ասում է Ֆիզիկամաթ. գիտությունների դոկտոր, Կանարյան կղզիների «Աստղաֆիզիկայի եվրոպական հաստատության» հետազոտող եւ տարբեր նախագծերի ղեկավար, աստղագետ Գարիկ Իսրաելյանը
– Վերջերս Հայաստանի երիտասարդ գիտնականները բողոքի ակցիաներ են սկսել նախաձեռնել, որոնցով ՀՀ իշխանություններից պահանջում են ավելացնել գիտության ֆինանսավորումը: Հետաքրքիր է՝ որքանո՞վ է ֆինանսավորվում գիտությունը Իսպանիայում:
– Մենք նույնպես անընդհատ քարկոծում ենք Իսպանիայի իշխանություններին գիտության ցածր ֆինանսավորման համար՝ որպես լավ օրինակ նշելով Անգլիան կամ Գերմանիան: Չնայած դրան, Իսպանիայում գիտությունն անհամեմատ բարձր է ֆինանսավորվում, քան Հայաստանում: Եթե Հայաստանում գիտությունը ֆինանսավորվում է ՀՆԱ-ի 0,24%-ով, ապա Իսպանիայում այն կազմում է մոտ 3%:
– Ամիսներ առաջ Կանարյան կղզիներում կազմակերպեցիք «Ստարմուս» գիտության փառատոնը, որի քննարկումների ընթացքում գիտնականներին առավելապես մտահոգիչ էր գիտական մտքի ճգնաժամն ամբողջ աշխարհում: Ինչո՞վ է դա պայմանավորված:
– Աշխարհում գիտական մտքի ճգնաժամը պայմանավորված է մի քանի պատճառներով, որոնցից կնշեմ հատկապես երկուսը: Ամբողջ աշխարհում այսօր գոյություն ունի արժեքային համակարգի, առհասարակ` արժեքների խնդիր: Մարդիկ չեն հասկանում, թե որոնք են կյանքի, հասարակության արժեքները: Ուսուցիչները հաճախ չեն կարողանում պատասխանել երեխաների հարցերին, թե ինչո՞ւ են իրենք ապրում, դեպի ո՞ւր են գնում: Օրինակ, արեւմտյան հասարակության մեջ խրախուսվում է փող աշխատելը, ըստ որի՝ մարդը երջանիկ է շատ փող աշխատելով: Սա գլոբալ խնդիր է: Այսօր ամբողջ աշխարհում երիտասարդների մեծ մասը մասնագիտություններ են ընտրում՝ չտրվելով այդ գործին 100 տոկոսով: Ավելին, մեծամասամբ չեն գիտակցում, թե ինչ մասնագիտություն են ընտրում: Դժվար է հանդիպել երիտասարդների, որոնց երազանքը տնտեսագետ դառնալն է: Միգուցե երիտասարդները երազում են արվեստագետ կամ գիտնական դառնալ, քանի որ (գիտությունը լի է հանելուկներով) հանելուկային երեւույթ կա գիտության մեջ: Գիտությունը (շատ) ստեղծագործական պահեր է պարունակում: Մինչեւ մարդն իր գործունեության մեջ լիովին չտեսնի այդ ստեղծագործական պահը` թե ինչպես է ինչ-որ բան զրոյից ստեղծվում, որեւէ բան չի փոխվի այդ մարդու կյանքում: Այսպես ասած՝ մարդիկ կհոգնեն իրենց կյանքից:
– Այսինքն՝ մարդիկ չե՞ն տեսնում կյանքի իմաստը:
– Այո՛, կորցնում են կյանքի իմաստը: Նրանք այն մարդիկ են, ովքեր ունեն միատարր աշխատանք, սահմանափակ մտածողություն եւ աշխարհայացք: Հասարակությունը պետք է ամեն գնով խրախուսի երիտասարդների շրջանում ստեղծագործական ձիրքի ձեւավորումը՝ թե՛ արվեստի, թե՛ գիտության ոլորտներում:
– Միգուցե գիտության, այսպես ասած՝ PR-ի՞ խնդիր կա:
– Ճիշտ եք, այսօր գիտության PR-ը լավ չի տարվում: Աշխարհում գիտական ճգնաժամի երկրորդ պատճառն այն է, որ ֆունդամենտալ գիտությունը բաժանել են կիրառական գիտությունից. կիրառական գիտություն ասելով` հասկանում են, օրինակ, տեղեկատվական տեխնոլոգիաները (IT ոլորտը), համակարգչային ծրագրավորումը եւ այլն: Եվ զարմանալիորեն երիտասարդների մեծ մասին, մեղմ ասած, հրում են դեպի այդ ոլորտ՝ ոգեւորելով այն մեծ գումարներով, որ կարող են նրանք հետագայում աշխատել (օրինակ բերելով Սթիվ Ջոբսին կամ Բիլլ Գեյթսին). Այսինքն՝ առաջ է գալիս արտադրողի, գործարարի հոգեբանությունը: Մինչդեռ գիտնականը հիմնարար գիտելիք ստեղծողն է, եւ եթե չլինի այդ հիմնարար գիտելիքը, ապա ինչպե՞ս պետք է կառուցվի, ենթադրենք, շենքը: Սկսել են փոփոխություններ կատարել դպրոցական ծրագրերում, որտեղ հիմնարար գիտությունն իր դիրքերն է զիջում կիրառական գիտությանը՝ մտածելով, թե այդկերպ ավելի ժամանակակից են դառնում: Մինչդեռ առանց հիմնարար գիտության հնարավոր չէ խոսել կիրառական գիտության մասին: Այլապես այնպես է ստացվում, որ առանց այբուբեն իմանալու կարող ենք նախադասություններ կազմել, բառեր գրել: Հնարավոր չէ: Խորհրդային Միության տարիներին մեծ տեղ էին տալիս տեսական գիտելիքներին: Արտասահմանյան խոշոր բուհերում տեսական գիտելիքի ուսուցումը դրված է ամուր հիմքերի վրա, սակայն հարցը դա չէ, այլ այն, թե երիտասարդներին դեպի ո՞ւր է մղում շուկան: Իսկ շուկայում խայտառակ, քաոսային իրավիճակ է տիրում: Եթե հիշում եք, տարիներ առաջ համակարգչային ծրագրավորման մասնագիտությունը մեծ պահանջարկ ուներ, այսպես ասած՝ մեծ բում առաջացավ, իսկ այսօր արդեն թե՛ Իսպանիայում, թե՛ Անգլիայում երիտասարդները ձգտում են աստղ դառնալ: Ընդ որում՝ կարեւոր չէ, թե ինչ աստղ, թեեւ փորձը ցույց է տվել, որ աստղերը հիմնականում գալիս են կա՛մ սպորտից, կա՛մ Հոլիվուդից: Մերօրյա երիտասարդներին թվում է, թե իրենց ամբողջ կյանքի իմաստը աստղ լինելն է: Իսկ ինչո՞ւ, որովհետեւ այսօր ամբողջ աշխարհի մամուլը ողողված է աստղերի մասին նյութերով: Որպես օրինակ` նշեմ վերջերս մեզ հետ կատարված մի դեպք: «Ստարմուս» փառատոնի առթիվ Կանարյան կղզիներ էր եկել Նեյլ Արմսթրոնգը, որը Ն. Արմսթրոնգի Իսպանիա կատարած երկրորդ պաշտոնական այցն էր: Մենք սպասում էինք, որ նրա այցելությունը հսկայական աժիոտաժ կառաջացնի, բայց, ցավոք, դա տեղի չունեցավ: Այս առիթով զրուցեցինք լրագրողների հետ: Վերջիններս նշեցին, որ եթե Ն. Արմսթրոնգի փոխարեն Իսպանիա այցելեր հոլիվուդյան որեւէ աստղ կամ սպորտի բնագավառի որեւէ ներկայացուցիչ, ապա դա մեծ աժիոտաժ կառաջացներ: Մենք ապշել էինք՝ նշելով, որ խոսքն այն մարդու մասին է, ով առաջին անգամ ոտք է դրել լուսնի վրա: Փոխարենը ուշադրության կենտրոնում են հայտնվել ինչ-որ ֆուտբոլիստներ կամ աստղեր, որոնք հայտնի են միայն այն հանգամանքի շնորհիվ, որ մեծ գումարներ են վաստակում:
– Փաստորեն, աշխարհում հերոսներն ու իդեալներն են փոխվել, այո՞:
– Խոսքը հենց այդ մասին է: Եթե տարիներ առաջ հերոսներ համարվում էին այն մարդիկ, ովքեր փորձում էին լուծել գիտության ամենամեծ հանելուկները, մեծ դեր էին կատարում մարդկության առաջընթացի մեջ, կամ այն մարդիկ, ովքեր փնտրում էին արվեստի նոր ճյուղեր, պատկերացումներ, ապա այսօր նրանք մղվել են երկրորդական կամ երրորդական պլան: «Էժան մասսայականություն» վայելող «հերոսները» մղվել են առաջին պլան եւ իրենց կամքն ու ճաշակն են թելադրում հասարակությանը: Առաջին պլանում այն մարդիկ են, ովքեր, օրինակ, ֆուտբոլ խաղալով` հարյուր-հազարավոր դոլարներ են վաստակում, եւ նրանց հասկանալու համար պետք չէ ճիգ թափել: Կամ` այսօրվա հերոսներ են դարձել շոու-բիզնեսին մոտ կանգնած ինչ-որ կասկածելի «աստղեր», որոնք իրենց կյանքում որեւէ լուրջ արժեք չեն ստեղծել: Մարդիկ այլեւս չեն ուզում մտածել, զարգացնել իրենց պատկերացումները: Միգուցե դա նաեւ մասամբ գլոբալացման հետեւանք է: Ապշել էի. «Ստարմուս» փառատոնի ժամանակ ինձ զանգահարում էին լրագրողներ, ովքեր խնդրում էին հարցազրույց անել Յուրի Գագարինի հետ: Այս տարվա «Ստարմուսը» նվիրել էինք Յուրի Գագարինի թռիչքի 50-ամյակին: Այդկերպ փորձում էինք որոշակի տեղեկատվություն տալ երիտասարդներին գոնե պատկերացում ունենալու համար, թե ո՞վ է Յու. Գագարինը, ի՞նչ է արել եւ այլն: Երիտասարդներից շատերն առաջին անգամ էին լսում Յու. Գագարինի եւ Ն. Արմսթրոնգի անունները, քանի որ դպրոցական ծրագրերում այդ մարդկանց անունները հիշատակվում են բավական հպանցիկ ձեւով: Այսինքն՝ այդ մարդկանց դերի կարեւորությունը չի ներկայացվել նույնիսկ դասագրքերում: Մինչդեռ մոռանում են, որ խոսքը մարդկության քաղաքակրթության կարեւոր կետի մասին է, երբ մարդն առաջին անգամ դուրս եկավ տիեզերք: Իսկ ի՞նչ է մարդկության անցյալը, եթե ոչ` պատերազմներ, ջարդ, ցեղասպանություններ, կոտորած եւ այլն, այլ կերպ ասած՝ մարդկության ամբողջ անցյալը արյուն է: Մարդկության քաղաքակրթության պատմությունը աչքի է ընկնում ագրեսիայով եւ ազգամիջյան թշնամանքով: Բայց այդ ագրեսիայով հանդերձ` եկավ մի պահ, երբ մարդիկ հայտնվեցին տիեզերքում: Արտասահմանյան որեւէ գրախանութում չես գտնի մի գիրք կամ վավերագրական ֆիլմ, որտեղ կներկայացվի Գագարինի թռիչքը: Սա խայտառակ երեւույթ է, որը արժեհամակարգերի ճգնաժամի դասական օրինակ է: Ինչո՞ւ պետք է օլիմպիական խաղերն այդքան մեծ ֆինանսավորում եւ արձագանք ստանան, քան մարդկության՝ տիեզերք դուրս գալու առաջին փաստը: Փառատոնին ներկա գիտնականները խոսում էին աշխարհում արժեքների մեծ անկումների եւ այլասերված փոփոխությունների մասին: Լուսին իջած գիտնականներից մեկն անընդհատ խոսում էր դեպի Մարս թռիչք կատարելու մասին: Այդ մարդիկ հույս ունեն, որ դեպի Մարս թռիչք կատարելով` գոնե որոշակի հետաքրքրություն կառաջացնեն երիտասարդների, քաղաքական գործիչների շրջանում:
– Գիտության քարոզչության լավագույն ձեւերից մեկն էլ «Ստարմուս» փառատոնն է: Ինչպե՞ս եք պատրաստվում զարգացնել այն: Որքան տեղյակ եմ` հաջորդ տարի կրոնը եւս ներառվելու է փառատոնի քննարկվող թեմաների շրջանակում:
– Այս տարի փառատոնը նվիրված էր Յու. Գագարինի թռիչքի 50-ամյակին: Մեր նպատակն այն էր, որ արվեստի, երաժշտության միջոցով գիտությունը տարածենք հասարակական ավելի լայն շերտերի շրջանում: Հատկապես կարեւոր էր, որ արվեստի եւ գիտության միջեւ չստեղծվեր արհեստական կապ, այսինքն՝ այդ կապը պետք է լիներ շատ սահուն, ինչը հատկապես դյուրին է գտնել աստղագիտության բնագավառում: Այսօր էլ կան մեծաթիվ նկարիչներ, որոնք տիեզերք են նկարում, ընդ որում՝ բավական հետաքրքիր փոխազդեցություն կա գիտնականների հետ: Իսկ դա ավելի ամբողջական է դառնում երաժշտության ուղեկցությամբ: Նման փորձեր արվել են նաեւ ֆիզիկայում, մասնավորապես` քվանտային աշխարհում: Տվյալ պարագայում գլխավորը գիտության եւ արվեստի միջեւ ստեղծված կապի ճշմարտացի լինելն է՝ առանց արհեստածին տարրերի: Հաջորդ փառատոնին պատրաստվում ենք ներառել նաեւ հին աշխարհի աստղագիտությունը, որտեղ ինքնաբերաբար ընդգրկվում է նաեւ կրոնը: Իսկ բոլորս էլ գիտենք, որ բոլոր կրոնների հիմքում հին աշխարհի աստղագիտությունն է: Դա է պատճառը, որ մենք նպատակ ունենք հին աշխարհի աստղագիտությունը դնել հաջորդ փառատոնի հիմքում, որի շուրջ կպտտվեն կրոնը, պատմությունը, գիտությունը, արվեստը (ինչպես օրինակ` ժայռաքանդակների հիմքում եղել է երկինքը, որը հոգեւոր էներգիայի աղբյուր է մարդկության համար): Երկինքը մշտապես անհասանելի է եղել մարդկության համար: Դժվար է պատկերացնել այդչափ մեծ ազդեցություն մարդկության պատմության վրա, ինչպիսին երկնքի ազդեցությունն է:
– Հայաստանը հայտ է ներկայացրել Միջազգային աստղագիտական ընկերությանը՝ տարածաշրջանում աստղագիտական կենտրոն դառնալու համար: Համաձայն մրցույթի՝ հայտ ներկայացրած երկիրը պետք է պատրաստ լինի նաեւ խոշոր ներդրումներ անել աստղագիտական ոլորտում: Ըստ Ձեզ՝ Հայաստանի կառավարությունը պատրաստ կլինի՞ այդ ներդրումներն անել, եթե մեր երկրում գիտությունը ֆինանսավորվում է ՀՆԱ-ի 0,24%-ով:
– Նախեւառաջ դա պետք է արվի պետական մակարդակով: Ես չգիտեմ` արդյոք աստղագիտությունը մտնո՞ւմ է գիտության ռազմավարական ճյուղերի մեջ: Որքան հայտնի է, Կառավարությունն է մշակում գիտության ռազմավարական ճյուղերը: Հարց է նույնիսկ, թե այդ ռազմավարությունն ընդհանրապես ներառո՞ւմ է գիտությունը, թե՞ ոչ: Հայաստանում գիտության վիճակը շատ ծանր է, եւ ծանր է տարբեր մակարդակներով: Նախ, բոլորն են ասում, որ Հայաստանում գիտնականները հարգանք չունեն, ինչի պատճառները ամենքս էլ գիտենք: Երկրորդ հանգամանքն այն է, որ գրեթե անհնարին է ներգրավվել մասնավոր սեկտորներում գիտության զարգացման համար, իսկ պետությունն էլ մշտապես պարտքերի մեջ է, եւ ասում են, որ բավականաչափ գումար չունի գիտության ֆինանսավորման ավելացման համար: Ես հասկանում եմ, որ հնարավոր չէ գիտական մեծ նախագծեր իրականացնել Հայաստանում, քանի որ դա պայմանավորված է խոշոր գումարներով: Դա չի կարող իրականացվել անգամ Շվեյցարիայում կամ Դանիայում, որոնք ուղղակի մասնակցում են գիտական մեծ նախագծերի, բայց թանկ է անգամ այդ մասնակցությունը: Հայաստանն այդ իմաստով պարզապես զրոյի վրա է: Մեր երկրի գիտության ֆինանսավորմամբ գրեթե անհնարին է մասնակցել միջազգային խոշոր համագործակցության ծրագրերին: Բայց, նախեւառաջ, դա պայմանավորված է կադրերով: Ես դժվարանում եմ ասել, որ Հայաստանում ունենք բավարար թվով պրոֆեսիոնալ գիտնականներ, որքան էլ մեզ գովենք: Իհարկե, դժվար է ֆինանսավորել գիտության բոլոր ճյուղերը, եւ դա էր պատճառը, որ ժամանակին գիտության որոշ ճյուղեր խմբավորվեցին, իսկ որոշ ճյուղեր էլ ստիպված էին մեռնել: Այն գիտնականները, ովքեր ներկայացնում էին գիտության, այսպես ասած, մեռած ճյուղերը, ստիպված պետք է պարզապես հեռանային երկրից: Ինչեւէ, ես վստահ չեմ, որ մենք ունենք բարձր մակարդակի գիտնականներ գիտության բոլոր բնագավառներում, իսկ եթե նույնիսկ կան, ապա դա շատ չնչին տոկոս է կազմում: Դա կարելի է պարզել արտասահմանում անցկացվող ատեստացիաների միջոցով, այլ ոչ թե Հայաստանում, որտեղ ամեն մասնագիտությունից մնացել է մեկ մասնագետ: Բայց որեւէ մեկը հետաքրքրված չէ դրանով, քանի որ գիտնականների մի մեծ զանգված դուրս կմնային այդ ատեստացիաներից:
– Իսկ ի՞նչ անել՝ թողնել, որպեսզի գիտությունը դանդաղ մեռնի՞:
– Ենթադրենք, Հայաստանի գիտության ֆինանսավորման ֆոնդն ավելանում է 100 անգամ, արդյո՞ք դա կարող է փոխել իրավիճակը ռադիկալ ձեւով: Կարծում եմ՝ ոչ, քանի որ այդ գումարները նախ պետք է ճիշտ, արդյունավետ եւ նպատակային տնօրինել, իսկ մենք չունենք գիտական մենեջմենթի մեխանիզմներ: Երկրորդը՝ այդ գումարները պետք է ծախսվեն գիտական միջազգային համագործակցություններում, սակայն, եթե Հայաստանը չունի որակյալ մասնագետներ, ապա հնարավոր չէ ճիշտ մեխանիզմներ կամ գործիքներ մշակել: Մեզ անհրաժեշտ է գիտական մակարդակի բարձրորակ կադրեր պատրաստել: Կարծում եմ՝ ճիշտ կլիներ այդ գումարների մեծ մասը ներդնել մեր երկրի կրթական համակարգում, որպեսզի, ի վերջո, երեխաները հասկանային, որ այս կյանքում, բացի հոլիվուդյան աստղերից կամ ֆուտբոլիստներից, կան նաեւ այլ արժեքներ:
– Վերջերս Ձեզ հրավիրել են մասնակցել Աբուդաբիում «Մտածողների» (Festival of Thinkers) փառատոնին: Դա ի՞նչ փառատոն է:
– Արդեն մի քանի տարի է՝ Արաբական Միացյալ Էմիրություններում (ԱՄԷ) կազմակերպվում է «Մտածողների» փառատոնը, որին մասնակցելու են հրավիրվում բազմաթիվ Նոբելյան մրցանակակիրներ, գիտնականներ:
Փառատոնի նպատակն այն է, որպեսզի գիտնականները շփվեն աշակերտների, ուսանողների հետ, նրանց հետ քննարկումներ անցկացնեն կարեւորագույն հարցերի շուրջ:
– Ի դեպ, ԱՄԷ-ն այն երկրներից մեկն է, որը Միջազգային աստղագիտական ընկերությանը հայտ է ներկայացրել տարածաշրջանում աստղագիտական կենտրոն դառնալու համար: Ընդ որում՝ ակնհայտորեն խոսում են, որ մրցույթի ամենահավակնոտ երկիրը հենց ԱՄԷ-ն է, որը 1 տարվա ընթացքում մոտ 1մլն դոլար է ներդրել աստղագիտության բնագավառում:
– Հետաքրքիրն այն է, որ ԱՄԷ-ում աստղագիտական ավանդույթներ եւ մասնագետներ բացարձակ չկան: Ինձ հրավիրել էին Աբուդաբիի համալսարաններում դասախոսություններ կարդալու, ինչպես նաեւ ցանկանում են համագործակցել մեր ինստիտուտի խմբերի հետ: Կարծում եմ՝ ամբողջ արաբական երկրներում ԱՄԷ-ն ամենամեծ կրթական օջախներն ունի: Նրանք դասախոսներ են հրավիրում ԱՄՆ-ից, Եվրոպայից, հսկայական գումարներ ծախսում գիտահետազոտական լաբորատորիաների վրա: Ես ապշել էի՝ տեսնելով այդ լաբորատորիաները: Իհարկե, նրանք ունեն այդ գումարները, բայց անգամ ԱՄԷ-ում դա չի արվում պետական բարձր մակարդակով: Նրանց ասելով՝ իրենք բախտավոր են, որովհետեւ իրենց Կրթության եւ գիտության նախարարը նվիրված է կրթությանը, շատ բարձր է գնահատում գիտելիքը: Նրանք մեծ ներդրումներ են անում կրթական ոլորտում:
Ցավոք, մեր զրույցն այնքան էլ ուրախալի տոնով չեմ կարող ավարտել:
Մեծ ցավ եմ ապրում աստղագիտական մեծ ավանդույթներ ունեցող մեր երկրում` Հայաստանում աստղագիտության ներկա վիճակի համար, եւ ափսոս կլիներ կորցնել այն, ինչ ունենք: ԵՊՀ-ի Աստղագիտության ամբիոնի փակելը եւս դասական օրինակ է: Աստղագիտության ամբիոնը պետք է ոտքի կանգներ շատ ավելի վաղ՝ հաշվի առնելով այն ավանդույթները, որ ունեինք: Զարգացնելու փոխարեն` տարիներ առաջ այդ ամբիոնը փակեցին: Ցավալի փաստ էր ինձ համար: Կարծում եմ՝ իրավիճակը փոխելու համար գոնե Ռուսաստանից, Եվրոպայից, ԱՄՆ-ից պետք է հրավիրել մասնագետների: Ես ինքս էլ պատրաստ եմ դասախոսություններ կարդալ ԵՊՀ-ում, եւ հարցը ոչ թե վճարելն է, այլ այն ճիշտ կազմակերպելը: