– «Regnum» գործակալությանը տված հարցազրույցում ասել էիք, թե Հայաստանը տարածաշրջանում միակ երկիրն է, որն իրենից որեւէ վտանգ չի ներկայացնում, ուստի բացառվում է, որ Հայաստանում հեղափոխություն լինի: Կարո՞ղ է հեղափոխության նախադրյալ դառնալ Ջավախքի խնդրի բարձրացումը:
– Հույս ունեմ` ոչ, որովհետեւ Ջավախքի հարցն ավելի շատ առնչվում է տնտեսական ճգնաժամի հետ: Ջավախքի հարցի բարձրացումը կարող է մեծ խնդիրներ առաջացնել թե վրացիների, թե այնտեղ ապրող հայերի համար: Ջավախքը Արցախը չէ: Իրավիճակն ու պատմությունն այլ են: Աշխարհաքաղաքական տեսանկյունից այլ սահմաններում է գտնվում այն: Օրինակ, պատկերացրեք Ջավախքը Հայաստանի մի մասն է. դրանով շատ ավելի հեշտ կլինի բլոկադայի ենթարկել Հայաստանն անգամ հյուսիսից: Ջավախքը, այսօրվա նոր Վրաստանի տեսանկյունից, շատ ավելի կայուն դիրք ունի եւ հավասարակշռություն է ստեղծում: Ասածս վերացական չէ, գործնական հիմք ունի: Շատ հարցերում Հայաստանի համար Վրաստանն ամենաբարդ երկիրն է հարաբերություններ ունենալու տեսանկյունից, որովհետեւ հենց Վրաստանն է ամենաանկանխատեսելի, ոչ հուսալի հարեւանը: Մենք ընդհանուր առմամբ գիտենք, թե որն է Ադրբեջանի, Թուրքիայի դիրքորոշումը, իսկ Վրաստանի դիրքորոշումը շատ ավելի վտանգավոր է, քանի որ մի օր նա կարող է ընկեր լինել, մի օր` ոչ: Ջավախահայության ապագան շատ ավելի լավ կլինի, եթե այն լինի Վրաստանի կազմում:
– Իսկ ո՞րն է Հայաստանում ստեղծված հեղափոխական իրավիճակից դուրս գալու ելքը:
– Լավագույնը ճանապարհը ոչ թե հեղափոխությունն է, այլ` էվոլյուցիան: Ինքս ցավում եմ, որովհետեւ էվոլյուցիոն ճանապարհով անցնելու համար ժամանակ է հարկավոր: Ինձ համար հեղափոխությունն անընդունելի է, որովհետեւ այլընտրանքային թեկնածու չեմ տեսնում: Հայաստանի քաղաքական համակարգը շատ փակ է, եւ քաղաքականությունն այստեղ ավելի շատ հիմնված է ոչ թե գաղափարախոսության, այլ` անձերի վրա, որտեղ անհատները շատ ավելի կարեւոր են, քան գաղափարները: Բայց դա խնդրի միայն մեկ մասն է: Կարեւոր է նաեւ մեկ այլ բան. եղած թեկնածուների մեջ ես ոչ մեկին չհավանեցի, չտեսա որեւէ քաղաքական ուժ, որը կկարողանա պաշտպանել հասարակությանը: Պատճառներից մեկը, թե ինչո՞ւ մենք չենք կարող հեղափոխություն ունենալ, այն է, որ Հայաստանում չկա որեւէ մեկ ուժ կամ անհատ, որը կկարողանա առաջնորդել այն: Այլ պատճառ էլ կա, թե ինչու Հայաստանի համար լավ չէ հեղափոխությունը: Եթե ավելի մոտիկից դիտարկենք եղած` ծաղիկների եւ մրգերի հեղափոխությունների փորձը, կտեսնենք, որ դրանցում թատրոնի նման բան կար: Վրաստանում, Ուկրաինայում եւ Ղրղըզստանում տեղի ունեցած հեղափոխությունները հուսահատեցնող էին: Ես կողմնակից եմ ժողովրդավարական ինստիտուտների ամրապնդմանը Հայաստանում եւ Ադրբեջանում:
– Հայաստանի տարբեր ընդդիմադիր գործիչներ հաճախ մեկնում են ԱՄՆ, տարբեր հանդիպումներ են ունենում այս կամ այն բարձրաստիճան պաշտոնյաների հետ, եւ վերադառնալով Հայաստան ավելի կոշտ հայտարարություններ են անում հնարավոր հեղափոխության մասին: Եթե հաշվի առնենք այն, որ վերջին տարիներին ԱՄՆ աջակցությամբ են տեղի ունենում հեղափոխությունները, կարո՞ղ ենք ենթադրել, որ Հայաստանի քաղաքական գործիչներին հրավիրելով` ԱՄՆ-ը փորձում է հասկանալ, թե ում կարելի է վստահել առաջնորդի դերը: Մինչեւ այսօր ԱՄՆ-ը չի՞ կողմնորոշվել այդ հարցում: Եվ եթե Հայաստանում հեղափոխություն լինի, անպայմանորեն ԱՄՆ-ի միջամտությա՞մբ է լինելու:
– Թույլ տվեք ներկայացնել ԱՄՆ տեսակետը իբրեւ ամերիկացի, որը հայ է, եւ ոչ թե հայ, որն ապրում է ԱՄՆ-ում: Հեղափոխությունները կայուն գործընկերներ չեն տալիս, եւ դա է պատճառը, որ այսօր Վաշինգտոնում գերադասում են էվոլյուցիոն ճանապարհը: Տարբեր երկրներում հեղափոխություններ ներդնելու Ամերիկայի ծրագիրը փոխվել է հիմա, որովհետեւ իրականությունը ցույց է տալիս, որ հեղափոխությունների արդյունքները բավարար չեն, չեն համապատասխանում ԱՄՆ նպատակներին: Եթե այս պահին Սահակաշվիլիի նման մեկն ի հայտ գա Հայաստանում, ԱՄՆ-ը չի սատարի նրան: Հեղափոխությունն ավելի շատ քաոս է ստեղծում, ոչ թե կայունություն: Կարիմովի նման դեմքին անգամ պաշտպանելով խնդիրներ առաջացան, եւ դա դաս էր մեզ համար: Եթե նկատել եք, ԱՄՆ վերաբերմունքն Ադրբեջանի նախագահ Ալիեւի հանդեպ փոխվել է: Հայաստանում խոսում են ծիրանագույն հեղափոխության մասին` մոռանալով, որ այդտեղ երկու գործոն կա: Ծիրանը միայն Հայաստանում է աճում, եւ այն չի կարող դրսից բերվել: Երկրորդ` ծիրանի հասնելու ժամանակաշրջանը շատ կարճ է, ինչը փոքր պատուհանի հնարավորություն է միայն: Որոշ առումով դա ինձ Իրանի իրավիճակն է հիշեցնում: Այսինքն` եթե Իրանում իշխանափոխություն լինի, դա կլինի միայն ու միայն Իրանի ժողովրդի կողմից Իրանի ժողովրդի համար: Դա միանշանակորեն չի կարող ներդրվել եւ պարտադրվել ԱՄՆ ռազմավարական ուժի կամ ժողովրդավարության միջոցով: Նույնը վերաբերում է նաեւ Հայաստանին: Այսինքն` Հայաստանում քաղաքական փոփոխություններ պետք է կատարեն Հայաստանում ապրող հայերը, ոչ թե պարտադրվի դրսի ուժերի` Մոսկվայի կամ Վաշինգտոնի կողմից:
– ԱՄՆ-ը փոշմանե՞լ է Վրաստանում, Ուկրաինայում եւ Ղրղըզստանում իրականացրած հեղափոխությունների համար:
– Ոչ, չի փոշմանել: Այն ուժերը, որոնք հեղափոխության միջոցով եկան իշխանության, ապացուցեցին, որ ամբողջովին ժողովրդավար չեն: Այդ փոփոխությունների ժամանակահատվածը վերջնականապես ավարտված եւ կատարյալ չէ: Հայաստանի քաղաքական համակարգի` ազատ եւ անկախ ընտրությունների վերաբերյալ ԱՄՆ կառավարության տրամադրած վերջին օգնությունը շատ կարեւոր է: ԱՄՆ ուշադրության թիրախում մարդկանց անտարբերությունն է քաղաքական գործընթացների նկատմամբ: Սովորական հայաստանցին զզված է քաղաքականությունից եւ իրեն հեռու է պահում դրանից, որովհետեւ չունի ընտրություն եւ ձայն: Եթե մենք չկարողանանք այս հարցը լուծել, չենք կարողանա արհեստականորեն այլ խնդիրներ լուծել: Եզրակացությունս հետեւյալն է. Հայաստանի քաղաքական էլիտան` ընդդիմություն թե իշխանություն, պետք է հասկանա, որ ժողովուրդը կարող է հասնել ծայրահեղ վիճակի: Իշխանությունը պետք է գիտակցի, որ ուժեղ ընդդիմություն ունենալը շատ կարեւոր է: Ընդդիմություն, որը գործում է օրենքի շրջանակներում եւ իրենից ոչ մի վտանգ չի ներկայացնում ոչ երկրի համար, ոչ էլ իշխանության: Հայաստանում տեղի ունեցած ապրիլի 12-ի իրադարձությունները, ինչպես նաեւ` Ադրբեջանի վերջին դեպքերը, ցույց տվեցին, որ իշխանությունների ռեակցիան ավելին էր, քան անհրաժեշտ է: Իրենց թվում էր, թե դա սպառնալիք է, այնինչ բացարձակ այդպես չէր:
– Իսկ ինչի՞ց են այդքան վախեցած:
– Որովհետեւ օրինականության պակաս կա: Եվ դա միայն Հայաստանում չէ: Ղեկավարներն իրենց ուժն օգտագործում են իրենց անձնական շահերի համար: Հայաստանն Ադրբեջանի եւ Վրաստանի համեմատ շատ ավելի կայուն երկիր է:
– Մի քանի ամիս առաջ Ջոն Էվանսը հայտարարել էր, որ եթե հանրաքվեի արդյունքները կեղծվեն, ապա ժողովուրդն արդարացի կլինի, եթե դուրս գա փողոց եւ տեր կանգնի իր իրավունքներին: Սակայն Սերժ Սարգսյանի ԱՄՆ կատարած այցի ընթացքում նա հակառակը հայտարարեց` ասելով, թե ԱՄՆ կառավարությունը դեմ է փողոցային հեղափոխություններին: Ինչպե՞ս կբացատրեք այս հակասությունները:
– Չեմ կարող ասել, թե ինչ է ասել Էվանսը, բայց կարող եմ Սերժ Սարգսյանի հանդիպման եւ ընդհանուր դիրքորոշման մասին ասել: Հանրաքվեի հարցում ԱՄՆ-ի համար շատ ավելի կարեւոր է գործընթացը, քան արդյունքները: «Այո»-ն կամ «ոչ»-ը միայն հայերին է վերաբերում եւ, անկեղծ ասած, մեր գործը չէ: Ս. Սարգսյանի այցը ռազմական հարաբերությունների ծրագրի շրջանակներում էր, եւ նա ԱՄՆ էր եկել որպես ՊՆ նախարար, ոչ թե քաղաքական գործիչ: ԱՄՆ-ի կողմից ես որեւէ միջամտություն չեմ տեսնում ՀՀ ներքին գործերին, որովհետեւ ԱՄՆ-ի կողմից նախապատվությունը տրվում է ոչ թե անձին, այլ` գործընթացին: Անգամ ֆինանսական աջակցության հարցում: Իմ մտահոգությունն այն է, որ շատ երկար պետք է սպասել էվոլյուցիոն ճանապարհին:
– Վերջերս իշխանական մամուլը լուրեր է տարածում, թե նախագահի այլընտրանքային թեկնածուն հենց Սերժ Սարգսյանն է, եւ 2008թ. իշխանությունը փոխանցվելու է նրան: ԱՄՆ վերնախավում նրա թեկնածությունը քննարկվե՞լ է, եւ արդյոք ԱՄՆ-ը Ս. Սարգսյանին կարո՞ղ է համարել իր գործընկերը:
– ԱՄՆ-ը ցանկանում է կայունություն եւ անվտանգություն տեսնել տարածաշրջանում: Իսկ Հայաստանի համար կարեւոր է ունենալ մեկը, ով հնարավորություն կունենա սահմանափակել Ռուսաստանի ազդեցությունը: Կարծում եմ, Հայաստանի համար վտանգավորը չափից դուրս կախվածությունն է Ռուսաստանից: ՀՀ-ն բավարար կերպով չի գնահատում իր ռազմավարական դերը եւ գերագնահատում է ՌԴ-ի դերը: Հայաստանում կցանկանայի տեսնել այնպիսի առաջնորդի, որը հնարավորություն կունենա ու ճարպիկ կլինի` թույլ չտալու համար, որ Հայաստանը դառնա Ռուսաստանի հերթական գերին: Բայց ես այդ ցանկալի մարդուն չեմ տեսնում, որովհետեւ մենք չունենք ուժեղ պետական գործիչ:
– Ասացիք, թե ոչ դուք, ոչ էլ ժողովուրդն ընդդիմության մեջ չի տեսնում այլընտրանքային այն թեկնածուին, ով կառաջնորդի հեղափոխական գործընթացները: Եթե ընդդիմությանն արգելում են հանրահավաքներ, երթեր կազմակերպել, հեռուստաընկերություններով իրենց դիրքորոշումներն արտահայտել, ինչպե՞ս պետք է ժողովուրդը կողմնորոշվի, թե ո՞րն է այդ այլընտրանքային թեկնածուն: Չե՞ք կարծում, որ այս պարագայում հերթական ընտրությունների ժամանակ դարձյալ այլընտրանքային թեկնածու չի լինի, ինչն իշխանություններին վերարտադրվելու հնարավորություն կտա:
– Այո, դա շատ կարեւոր ու շատ ավելի մեծ խնդիր է: Ակնհայտ է, որ տեղեկատվությունն ուժ է: Հայաստանում փորձում են Ռուսաստանի իմիտացիա ստեղծել, բայց, եթե նկատել եք, Պուտինի օրոք ավելի շատ են փորձում վերահսկել թե ընդդիմությանը, թե ազատ մամուլը: Այնինչ, մամուլն ընդամենը գործիք է ուժեղ իշխանության ձեռքին: Կարծում եմ, այդ խնդիրը հնարավոր է լուծել` նոր ազատ մամուլ ստեղծելով: Դուք նման մամուլի կարիք ունեք, ինչը նոր իշխանություն ունենալու հնարավորություն կտա: Գաղափար չունեմ, թե ինչ պետք է անեք այդ խնդիրների լուծման համար: Պետք է սկսենք ուժեղացնել քաղաքացիական իրավունքները, բայց մյուս կողմից` ունենք փակ քաղաքական համակարգ, որը թույլ չի տա դա անել:
– Սահմանադրական բարեփոխումների փաթեթին շատերը դեմ են երկքաղաքացիության պատճառով: Մտավախություն չկա՞, որ մի օր սփյուռքահայերը կորոշեն ՀՀ-ում բարձր պաշտոններ զբաղեցնել:
– Իհարկե, նման վտանգ կա, դրա համար էլ ես դեմ եմ երկքաղաքացիությանը: Երկու վտանգ կա, բայց հուսով ենք` դա տեղի չի ունենա: Հնարավոր է Մոսկվայից, Լոնդոնից կամ մեկ այլ տեղից որեւէ քաղաքական գործիչ, որը դուրս է ՀՀ քաղաքականությունից, լիքը գրպաններով սպիտակ ձիու վրա գա Հայաստան ու ասի, թե, իբր, ինքը հրեշտակ է եւ ուզում է փրկել Հայաստանը: Օրինակ, Արա Աբրահամյանը, նախկին վարչապետ Արմեն Սարգսյանը եւ այլք: Դա հավանական չէ, բայց, կարծում եմ, վտանգավոր է: Այսինքն` Փարիզում հանգիստ նստած ցանկություն կունենան ղեկավարել Հայաստանը: Ինձ անհանգստացնում է այն, որ հարուստ մարդիկ դրսից կարող են գալ այստեղ, տարածքներ ձեռք բերել, իրենց համար շենքեր կառուցել: Ո՞րն է դրա իմաստը, ինչպիսի՞ Հայաստան են նրանք կառուցում: Օրինակ, կան պիրատներ, որոնք գալիս են Հայաստան, երկու միլիոն դոլարանոց Գլադիատորի արձան են կանգնեցնում: Խոսքը Գաֆէսճեանի մասին է: Պայթում եմ, որովհետեւ այդ գումարը կարելի էր ներդնել գործարան բացելու համար: Ինչպե՞ս պետք է մարդիկ ուտեն այդ Գլադիատորը կամ կատուն: Դա անկրթություն է ու վիրավորական է հայերի համար:
– Ընդդիմությունը մտադիր է հանրաքվեն վերածել իշխանությունների վստահության հանրաքվեի: Ձեր կարծիքով, դա նրանց կհաջողվի՞:
– Չեմ հավատում, թե դա նրանց կհաջողվի: Ընդդիմության` մարդկանց փողոց բերելու կարողությունը շատ վաղուց է անհետացել: Վաղուց իմաստազրկվել է նաեւ նրանց` ԱԺ աշխատանքները բոյկոտելը: Որոշակի անբավարարվածություն եւ ջղայնություն կա հասարակության մեջ, բայց ընդդիմությունը պետք է կարողանա հավաքական ուժ ստեղծել դրանից դուրս գալու համար եւ փոխարենն ինչ-որ բան տրամադրել ու առաջարկել, ինչը չկա: Մի կողմից` ընդդիմությունը սա գիտակցում է եւ փորձում է ժողովրդին կոչ անել, որպեսզի նրանք իրենց աջակցությունը ցուցաբերեն այդ գործում, սակայն մյուս կողմից, դա, կարծեք, ընդդիմության կողմից քայլ է` իշխանություններին պրովոկացիայի ենթարկելու համար, որպեսզի նրանք չափից դուրս ուժեղ արձագանք տան դրան, քան անհրաժեշտ է: Եվ ընդդիմությունը պետք է ոչ թե ժպիտը դեմքին գնա ժողովրդի մոտ ու ասի` ձեր աջակցությունը ցուցաբերեք իմ ազգանունի համար` Դեմիրճյան, Սարգսյան, այլ պետք է կարողանա կոնկրետ` սոցիալ-տնտեսական անարդարության հարցի քննարկում առաջարկել: Ոչ միայն կոռուպցիայի հետ կապված խնդիրները, այլեւ դրանց արմատները` անարդարությունը: Դա առաջարկ է եւ ընդդիմությանը, եւ իշխանությանը: Տարբերությունն այն է, որ ընդդիմությունն ասում է` թագավորներ, դիկտատորներ են, իշխանություններն էլ պետք է փորձեն այդ խնդրին լուծում տալ: Հիմա խոսքը ճիշտ կառավարման մասին է:
– Ձեր հարցազրույցում նաեւ ասել էիք, թե շատ կցավեք, եթե Թուրքիան չդառնա ԵՄ անդամ: ԱՄՆ իշխանություններն այս ուղղությամբ ինչ-որ քայլեր ձեռնարկո՞ւմ են, ՀՀ իշխանությունների վրա ազդելու լծակներ ունե՞ն:
– ԱՄՆ-ը այլ պատճառներ ունի Թուրքիային այդ կարգավիճակում տեսնելու համար, քան ես: ԱՄՆ-ի համար Թուրքիայի ԵՄ կազմում ընդգրկվելը կարեւոր է տեռորիզմի դեմ պայքարի տեսանկյունից, որպեսզի ցույց տա, որ ԵՄ կազմում կա իսլամական երկիր, եւ որ տեռորիզմի դեմ պայքարն իսլամական պետության դեմ ուղղված պայքար չէ: Ես Թուրքիային ուզում եմ տեսնել Եվրոպայի նեղ զսպաշապիկով, որն իր հարցերը կլուծի առանց հարեւաններին վտանգելու: ԵՄ կազմում լինելով` Թուրքիան ստիպված կլինի փոխել իր ռազմավարական գործընկերոջը եւ կնվազեցնի իր պոտենցիալ վտանգը: Տեռորիզմի դեմ պայքարից բացի, ԱՄՆ-ը փորձում է ԵՄ-ին, որպես հիմնական մրցակից, թուլացնել ներսից: ԱՄՆ-ի` Թուրքիայի անդամակցության հետ կապված հարցը ոչ մի կապ չունի ՀՀ-ի հետ եւ Հայկական ցեղասպանության հարցն իրենց ձեռքին գործիք է, որն օգտագործում են:
– Ի դեպ, ասել էիք, թե ՀՀ ռազմական դոկտրինան պետք է լինի Իսրայելի բանակի նման: Ինչո՞ւ եք այդ տարբերակն առաջարկում: Չէ՞ որ Իսրայելը շարունակ պատերազմական իրավիճակներում է, եւ իր ռեսուրսներն ուղղված են հիմնականում դրան:
– Մենք էլ ենք անընդհատ պատերազմական իրավիճակներում: Ես չեմ առաջարկում, որ Հայաստանն Իսրայելի նման օկուպացիայի ենթարկի կամ հետ մղի իր հարեւաններին: Եվ իմ առաջարկը, որն օգտակար կլինի, հետեւյալն է. Իսրայելը, ինչպես նաեւ` Հայաստանը ռազմական տեսանկյունից փոքր երկրներ են, եւ շատ ավելի հեշտ է ներխուժել այնտեղ: Իսրայելի ռազմական դոկտրինայի առանձնահատկությունը արագ արձագանքման ջոկատների մշակումն է: Հայաստանի ռազմական դոկտրինան ռուսական է եւ չի համապատասխանում Հայաստանին: Հիմա ներխուժելն ու թուլացնելը շատ հեշտ է: Իմ առաջարկը տարբեր երկրների դոկտրինաներն ուսումնասիրելն է ու դրանց հիման վրա ՀՀ ռազմավարություն մշակելուն է վերաբերում: