական տարի, հետադարձ հայացք ես գցում ու փորձում հասկանալ, թե ինչն ես ճիշտ արել, ինչը` սխալ: Իհարկե, մենք դեռ բացթողումներ ունենք, դրա ցուցակը շատ երկար է: Բայց եթե պիտի առանձնացնեմ, թե մեր հետագա զարգացման ամենակարեւոր բացթողումը, իմ գնահատմամբ, այն է, որ մենք չկարողացանք ստեղծել առողջ, քաղաքական դաշտ, մենք չկարողացանք մեր քաղաքական համակարգում հակակշիռներ ստեղծել: Դեռեւս մնում ենք միակուսակցական համակարգում:
– Դուք երկար տարիներ եղել եք ՀՀ արտաքին քաղաքականության պատասխանատուն, ինչ-որ կերպ զգո՞ւմ եք, թե որտեղ թերացաք, որ այդ դաշտում ցանկալի արդյունքը չունեցանք:
– Ես իմ մաքսիմումը արել եմ: Բնականաբար, եղել են բացթողումներ: Գնահատականը գուցե մասնագետները, պատմաբանները, ժողովուրդը տան: Բայց ակնհայտորեն այդ 10 տարիներին ՀՀ-ն կայուն զարգացում է ունեցել արտաքին հարաբերություններում, հատկապես ԼՂ հարցում հաջողություններ են արձանագրվել: Եվ եթե մենք յուրաքանչյուր գերատեսչության գործունեությունը դիտարկենք որպես միջոց մեր մեծ նպատակների` բարեկեցիկ, ապահով, կայուն պետություն կառուցելու, երկրի ներսում ազատորեն ազգային արժեքները դավանելու համար, կարծում եմ, որ իմ ղեկավարած գերատեսչությունը դրան նպաստել է:
– Այժմ այդ կայունությունը չի՞ նկատվում:
– Ամեն ինչ համեմատության մեջ է պետք դիտարկել: Այդպիսի գնահատական միայն ժողովուրդն ու թվերը կարող են ցույց տալ: Տնտեսական թվերը, գործընթացները մեր աչքի առաջ են, կարելի է նախկինների հետ համեմատել, ուղղակի ես չէի ուզենա այս պահին դա անել:
– ՀՀ-ում ԱՄՀ ներկայացուցիչ Գիլերմո Տոլասան հայտարարել է, թե մեր երկրի նախորդ տարիների երկնիշ տնտեսական աճը փուչիկ է եղել: Նաեւ կարծիքներ կան, թե տնտեսական այս անկումը նաեւ նախորդ տարիների ուռճացված աճի հետեւանքն էր:
– Ես տեղյակ չեմ դրանից: Տարբեր կարծիքներ կարող են լինել: Թվերն, իհարկե, ինչ-որ բան ցույց են տալիս, բայց ի վերջո ժողովուրդն իր մաշկի վրա է զգում: Զուտ տնտեսական կայունության եւ աճի առումով երբ համեմատության մեջ է դրվում մեր նորագույն պատմության այդ շրջանը, կարծում եմ, որ տարբերությունը բավական ցցուն է:
– Ինչպե՞ս եք գնահատում ՀՀ ներքաղաքական իրավիճակը, ՀԱԿ-ի եւ իշխանության մեջ սկսված երկխոսության փորձը:
– Մեր քաղաքական ընդհանուր իրավիճակը շատ հեղհեղուկ է: Թեեւ ընտրությունները մոտենում են, բայց կարծես թե քաղաքական ուժերը մեծամասամբ դեռեւս չեն կողմնորոշվել: Կուսակցությունները դեռ չեն հստակեցրել, թե ընտրություններին ինչպես են մասնակցելու: Ժամանակը մոտենում է, բայց դեռ հստակ չէ, թե ով ում հետ է, եւ այլն: Չկողմնորոշվելու պատճառն էլ այն է, որ քաղաքական դաշտում անհայտները շատ-շատ են: Ինչ վերաբերում է ՀԱԿ-իշխանություն երկխոսությանը, ես հատուկ գնահատական չունեմ: Մի կողմից` չէի ուզենա լրիվ անտեսել, որովհետեւ, ի վերջո, երկու ծանրակշիռ քաղաքական ուժեր փորձում են ինչ-որ խնդիրներ լուծել: Բայց մյուս կողմից` երբ նայում ես նրանց երկխոսության բովանդակությանն ու հայտարարություններին, սկսում ես լուրջ չընկալել: ՀԱԿ-ն ասում է, որ իրենց միակ օրակարգային խնդիրը արտահերթ ընտրություններն են, իշխանություններն ասում են, թե դա բացառվում է, բայց մենք նրանց հետ այդ հարցը կքննարկենք, համոզելու համար, որ դրա անհրաժեշտությունը չկա: Եվ սկսում ես մտածել, թե արդյո՞ք այս երկուսի նպատակն այն է, որ ուզում են այդ դուռը բաց թողնել, հակառակ ինչ-որ երրորդ ուժի, որը կարող է երկուսի համար էլ միաժամանակ մրցակից լինել, որ այսօրվա իշխանությունները կարող են չարյաց փոքրագույնը նկատվել` համեմատած այդ նոր ուժի հետ, եւ այդ երկխոսությունը տանել այն ուղղությամբ, որ ՀԱԿ-ը նպաստի իշխանության վերարտադրմանը` դրա դիմաց ապահովելով խորհրդարանում իր ներկայությունը: Եթե սա է, իհարկե, քննադատելի է: Բայց եթե, իրոք, ՀԱԿ-ը մտնի ազնիվ պայքարի մեջ` փոխադարձ վերահսկողությամբ արդար ընտրություններ անցկացնել եւ հասցնել այն քաղաքական հակակշռին, որի մասին խոսում էի, այդ ժամանակ ողջունելի է:
– Իսկ քաղաքական դաշտի ի՞նչ վերադասավորումներ կարող են լինել այս նախընտրական շրջանում:
– Ես իմ քաղաքական նախընտրությունն, արդեն ամիսներ է, որ շատ հստակ արտահայտում եմ: Կուզենայի ընտրությունների արդյունքում խորհրդարանում տեսնել նոր դասավորումներ: Ինձ համար իդեալական տարբերակ կլինի, եթե ոչ մի կուսակցություն մեծամասնություն չունենա: Եվ նրանք արդեն իսկական կոալիցիա կազմեն: Մեր խնդիրներից մեկն այն է, որ բոլոր ոլորտներում իմիտացիան շատ է: Կոալիցիան իմիտացիոն է: ՀՀԿ-ն մեծամասնություն ունի, արդեն անիմաստ է կոալիցիոն գործընկեր ունենալը: Եթե հաջորդ խորհրդարանում այնպես լինի, որ ՀՀԿ-ն թեկուզ մնա իշխանության, բայց ստիպված լինի երկիրը կառավարել իսկական կոալիցիայի միջոցով, ՀՀ-ում իրավիճակը կտրուկ կփոխվի: Եվ դա լուրջ հեռանկարներ կբացի մեր առաջ հաջորդ 10-ամյակն ավելի արդյունավետ զարգացնելու համար: Մենք արդեն կկարողանանք լուծել տնտեսական մենաշնորհի, կոռուպցիայի, անարդարության խնդիրները: Առանց քաղաքական հակակշռի, մյուս խնդիրների լուծման հնարավորությունն ուղղակի չեմ տեսնում:
– Դուք Ձեզ համար հստակեցրե՞լ եք ակտիվ քաղաքականություն մտնելու կամ առաջիկա ընտրություններին ինչ-որ ուժի հետ մասնակցելու հարցը:
– Եթե հայտնվի այն ուժը, որն այս մոտեցումը կընդունի, ես կուզենայի իմ ներդրումն ունենալ դա իրականացնելու համար: Քաղաքական հակակշիռների իրականացումն ինձ համար գերխնդիր է: Ես կցանկանայի տեսնել մի համախմբում հենց այս նպատակի շուրջ, որ մենք խորհրդարանում կարողանայինք նոր իրավիճակ ստեղծել:
– Արդյո՞ք նախընտրական շրջանի հետ կապ ունի «Սիվիլիթաս» հիմնադրամի նոր` լրատվական միջոցներ ստեղծելու ծրագիրը:
– Հիմնադրամի ստեղծման առաջին օրվանից լրատվական միջոց ունենալը մեր նպատակներից է եղել: «Սիվիլիթասը» հիմնադրված է աշխատելու քաղաքացիական հասարակության հետ, զորացնել նրան, նրա լսափողը դառնալ: Իսկ դրա համար անհրաժեշտ է մամուլում նրանց ամբիոն տալ: Ես ընտրությունների հետ չեմ կապի, ուղղակի համընկավ նախընտրական շրջանի հետ: Քաղաքացիական հասարակության կայացմանը նպաստելու համար «Սիվիլիթասին» անհրաժեշտ էր լրատվական այս թեւը:
– Որքա՞ն եք գնահատում արտահերթ ընտրությունների հավանականությունը, կամ, ընդհանրապես, այսօր Հայաստանում կա՞ դրա անհրաժեշտությունը:
– Հաշվի առնելով այն, որ շատ մոտ են խորհրդարանական ընտրությունները, այս հարցի քննարկումն անիմաստ եմ համարում: Մարդիկ երբեմն իշխանափոխությունը հեղափոխության հետ են շփոթում: Իշխանափոխությունը ժողովրդավարության դրսեւորումներից մեկն է: Ժողովուրդը պետք է որոշի` եթե գոհ է իշխանություններից` կպահի, եթե դժգոհ է` կփոխի: Հաշվի առնելով ստեղծված իրավիճակը` կցանկանայի, որ ինչ-որ բան փոխվի: Այսօր ականատես ենք լինում մի այնպիսի իրավիճակի, որը չի բավարարում մեր ժողովրդի կարիքները, ակնկալիքները: Այս 4 տարիները բավարար էին համոզվելու, որ այսօր կառավարման լուրջ խնդիր կա: Այս իշխանությունները չեն կարողանում երկիրը ճիշտ կառավարել: Տնտեսությունը ծանր իրավիճակի մեջ է, ներքաղաքական իրավիճակը անհասկանալի է, արտաքին ճակատում լուրջ ձեռքբերումներ չունենք: Եվ ընտրությունները առիթ են, որ ժողովուրդը կարողանա ինչ-որ բան փոխել: Հարցը մնում է այն, թե մենք կկարողանա՞նք ապահովել այդ իշխանափոխության` ժողովրդավարական հիմնական մեխանիզմը, թե՞ կգնանք նորից նախկին մեթոդների կիրառմանը եւ կփորձենք վերարտադրել այն, ինչ ունենք: Ես կհամարեմ, որ մեզ մոտ ժողովրդավարությունը կայացել է, եթե գոնե մի անգամ ընտրությունների արդյունքում իսկական իշխանափոխություն լինի:
– Բայց Հայաստանում ընտրությունները ոչ այնքան կուսակցությունների, որքան նախագահների որոշած սցենարով են իրականացվում: Այդպես է եղել ավելի քան 10 տարի:
– Դա լավ չէ, դա էլ պետք է փոխել: Մեր Սահմանադրությունը լուրջ տեղ է տալիս մեր կուսակցություններին, դրա համար էլ սահմանադրական փոփոխություններ արեցինք: Մեր ժողովրդի մտքում ՀՀ-ն դիտվում է որպես նախագահական: Բայց մենք կիսախորհրդարանական-կիսանախագահական երկիր ենք: Եվ եթե հաջորդ ընտրությունների արդյունքում ունենանք մի այնպիսի կոալիցիա, որը նախագահի կուսակցության կողմից չի վերահսկվում, արդեն իրար լուրջ հակակշիռներ կլինեն: Սա անհրաժեշտություն է մեր հասարակության համար:
– Իշխանական այս համակարգի պայմաններում, որն, ի դեպ, նախորդ համակարգի շարունակությունն է, սոցիալ-տնտեսական ի՞նչ զարգացումներ կարող են լինել Հայաստանում: Հատկապես, երբ միջազգային կառույցները ֆինանսատնտեսական ճգնաժամի նոր ալիքի մասին են ահազանգում:
– Եթե այդպիսի նոր ալիք լինի, մենք դա դիմագրավելու նոր ռեսուրս չունենք: Հուսով եմ, որ կառավարությունն այս անգամ գոնե անակնկալի առաջ չի կանգնի:
– Վարչապետ Տիգրան Սարգսյանն անցած շաբաթ հայտարարեց, որ եթե ճգնաժամի նոր ալիք լինի, Հայաստանը պատրաստ է դիմագրավել դրան:
– Լավ է, որ այս անգամ գոնե ասում է, թե պատրաստ ենք: Առաջինի դեպքում գիտենք, թե ինչպիսի հայտարարություններ արեցին, եւ տեսանք արդյունքները: Բայց ասելը դեռ բավարար չէ: Ի՞նչ ռեսուրսներով ենք պատրաստ: Մենք ինչ-որ մակարդակ պահելու համար դրսից մեծ ռեսուրսներ ներդրեցինք, մեծացրեց մեր արտաքին պարտքը: Բայց սխալն այն էր, որ դա տնտեսության մեջ այնպիսի արդյունք չտվեց, որ երկրորդի դեպքում ստիպված չլինենք նոր ռեսուրսներ բերել: Եթե նորից նման ճգնաժամ լինի, մենք դրսից ռեսուրսներ ներգրավելու էլ տեղ չունենք: Արդեն այդ պարտքը բավական մեծ բեռ է բյուջեի համար: Եվ եթե երկրորդ ալիքը լինի, եւ մենք նորից դրսից փող պիտի բերենք, դրա տակից հետագայում ընդհանրապես դուրս չենք գալու: Հայաստանում հմուտ տնտեսական քաղաքականություն վարելու հարց կա: Մի կողմից` արտաքին պարտքն է աճել` 17-ից 50 տոկոսին է մոտենում, մյուս կողմից` աղքատության մակարդակն է 23-ից 45 տոկոսի հասել, ժողովրդի գնողունակությունն է ընկել, տնտեսական աճը շատ ցածր է` հաշվի առնելով 2009թ. 15 տոկոս անկումը, մեր տնտեսությունը շատ դանդաղ է աճում: Այսօր ՀՀ բյուջեն համարյա նույնն է, ինչ 2008թ.: ՀՆԱ-ն նույնիսկ մի քիչ նվազ է, քան 2008-ինը: Այդքան պարտքի արդյունքում նման ցուցանիշներ ունենալը նշանակում է, որ մենք ետ ենք գնացել: Իմ գնահատմամբ` կառավարության հիմնական խնդիրն այն է, որ կառավարությունը որպես թիրախ է վերցրել` բյուջեի իրականացում եւ սղաճի զսպում: Արդեն մոռացել է տնտեսական աճը որպես թիրախ դիտարկելու մասին: Սղաճի զսպումը ԿԲ-ի թիրախն է: Կառավարության թիրախը աճը պետք է լինի` աչքաթող չանելով բյուջեի իրականացումը եւ սղաճը:
– Կազանյան հանդիպումից հետո կարծես թե ԼՂՀ կարգավորման գործընթացը դադար է առել: Ի՞նչ իրավիճակ է այսօր այդ դաշտում:
– Ես բավարար տեղեկատվություն չունեմ ճիշտ գնահատական տալու համար, որովհետեւ չգիտեմ, թե Սերգեյ Լավրովի միջոցով Դմիտրի Մեդվեդեւի վերջին նամակի բովանդակությունն ինչ էր: Կամ` հայկական ու ադրբեջանական կողմերն ինչ են պատասխանել: Չգիտեմ, թե որտեղ ենք կանգնել: Բայց ինձ բանակցային ոճն է մտահոգում, որ կարծես թե դիսբալանս է ստեղծել: Հայկական կողմը բանակցային այնպիսի ոճ է ընտրել, որ ժամանակից շուտ առավելագույն հնարավոր զիջումներն անում է, բայց դիմացինն իր առավելագույն զիջումները դեռ չի արել: Դատելով Կազանից հետո արված հայտարարություններից` իմ տպավորությունն այն է, որ մենք մեր առավելագույն զիջումներն արդեն արել ենք, իսկ Ադրբեջանը դեռ 10 պահանջ ունի: Նույն սխալը մենք արել ենք Թուրքիայի հետ: Երբ արձանագրություններում հայկական բոլոր զիջումները տեղ են գտել, Թուրքիան դեռ Ղարաբաղի հետ կապված այլ պահանջներ է դնում:
– Ձեր գործունեությունն ու բոլոր նախաձեռնությունները որքա՞ն կապ ունեն ՀՀ նախկին նախագահ Ռոբերտ Քոչարյանի հետ: «Wikileaks»-ի հրապարակումներից մեկում նշվում է, որ Դուք խոսել եք ակտիվ քաղաքականություն Ռ.Քոչարյանի վերադարձի, ընտրություններին ինչ-որ կերպ մասնակցելու հավանականության մասին:
– Դրանք իմ ենթադրություններն են եղել: Ես Ռ.Քոչարյանի հետ ոչ մի բան չեմ պայմանավորվել: Նա ինձ որեւէ բան չի ասել իր անելիքների մասին: Իմ ենթադրությունն այն է, որ Քոչարյանը վերջիվերջո քաղաքական ներգրավվածություն ունենալու է: Նախ` խորհրդարանական ընտրություններն են: Այնտեղ, ես կարծում եմ, որ ինչ-որ դրսեւորում կլինի:
– Այդ դեպքում համագործակցելո՞ւ եք:
– Ես միշտ էլ ասել եմ, որ Ռ.Քոչարյանի հետ պարբերաբար հանդիպում եմ, խոսում ենք երկրի ընդհանուր վիճակից, բայց միասին ոչինչ չենք ծրագրել: Քաղաքական գործունեություն իրականացնելու մասին որեւէ պայմանավորվածություն չունենք:
– Նույն հրապարակումներում ԱՄՆ նախկին դեսպան Մարի Յովանովիչը գրել է, որ Դուք պատմել եք, թե «Սարգսյանը պետք է իր քաղաքական կապիտալը վատներգհասարակությանն ու սփյուռքին համոզելու համար, որ ԼՂ հակամարտության կարգավորման դեպքում հայկական ուժերի կողմից վերահսկվող մի շարք տարածքներ պետք է վերադարձվեն Ադրբեջանին»: Եվ «եթե հայ-թուրքական արձանագրությունները չլինեին, ապա ՀՀ նախագահ Սերժ Սարգսյանը կհամաձայներ (կպնդեր) Ադրբեջանին վերադարձնել ԼՂ հարակից 7 շրջաններից 5-ը` պահպանելով մնացած 2-ը` հետագա քննարկումների համար»: Դուք նման տեսակե՞տ ունեք:
– Լրատվամիջոցները դա աղավաղված են ներկայացրել: «Wikileaks»-ում իմ միտքը բավական ճիշտ է ներկայացվել: Իմ ասածը եղել է այն, որ ես համոզված էի, թե առանց ԼՂ-ի հարցում նշանակալից առաջընթացի` թուրքերը սահման չեն բացի: Եթե ուզում ենք, որ Թուրքիան բացի սահմանը, նախագահը պետք է կենտրոնանար ԼՂ հարցի վրա: Եվ այդ ճանապարհով թուրքերին ներգրավել ու հասնել սահմանի բացմանը` մեր պայմաններով: Հետո շարունակել եմ, որ հիմա դա էլ է խաթարված, որովհետեւ ԼՂ հարցում թուրքերի համար ընդունելի առաջընթացը ինչ-որ տարածքների վերադարձ է ենթադրում: Եվ քանի դեռ հայ-թուրքական հարցը կա, նախագահը կդժվարանա նույնիսկ ամենաանմեղ տարածքները ետ տալու մասին մտածել, որովհետեւ դա կհամարվի տուրք տալ թուրքերի պահանջներին: Սրանից դժվար է եզրակացնել, որ եթե հայ-թուրքական արձանագրությունները չլինեին, ապա ՀՀ նախագահ Սերժ Սարգսյանը կհամաձայներ Ադրբեջանին վերադարձնել ԼՂ հարակից 7 շրջաններից 5-ը: